De Oratore By M. Tullius Cicero
Edited by:
A. S. Wilkins
1902
Perseus Documents Collection Table of Contents
LIBER PRIMVS
LIBER SECUNDUS
LIBER TERTIVS
Funded by The Annenberg CPB/Project |
|
Book 1
[sect. 1]
Cogitanti mihi saepe numero et memoria vetera repetenti
perbeati fuisse, Quinte frater, illi videri solent, qui in
optima re publica, cum et honoribus et rerum gestarum
gloria florerent, eum vitae cursum tenere potuerunt, ut vel in
negotio sine periculo vel in otio cum dignitate esse possent;
ac fuit cum mihi quoque initium requiescendi atque animum
ad utriusque nostrum praeclara studia referendi
fore iustum et prope ab omnibus concessum arbitrarer, si
infinitus forensium rerum labor et ambitionis occupatio
decursu honorum, etiam aetatis flexu constitisset.
[sect. 2]
Quam
spem cogitationum et consiliorum meorum cum graves
communium temporum tum varii nostri casus fefellerunt;
nam qui locus quietis et tranquillitatis plenissimus fore
videbatur, in eo maximae moles molestiarum et turbulentissimae
tempestates exstiterunt; neque vero nobis cupientibus
atque exoptantibus fructus oti datus est ad eas artis,
quibus a pueris dediti fuimus, celebrandas inter nosque
recolendas.
[sect. 3]
Nam prima aetate incidimus in ipsam perturbationem
disciplinae veteris, et consulatu devenimus in
medium rerum omnium certamen atque discrimen, et hoc
tempus omne post consulatum obiecimus eis fluctibus, qui
per nos a communi peste depulsi in nosmet ipsos redundarent.
Sed tamen in his vel asperitatibus rerum vel angustiis
temporis obsequar studiis nostris et quantum mihi vel fraus
inimicorum vel causae amicorum vel res publica tribuet
oti, ad scribendum potissimum conferam; tibi vero, frater,
neque hortanti deero neque roganti, nam neque auctoritate
quisquam apud me plus valere te potest neque voluntate.
[sect. 4]
Ac mihi repetenda est veteris cuiusdam memoriae non sane
satis explicata recordatio, sed, ut arbitror, apta ad id, quod
requiris, ut cognoscas quae viri omnium eloquentissimi
clarissimique senserint de omni ratione dicendi.
[sect. 5]
Vis enim,
ut mihi saepe dixisti, quoniam, quae pueris aut adulescentulis
nobis ex commentariolis nostris incohata ac rudia
exciderunt, vix <sunt> hac aetate digna et hoc usu, quem ex
causis, quas diximus, tot tantisque consecuti sumus, aliquid
eisdem de rebus politius a nobis perfectiusque proferri;
solesque non numquam hac de re a me in disputationibus
nostris dissentire, quod ego eruditissimorum hominum
artibus eloquentiam contineri statuam, tu autem illam ab
elegantia doctrinae segregandam putes et in quodam ingeni
atque exercitationis genere ponendam.
Ac mihi quidem saepe numero in summos homines ac
summis ingeniis praeditos intuenti quaerendum esse visum
est quid esset cur plures in omnibus rebus quam in dicendo
admirabiles exstitissent; nam quocumque te animo et cogitatione
converteris, permultos excellentis in quoque genere
videbis non mediocrium artium, sed prope maximarum.
[sect. 6]
Quis enim est qui, si clarorum hominum scientiam rerum
gestarum vel utilitate vel magnitudine metiri velit, non
anteponat oratori imperatorem?
[sect. 7]
Quis autem dubitet quin
belli duces ex hac una civitate praestantissimos paene innumerabilis,
in dicendo autem excellentis vix paucos proferre
possimus?
[sect. 8]
Iam vero consilio ac sapientia qui regere ac
gubernare rem publicam possint, multi nostra, plures patrum
memoria atque etiam maiorum exstiterunt, cum boni perdiu
nulli, vix autem singulis aetatibus singuli tolerabiles oratores
invenirentur. Ac ne qui forte cum aliis studiis, quae reconditis
in artibus atque in quadam varietate litterarum versentur,
magis hanc dicendi rationem, quam cum imperatoris
laude aut cum boni senatoris prudentia comparandam putet,
convertat animum ad ea ipsa artium genera circumspiciatque,
qui in eis floruerint quamque multi sint; sic facillime,
quanta oratorum sit et semper fuerit paucitas, iudicabit.
[sect. 9]
Neque enim te fugit omnium laudatarum artium procreatricem
quandam et quasi parentem eam, quam φιλοσοφίαν
Graeci vocant, ab hominibus doctissimis iudicari; in qua
difficile est enumerare quot viri quanta scientia quantaque
in suis studiis varietate et copia fuerint, qui non una aliqua
in re separatim elaborarint, sed omnia, quaecumque possent,
vel scientiae pervestigatione vel disserendi ratione comprehenderint.
[sect. 10]
Quis ignorat, ei, qui mathematici vocantur,
quanta in obscuritate rerum et quam recondita in arte et
multiplici subtilique versentur? Quo tamen in genere ita
multi perfecti homines exstiterunt, ut nemo fere studuisse
ei scientiae vehementius videatur, quin quod voluerit consecutus
sit. Quis musicis, quis huic studio litterarum, quod
profitentur ei, qui grammatici vocantur, penitus se dedit,
quin omnem illarum artium paene infinitam vim et materiem
scientia et cognitione comprehenderit?
[sect. 11]
Vere mihi hoc
videor esse dicturus, ex omnibus eis, qui in harum artium
liberalissimis studiis sint doctrinisque versati, minimam
copiam poetarum <et oratorum> egregiorum exstitisse: atque
in hoc ipso numero, in quo perraro exoritur aliquis excellens,
si diligenter et ex nostrorum et ex Graecorum copia
comparare voles, multo tamen pauciores oratores quam
poetae boni reperientur.
[sect. 12]
Quod hoc etiam mirabilius debet
videri, quia ceterarum artium studia fere reconditis atque
abditis e fontibus hauriuntur, dicendi autem omnis ratio in
medio posita communi quodam in usu atque in hominum
ore et sermone versatur, ut in ceteris id maxime excellat,
quod longissime sit ab imperitorum intellegentia sensuque
disiunctum, in dicendo autem vitium vel maximum sit
a vulgari genere orationis atque a consuetudine communis
sensus abhorrere.
[sect. 13]
Ac ne illud quidem vere dici potest
aut pluris ceteris inservire aut maiore delectatione aut spe
uberiore aut praemiis ad perdiscendum amplioribus commoveri.
Atque ut omittam Graeciam, quae semper eloquentiae
princeps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum
inventrices Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa
est et perfecta, in hac ipsa civitate profecto nulla umquam
vehementius quam eloquentiae studia viguerunt.
[sect. 14]
Nam
postea quam imperio omnium gentium constituto diuturnitas
pacis otium confirmavit, nemo fere laudis cupidus adulescens
non sibi ad dicendum studio omni enitendum putavit; ac
primo quidem totius rationis ignari, qui neque exercitationis
ullam vim neque aliquod praeceptum artis esse arbitrarentur,
tantum, quantum ingenio et cogitatione poterant, consequebantur;
post autem auditis oratoribus Graecis cognitisque
eorum litteris adhibitisque doctoribus incredibili quodam
nostri homines di<s>cendi studio flagraverunt.
[sect. 15]
Excitabat eos
magnitudo, varietas multitudoque in omni genere causarum,
ut ad eam doctrinam, quam suo quisque studio consecutus
esset, adiungeretur usus frequens, qui omnium magistrorum
praecepta superaret; erant autem huic studio maxima, quae
nunc quoque sunt, exposita praemia vel ad gratiam vel ad
opes vel ad dignitatem; ingenia vero, ut multis rebus
possumus iudicare, nostrorum hominum multum ceteris
hominibus omnium gentium praestiterunt.
[sect. 16]
Quibus de causis
quis non iure miretur ex omni memoria aetatum, temporum,
civitatum tam exiguum oratorum numerum inveniri?
Sed enim maius est hoc quiddam quam homines opinantur,
et pluribus ex artibus studiisque conlectum. Quid enim
quis aliud in maxima discentium multitudine, summa magistrorum
copia, praestantissimis hominum ingeniis, infinita
causarum varietate, amplissimis eloquentiae propositis praemiis
esse causae putet, nisi rei quandam incredibilem
magnitudinem ac difficultatem?
[sect. 17]
Est enim et scientia
comprehendenda rerum plurimarum, sine qua verborum
volubilitas inanis atque inridenda est, et ipsa oratio conformanda
non solum electione, sed etiam constructione
verborum, et omnes animorum motus, quos hominum
generi rerum natura tribuit, penitus pernoscendi, quod
omnis vis ratioque dicendi in eorum, qui audiunt, mentibus
aut sedandis aut excitandis expromenda est; accedat eodem
oportet lepos quidam facetiaeque et eruditio libero digna
celeritasque et brevitas et respondendi et lacessendi subtili
venustate atque urbanitate coniuncta; tenenda praeterea
est omnis antiquitas exemplorumque vis, neque legum ac
iuris civilis scientia neglegenda est.
[sect. 18]
Nam quid ego de
actione ipsa plura dicam? quae motu corporis, quae
gestu, quae vultu, quae vocis conformatione ac varietate
moderanda est; quae sola per se ipsa quanta sit, histrionum
levis ars et scaena declarat; in qua cum omnes in oris
et vocis et motus moderatione laborent, quis ignorat quam
pauci sint fuerintque, quos animo aequo spectare possimus?
Quid dicam de thesauro rerum omnium, memoria? Quae
nisi custos inventis cogitatisque rebus et verbis adhibeatur,
intellegimus omnia, etiam si praeclarissima fuerint in oratore,
peritura.
[sect. 19]
Quam ob rem mirari desinamus, quae causa sit
eloquentium paucitatis, cum ex eis rebus universis eloquentia
constet, in quibus singulis elaborare permagnum est, hortemurque
potius liberos nostros ceterosque, quorum gloria
nobis et dignitas cara est, ut animo rei magnitudinem
complectantur neque eis aut praeceptis aut magistris aut
exercitationibus, quibus utuntur omnes, sed aliis quibusdam
se id quod expetunt, consequi posse confidant.
[sect. 20]
Ac mea
quidem sententia nemo poterit esse omni laude cumulatus
orator, nisi erit omnium rerum magnarum atque artium
scientiam consecutus: etenim ex rerum cognitione efflorescat
et redundet oportet oratio. Quae, nisi res est ab oratore
percepta et cognita, inanem quandam habet elocutionem
et paene puerilem.
[sect. 21]
Neque vero ego hoc tantum oneris
imponam nostris praesertim oratoribus in hac tanta occupatione
urbis ac vitae, nihil ut eis putem licere nescire, quamquam
vis oratoris professioque ipsa bene dicendi hoc
suscipere ac polliceri videtur, ut omni de re, quaecumque
sit proposita, ornate ab eo copioseque dicatur.
[sect. 22]
Sed quia
non dubito quin hoc plerisque immensum infinitumque
videatur, et quod Graecos homines non solum ingenio et
doctrina, sed etiam otio studioque abundantis partitionem
iam quandam artium fecisse video neque in universo genere
singulos elaborasse, sed seposuisse a ceteris dictionibus
eam partem dicendi, quae in forensibus disceptationibus
iudiciorum aut deliberationum versaretur, et id unum genus
oratori reliquisse; non complectar in his libris amplius,
quam quod huic generi re quaesita et multum disputata
summorum hominum prope consensu est tributum;
[sect. 23]
repetamque
non ab incunabulis nostrae veteris puerilisque
doctrinae quendam ordinem praeceptorum, sed ea, quae
quondam accepi in nostrorum hominum eloquentissimorum
et omni dignitate principum disputatione esse versata; non
quo illa contemnam, quae Graeci dicendi artifices et doctores
reliquerunt, sed cum illa pateant in promptuque sint
omnibus, neque ea interpretatione mea aut ornatius explicari
aut planius exprimi possint, dabis hanc veniam,
mi frater, ut opinor, ut eorum, quibus summa dicendi laus
a nostris hominibus concessa est, auctoritatem Graecis
anteponam.
[sect. 24]
Cum igitur vehementius inveheretur in causam principum
consul Philippus Drusique tribunatus pro senatus auctoritate
susceptus infringi iam debilitarique videretur, dici mihi
memini ludorum Romanorum diebus L. Crassum quasi
conligendi sui causa se in Tusculanum contulisse; venisse
eodem, socer eius qui fuerat, Q. Mucius dicebatur et M.
Antonius, homo et consiliorum in re publica socius et
summa cum Crasso familiaritate coniunctus.
[sect. 25]
Exierant
autem cum ipso Crasso adulescentes et Drusi maxime
familiares et in quibus magnam tum spem maiores natu
dignitatis suae conlocarent, C. Cotta, qui [tum] tribunatum
plebis petebat, et P. Sulpicius, qui deinceps eum magistratum
petiturus putabatur.
[sect. 26]
Hi primo die de temporibus
deque universa re publica, quam ob causam venerant,
multum inter se usque ad extremum tempus diei conlocuti
sunt; quo quidem sermone multa divinitus a tribus illis
consularibus Cotta deplorata et commemorata narrabat, ut
nihil incidisset postea civitati mali, quod non impendere
illi tanto ante vidissent.
[sect. 27]
Eo autem omni sermone confecto,
tantam in Crasso humanitatem fuisse, ut, cum lauti accubuissent,
tolleretur omnis illa superioris tristitia sermonis
eaque esset in homine iucunditas et tantus in loquendo
lepos, ut dies inter eos curiae fuisse videretur, convivium
Tusculani;
[sect. 28]
postero autem die, cum illi maiores natu satis
quiessent et in ambulationem ventum esset, [dicebat] tum
Scaevolam duobus spatiis tribusve factis dixisse 'cur non
imitamur, Crasse, Socratem illum, qui est in Phaedro
Platonis? Nam me haec tua platanus admonuit, quae
non minus ad opacandum hunc locum patulis est diffusa
ramis, quam illa, cuius umbram secutus est Socrates, quae
mihi videtur non tam ipsa acula, quae describitur, quam
Platonis oratione crevisse, et quod ille durissimis pedibus
fecit, ut se abiceret in herba atque ita [illa], quae philosophi
divinitus ferunt esse dicta, loqueretur, id meis pedibus certe
concedi est aequius.'
[sect. 29]
Tum Crassum 'immo vero commodius
etiam'; pulvinosque poposcisse et omnis in eis sedibus,
quae erant sub platano, consedisse dicebat.
Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur animi omnium,
solebat Cotta narrare Crassum sermonem quendam de
studio dicendi intulisse.
[sect. 30]
Qui cum ita esset exorsus: non
sibi cohortandum Sulpicium et Cottam, sed magis utrumque
conlaudandum videri, quod tantam iam essent facultatem
adepti, ut non aequalibus suis solum anteponerentur,
sed cum maioribus natu compararentur; 'neque vero mihi
quicquam' inquit 'praestabilius videtur, quam posse dicendo
tenere hominum [coetus] mentis, adlicere voluntates, impellere
quo velit, unde autem velit deducere: haec una res
in omni libero populo maximeque in pacatis tranquillisque
civitatibus praecipue semper floruit semperque dominata
est.
[sect. 31]
Quid enim est aut tam admirabile, quam ex infinita
multitudine hominum exsistere unum, qui id, quod omnibus
natura sit datum, vel solus vel cum perpaucis facere possit?
aut tam iucundum cognitu atque auditu, quam sapientibus
sententiis gravibusque verbis ornata oratio et polita? aut
tam potens tamque magnificum, quam populi motus, iudicum
religiones, senatus gravitatem unius oratione converti?
Quid tam porro regium, tam liberale, tam munificum, quam
opem ferre supplicibus, excitare adflictos, dare salutem,
liberare periculis, retinere homines in civitate?
[sect. 32]
Quid autem
tam necessarium, quam tenere semper arma, quibus vel
tectus ipse esse possis vel provocare integer vel te ulcisci
lacessitus? Age vero, ne semper forum, subsellia, rostra
curiamque meditere, quid esse potest in otio aut iucundius
aut magis proprium humanitatis, quam sermo facetus ac
nulla in re rudis? Hoc enim uno praestamus vel maxime
feris, quod conloquimur inter nos et quod exprimere dicendo
sensa possumus.
[sect. 33]
Quam ob rem quis hoc non iure miretur
summeque in eo elaborandum esse arbitretur, ut, quo uno
homines maxime bestiis praestent, in hoc hominibus ipsis
antecellat? Ut vero iam ad illa summa veniamus, quae vis
alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregare
aut a fera agrestique vita ad hunc humanum cultum civilemque
deducere aut iam constitutis civitatibus leges iudicia
iura describere?
[sect. 34]
Ac ne plura, quae sunt paene innumerabilia,
consecter, comprehendam brevi: sic enim statuo,
perfecti oratoris moderatione et sapientia non solum ipsius
dignitatem, sed et privatorum plurimorum et universae rei
publicae salutem maxime contineri. Quam ob rem pergite,
ut facitis, adulescentes, atque in id studium, in quo estis,
incumbite, ut et vobis honori et amicis utilitati et rei
publicae emolumento esse possitis.'
[sect. 35]
Tum Scaevola comiter,
ut solebat, 'cetera' inquit 'adsentior Crasso, ne aut de
C. Laeli soceri mei aut de huius generi aut arte aut gloria
detraham; sed illa duo, Crasse, vereor ut tibi possim concedere:
unum, quod ab oratoribus civitates et initio constitutas
et saepe conservatas esse dixisti, alterum, quod remoto
foro, contione, iudiciis, senatu statuisti oratorem in omni
genere sermonis et humanitatis esse perfectum.
[sect. 36]
Quis enim
tibi hoc concesserit aut initio genus hominum in montibus
ac silvis dissipatum non prudentium consiliis compulsum
potius quam disertorum oratione delenitum se oppidis
moenibusque saepsisse? aut vero reliquas utilitates aut in
constituendis aut in conservandis civitatibus non a sapientibus
et fortibus viris, sed a disertis ornateque dicentibus
esse constitutas?
[sect. 37]
An vero tibi Romulus ille aut pastores
et convenas congregasse aut Sabinorum conubia coniunxisse
aut finitimorum vim repressisse eloquentia videtur, non
consilio et sapientia singulari? Quid? in Numa Pompilio,
quid? in Servio Tullio, quid? in ceteris regibus, quorum
multa sunt eximia ad constituendam rem publicam, num
eloquentiae vestigium apparet? Quid? exactis regibus,
tametsi ipsam exactionem mente, non lingua perfectam
L. Bruti esse cernimus, sed deinceps omnia nonne plena
consiliorum, inania verborum videmus?
[sect. 38]
Ego vero si velim
et nostrae civitatis exemplis uti et aliarum, plura proferre
possim detrimenta publicis rebus quam adiumenta, per
homines eloquentissimos importata; sed ut reliqua praetermittam,
omnium mihi videor, exceptis, Crasse, vobis duobus,
eloquentissimos audisse Ti. et C. Sempronios, quorum pater,
homo prudens et gravis, haudquaquam eloquens, et saepe
alias et maxime censor saluti rei publicae fuit: atque is non
accurata quadam orationis copia, sed nutu atque verbo
libertinos in urbanas tribus transtulit, quod nisi fecisset,
rem publicam, quam nunc vix tenemus, iam diu nullam
haberemus. At vero eius filii diserti et omnibus vel
naturae vel doctrinae praesidiis ad dicendum parati, cum
civitatem vel paterno consilio vel avitis armis florentissimam
accepissent, ista praeclara gubernatrice, ut ais, civitatum
eloquentia rem publicam dissipaverunt.
[sect. 39]
Quid? leges
veteres moresque maiorum; quid? auspicia, quibus ego
et tu, Crasse, cum magna rei publicae salute praesumus;
quid? religiones et caerimoniae; quid? haec iura civilia,
quae iam pridem in nostra familia sine ulla eloquentiae
laude versantur, num aut inventa sunt aut cognita aut
omnino ab oratorum genere tractata?
[sect. 40]
Equidem et Ser.
Galbam memoria teneo divinum hominem in dicendo et
M. Aemilium Porcinam et C. ipsum Carbonem, quem tu
adulescentulus perculisti, ignarum legum, haesitantem in
maiorum institutis, rudem in iure civili; et haec aetas
vestra praeter te, Crasse qui tuo magis studio quam proprio
munere aliquo disertorum ius a nobis civile didicisti, quod
interdum pudeat, iuris ignara est.
[sect. 41]
Quod vero in extrema
oratione quasi tuo iure sumpsisti, oratorem in omnis sermonis
disputatione copiosissime versari posse, id, nisi hic in
tuo regno essemus, non tulissem multisque praeessem, qui
aut interdicto tecum contenderent aut te ex iure manum
consertum vocarent, quod in alienas possessiones tam
temere inruisses.
[sect. 42]
Agerent enim tecum lege primum
Pythagorei omnes atque Democritii ceterique in iure sua
physici vindicarent [ornati homines in dicendo et graves],
quibuscum tibi iusto sacramento contendere non liceret;
urgerent praeterea philosophorum greges iam ab illo fonte
et capite Socrate nihil te de bonis rebus in vita, nihil de
malis, nihil de animi permotionibus, nihil de hominum
moribus, nihil de ratione vitae didicisse, nihil omnino
quaesisse, nihil scire convincerent; et cum universi in te
impetum fecissent, tum singulae familiae litem tibi intenderent;
instaret Academia, quae, quicquid dixisses, id te
ipsum negare cogeret;
[sect. 43]
Stoici vero nostri disputationum
suarum atque interrogationum laqueis te inretitum tenerent;
Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria oratorum
putas esse adiumenta atque ornamenta dicendi, a se peti
vincerent oportere, ac non solum meliora, sed etiam multo
plura Aristotelem Theophrastumque de istis rebus, quam
omnis dicendi magistros scripsisse ostenderent.
[sect. 44]
Missos
facio mathematicos, grammaticos, musicos, quorum artibus
vestra ista dicendi vis ne minima quidem societate coniungitur.
Quam ob rem ista tanta tamque multa profitenda,
Crasse, non censeo; satis id est magnum, quod potes
praestare, ut in iudiciis ea causa, quamcumque tu dicis,
melior et probabilior esse videatur, ut in contionibus et in
sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimum valeat
oratio, denique ut prudentibus diserte, stultis etiam vere
videare dicere. Hoc amplius si quid poteris, non id mihi
videbitur orator, sed Crassus sua quadam propria, non
communi oratorum facultate posse.'
[sect. 45]
Tum ille 'non sum'
inquit 'nescius, Scaevola, ista inter Graecos dici et disceptari
solere; audivi enim summos homines, cum quaestor ex
Macedonia venissem Athenas, florente Academia, ut temporibus
illis ferebatur, cum eam Charmadas et Clitomachus
et Aeschines obtinebant; erat etiam Metrodorus, qui cum
illis una ipsum illum Carneadem diligentius audierat,
hominem omnium in dicendo, ut ferebant, acerrimum et
copiosissimum; vigebatque auditor Panaeti illius tui
Mnesarchus et Peripatetici Critolai Diodorus;
[sect. 46]
multi erant
praeterea clari in philosophia et nobiles, a quibus omnibus
una paene voce repelli oratorem a gubernaculis civitatum,
excludi ab omni doctrina rerumque maiorum scientia ac
tantum in iudicia et contiunculas tamquam in aliquod
pistrinum detrudi et compingi videbam;
[sect. 47]
sed ego neque illis
adsentiebar neque harum disputationum inventori et principi
longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo,
Platoni, cuius tum Athenis cum Charmada diligentius legi
Gorgiam; quo in libro in hoc maxime admirabar Platonem,
quod mihi [in] oratoribus inridendis ipse esse orator summus
videbatur. Verbi enim controversia iam diu torquet Graeculos
homines contentionis cupidiores quam veritatis.
[sect. 48]
Nam
si quis hunc statuit esse oratorem, qui tantummodo in iure
aut in iudiciis possit aut apud populum aut in senatu copiose
loqui, tamen huic ipsi multa tribuat et concedat necesse
est; neque enim sine multa pertractatione omnium rerum
publicarum neque sine legum, morum, iuris scientia neque
natura hominum incognita ac moribus in his ipsis rebus
satis callide versari et perite potest; qui autem haec cognoverit,
sine quibus ne illa quidem minima in causis
quisquam recte tueri potest, quid huic abesse poterit de
maximarum rerum scientia? Sin oratoris nihil vis esse nisi
composite, ornate, copiose loqui, quaero, id ipsum qui
possit adsequi sine ea scientia, quam ei non conceditis?
Dicendi enim virtus, nisi ei, qui dicet, ea, quae dicet,
percepta sunt, exstare non potest.
[sect. 49]
Quam ob rem, si ornate
locutus est, sicut et fertur et mihi videtur, physicus ille
Democritus, materies illa fuit physici, de qua dixit, ornatus
vero ipse verborum oratoris putandus est; et, si Plato de
rebus ab civilibus controversiis remotissimis divinitus est
locutus, quod ego concedo; si item Aristoteles, si Theophrastus,
si Carneades in rebus eis, de quibus disputaverunt,
eloquentes et in dicendo suaves atque ornati fuerunt,
sint eae res, de quibus disputant, in aliis quibusdam studiis,
oratio quidem ipsa propria est huius unius rationis, de qua
loquimur et quaerimus.
[sect. 50]
Etenim videmus eisdem de rebus
ieiune quosdam et exiliter, ut eum, quem acutissimum
ferunt, Chrysippum, disputavisse neque ob eam rem
philosophiae non satis fecisse, quod non habuerit hanc
dicendi ex arte aliena facultatem. Quid ergo interest aut
qui discernes eorum, quos nominavi, in dicendo ubertatem
et copiam ab eorum exilitate, qui hac dicendi varietate et
elegantia non utuntur? Unum erit profecto, quod ei, qui
bene dicunt, adferunt proprium, compositam orationem et
ornatam et artificio quodam et expolitione distinctam; haec
autem oratio, si res non subest ab oratore percepta et
cognita, aut nulla sit necesse est aut omnium inrisione ludatur.
[sect. 51]
Quid est enim tam furiosum, quam verborum vel optimorum
atque ornatissimorum sonitus inanis, nulla subiecta
sententia nec scientia? Quicquid erit igitur quacumque ex
arte, quocumque de genere, orator id, si tamquam clientis
causam didicerit, dicet melius et ornatius quam ipse ille
eius rei inventor atque artifex.
[sect. 52]
Nam si quis erit qui hoc
dicat, esse quasdam oratorum proprias sententias atque
causas et certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam
scientiam, fatebor equidem in his magis adsidue versari
hanc nostram dictionem, sed tamen in his ipsis rebus
permulta sunt, quae ipsi magistri, qui rhetorici vocantur,
nec tradunt nec tenent.
[sect. 53]
Quis enim nescit maximam vim
exsistere oratoris in hominum mentibus vel ad iram aut ad
odium aut ad dolorem incitandis vel ab hisce eisdem
permotionibus ad lenitatem misericordiamque revocandis?
Quae nisi qui naturas hominum vimque omnem humanitatis
causasque eas, quibus mentes aut incitantur aut reflectuntur,
penitus perspexerit, dicendo quod volet perficere non poterit.
Atque totus hic locus philosophorum proprius videtur,
neque orator me auctore umquam repugnabit;
[sect. 54]
sed, cum
illis cognitionem rerum concesserit, quod in ea solum illi
voluerint elaborare, tractationem orationis, quae sine illa
scientia est nulla, sibi adsumet; hoc enim est proprium
oratoris, quod saepe iam dixi, oratio gravis et ornata et
hominum sensibus ac mentibus accommodata.
[sect. 55]
Quibus de
rebus Aristotelem et Theophrastum scripsisse fateor; sed
vide ne hoc, Scaevola, totum sit a me: nam ego, quae sunt
oratori cum illis communia, non mutuor ab illis, isti quae
de his rebus disputant, oratorum esse concedunt, itaque
ceteros libros artis suae nomine, hos rhetoricos et inscribunt
et appellant.
[sect. 56]
Etenim cum illi in dicendo inciderint loci,
quod persaepe evenit, ut de dis immortalibus, de pietate, de
concordia, de amicitia, de communi civium, de hominum,
de gentium iure, de aequitate, de temperantia, de magnitudine
animi, de omni virtutis genere sit dicendum, clamabunt,
credo, omnia gymnasia atque omnes philosophorum scholae
sua esse haec omnia propria, nihil omnino ad oratorem
pertinere;
[sect. 57]
quibus ego, ut de his rebus in angulis consumendi
oti causa disserant, cum concessero, illud tamen
oratori tribuam et dabo, ut eadem, de quibus illi tenui
quodam exsanguique sermone disputant, hic cum omni
iucunditate et gravitate explicet. Haec ego cum ipsis
philosophis [tum] Athenis disserebam; cogebat enim me
M. Marcellus hic noster, qui [nunc aedilis curulis est et]
profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro sermoni
interesset; ac iam tum erat adulescentulus his studiis mirifice
deditus.
[sect. 58]
Iam vero de legibus constituendis, de bello,
de pace, de sociis, de vectigalibus, de iure civium generatim
in ordines aetatesque discriptorum dicant vel Graeci, si
volunt, Lycurgum aut Solonemquamquam illos quidem
censemus in numero eloquentium reponendosscisse melius
quam Hyperidem aut Demosthenem, perfectos iam homines
in dicendo et perpolitos, vel nostri decem viros, qui xii
tabulas perscripserunt, quos necesse est fuisse prudentis,
anteponant in hoc genere et Ser. Galbae et socero tuo
C. Laelio, quos constat dicendi gloria praestitisse.
[sect. 59]
Numquam
enim negabo esse quasdam partis proprias eorum, qui in
his cognoscendis atque tractandis studium suum omne
posuerunt, sed oratorem plenum atque perfectum esse eum,
qui de omnibus rebus possit copiose varieque dicere.
Etenim saepe in eis causis, quas omnes proprias esse
oratorum confitentur, est aliquid, quod non ex usu
forensi, quem solum oratoribus conceditis, sed ex obscuriore
aliqua scientia sit promendum atque sumendum.
[sect. 60]
Quaero enim num possit aut contra imperatorem
aut pro imperatore dici sine rei militaris usu aut saepe
etiam sine regionum terrestrium aut maritimarum scientia;
num apud populum de legibus iubendis aut vetandis, num
in senatu de omni rei publicae genere dici sine summa
rerum civilium cognitione et prudentia; num admoveri
possit oratio ad sensus animorum atque motus vel inflammandos
vel etiam exstinguendos, quod unum in oratore
dominatur, sine diligentissima pervestigatione earum omnium
rationum, quae de naturis humani generis ac moribus
a philosophis explicantur.
[sect. 61]
Atque haud scio an minus
vobis hoc sim probaturus; equidem non dubitabo, quod
sentio, dicere: physica ista ipsa et mathematica et quae
paulo ante ceterarum artium propria posuisti, scientiae sunt
eorum, qui illa profitentur, inlustrari autem oratione si quis
istas ipsas artis velit, ad oratoris ei confugiendum est facultatem.
[sect. 62]
Neque enim si Philonem illum architectum, qui
Atheniensibus armamentarium fecit, constat perdiserte
populo rationem operis sui reddidisse, existimandum est
architecti potius artificio disertum quam oratoris fuisse; nec,
si huic M. Antonio pro Hermodoro fuisset de navalium
opere dicendum, non, cum ab illo causam didicisset, ipse
ornate de alieno artificio copioseque dixisset; neque vero
Asclepiades, is quo nos medico amicoque usi sumus tum
eloquentia vincebat ceteros medicos, in eo ipso, quod ornate
dicebat, medicinae facultate utebatur, non eloquentiae.
[sect. 63]
Atque illud est probabilius, neque tamen verum, quod
Socrates dicere solebat, omnis in eo, quod scirent, satis esse
eloquentis; illud verius, neque quemquam in eo disertum
esse posse, quod nesciat, neque, si optime sciat ignarusque
sit faciundae ac poliendae orationis, diserte id ipsum, de
quo sciat, posse dicere.
[sect. 64]
Quam ob rem, si quis universam
et propriam oratoris vim definire complectique vult, is
orator erit mea sententia hoc tam gravi dignus nomine, qui,
quaecumque res inciderit, quae sit dictione explicanda,
prudenter et composite et ornate et memoriter dicet cum
quadam actionis etiam dignitate.
[sect. 65]
Sin cuipiam nimis infinitum
videtur, quod ita posui "quacumque de re," licet hinc
quantum cuique videbitur circumcidat atque amputet, tamen
illud tenebo, si, quae ceteris in artibus atque studiis sita
sunt, orator ignoret tantumque ea teneat, quae sint in
disceptationibus atque usu forensi, tamen his de rebus
ipsis si sit ei dicendum, cum cognoverit ab eis, qui tenent,
quae sint in quaque re, multo oratorem melius quam ipsos
illos, quorum eae sint artes, esse dicturum.
[sect. 66]
Ita si de re
militari dicendum huic erit Sulpicio, quaeret a C. Mario
adfini nostro et, cum acceperit, ita pronuntiabit, ut ipsi
C. Mario paene hic melius quam ipse illa scire videatur;
sin de iure civili, tecum communicabit, te hominem prudentissimum
et peritissimum in eis ipsis rebus, quas abs te
didicerit, dicendi arte superabit.
[sect. 67]
Sin quae res inciderit, in
qua de natura, de vitiis hominum, de cupiditatibus, de
modo, de continentia, de dolore, de morte dicendum sit,
forsitan, si ei sit visum,etsi haec quidem nosse debet
orator, cum Sex. Pompeio, erudito homine in philosophia,
communicarit; hoc profecto efficiet ut, quamcumque rem
a quoquo cognoverit, de ea multo dicat ornatius quam ille
ipse, unde cognorit.
[sect. 68]
Sed si me audiet, quoniam philosophia
in tris partis est tributa, in naturae obscuritatem, in disserendi
subtilitatem, in vitam atque mores, duo illa relinquamus
atque largiamur inertiae nostrae; tertium vero,
quod semper oratoris fuit, nisi tenebimus, nihil oratori, in
quo magnus esse possit, relinquemus.
[sect. 69]
Qua re hic locus de
vita et moribus totus est oratori perdiscendus; cetera si non
didicerit, tamen poterit, si quando opus erit, ornare dicendo,
si modo ad eum erunt delata et ei tradita. Etenim si
constat inter doctos, hominem ignarum astrologiae ornatissimis
atque optimis versibus Aratum de caelo stellisque
dixisse; si de rebus rusticis hominem ab agro remotissimum
Nicandrum Colophonium poetica quadam facultate, non
rustica, scripsisse praeclare, quid est cur non orator de rebus
eis eloquentissime dicat, quas ad certam causam tempusque
cognorit?
[sect. 70]
Est enim finitimus oratori poeta, numeris astrictior
paulo, verborum autem licentia liberior, multis vero
ornandi generibus socius ac paene par; in hoc quidem
certe prope idem, nullis ut terminis circumscribat aut
definiat ius suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate
et copia vagari qua velit.
[sect. 71]
Nam quod illud, Scaevola,
negasti te fuisse laturum, nisi in meo regno esses, quod in
omni genere sermonis, in omni parte humanitatis dixerim
oratorem perfectum esse debere: numquam me hercule hoc
dicerem, si eum, quem fingo, me ipsum esse arbitrarer.
[sect. 72]
Sed, ut solebat C. Lucilius saepe dicere, homo tibi subiratus,
mihi propter eam ipsam causam minus quam volebat
familiaris, sed tamen et doctus et perurbanus, sic sentio
neminem esse in oratorum numero habendum, qui non sit
omnibus eis artibus, quae sunt libero dignae, perpolitus;
quibus ipsis si in dicendo non utimur, tamen apparet atque
exstat, utrum simus earum rudes an didicerimus: ut qui
pila ludunt, non utuntur in ipsa lusione artificio proprio
palaestrae, sed indicat ipse motus, didicerintne palaestram
an nesciant, et qui aliquid fingunt, etsi tum pictura nihil
utuntur, tamen, utrum sciant pingere an nesciant, non
obscurum est;
[sect. 73]
sic in orationibus hisce ipsis iudiciorum,
contionum, senatus, etiam si proprie ceterae non adhibeantur
artes, tamen facile declaratur, utrum is, qui dicat, tantum
modo in hoc declamatorio sit opere iactatus an ad
dicendum omnibus ingenuis artibus instructus accesserit.'
[sect. 74]
Tum ridens Scaevola 'non luctabor tecum,' inquit
'Crasse, amplius; id enim ipsum, quod contra me locutus
es, artificio quodam es consecutus, ut et mihi, quae ego
vellem non esse oratoris, concederes et ea ipsa nescio quo
modo rursus detorqueres atque oratori propria traderes.
[sect. 75]
Quae, cum ego praetor Rhodum venissem et cum summo
illo doctore istius disciplinae Apollonio ea, quae a Panaetio
acceperam, contulissem, inrisit ille quidem, ut solebat,
philosophiam atque contempsit multaque non tam graviter
dixit quam facete; tua autem fuit oratio eius modi, non ut
ullam artem doctrinamve contemneres, sed ut omnis comites
ac ministratrices oratoris esse diceres.
[sect. 76]
Quas ego si quis sit
unus complexus omnis, idemque si ad eas facultatem istam
ornatissimae orationis adiunxerit, non possum dicere eum
non egregium quendam hominem atque admirandum fore;
sed is, si quis esset aut si etiam umquam fuisset aut vero si
esse posset, tu esses unus profecto, qui et meo iudicio et
omnium vix ullam ceteris oratoribuspace horum dixerim
laudem reliquisti.
[sect. 77]
Verum si tibi ipsi nihil deest, quod in
forensibus rebus civilibusque versatur, quin scias, neque
eam tamen scientiam, quam adiungis oratori, complexus es,
videamus ne plus ei tribuamus quam res et veritas ipsa
concedat.'
[sect. 78]
Hic Crassus 'memento' inquit 'me non de
mea, sed de oratoris facultate dixisse; quid enim nos aut
didicimus aut scire potuimus, qui ante ad agendum quam
ad cognoscendum venimus; quos in foro, quos in ambitione,
quos in re publica, quos in amicorum negotiis res ipsa ante
confecit quam possemus aliquid de rebus tantis suspicari?
[sect. 79]
Quod si tibi tantum in nobis videtur esse, quibus etiam si
ingenium, ut tu putas, non maxime defuit, doctrina certe et
otium et hercule etiam studium illud discendi acerrimum
defuit, quid censes, si ad alicuius ingenium vel maius illa,
quae ego non attigi, accesserint, qualem illum et quantum
oratorem futurum?'
[sect. 80]
Tum Antonius 'probas mihi' inquit 'ista, Crasse, quae
dicis, nec dubito quin multo locupletior in dicendo futurus
sit, si quis omnium rerum atque artium rationem naturamque
[sect. 81]
comprehenderit; sed primum id difficile est factu,
praesertim in hac nostra vita nostrisque occupationibus;
deinde illud etiam verendum est ne abstrahamur ab hac
exercitatione et consuetudine dicendi populari et forensi.
Aliud enim mihi quoddam orationis genus esse videtur
eorum hominum, de quibus paulo ante dixisti, quamvis illi
ornate et graviter aut de natura rerum aut de humanis rebus
loquantur: nitidum quoddam genus est verborum et laetum,
et palaestrae magis et olei, quam huius civilis turbae ac
fori.
[sect. 82]
Namque egomet, qui sero ac leviter Graecas litteras
attigissem, tamen cum pro consule in Ciliciam proficiscens
venissem Athenas, compluris tum ibi dies sum propter
navigandi difficultatem commoratus; sed, cum cotidie
mecum haberem homines doctissimos, eos fere ipsos, qui
abs te modo sunt nominati, cum hoc nescio quo modo apud
eos increbruisset, me in causis maioribus sicuti te solere
versari, pro se quisque ut poterat de officio et de ratione
oratoris disputabat.
[sect. 83]
Horum alii, sicuti iste ipse Mnesarchus,
hos, quos nos oratores vocaremus, nihil esse dicebat nisi
quosdam operarios lingua celeri et exercitata; oratorem
autem, nisi qui sapiens esset, esse neminem, atque ipsam
eloquentiam, quod ex bene dicendi scientia constaret, unam
quandam esse virtutem, et qui unam virtutem haberet, omnis
habere easque esse inter se aequalis et paris; ita, qui esset
eloquens, eum virtutes omnis habere atque esse sapientem.
Sed haec erat spinosa quaedam et exilis oratio longeque
a nostris sensibus abhorrebat.
[sect. 84]
Charmadas vero multo
uberius eisdem de rebus loquebatur, non quo aperiret
sententiam suam; hic enim mos erat patrius Academiae
adversari semper omnibus in disputando; sed cum maxime
tamen hoc significabat, eos, qui rhetores nominarentur et
qui dicendi praecepta traderent, nihil plane tenere neque
posse quemquam facultatem adsequi dicendi, nisi qui philosophorum
inventa didicisset.
[sect. 85]
Disputabant contra diserti
homines Athenienses et in re publica causisque versati, in
quis erat etiam is, qui nuper Romae fuit, Menedemus,
hospes meus; qui cum diceret esse quandam prudentiam,
quae versaretur in perspiciendis rationibus constituendarum
et regendarum rerum publicarum, excitabatur homo promptus
atque omni abundans doctrina et quadam incredibili
varietate rerum atque copia: omnis enim partis illius ipsius
prudentiae petendas esse a philosophia docebat neque ea,
quae statuerentur in re publica de dis immortalibus, de
disciplina iuventutis, de iustitia, de patientia, de temperantia,
de modo rerum omnium, ceteraque, sine quibus civitates
aut esse aut bene moratae esse non possent, usquam in
eorum inveniri libellis;
[sect. 86]
quod si tantam vim rerum maximarum
arte sua rhetorici illi doctores complecterentur,
quaerebat, cur de prooemiis et de epilogis et de huius modi
nugissic enim appellabatreferti essent eorum libri, de
civitatibus instituendis, de scribendis legibus, de aequitate,
de iustitia, de fide, de frangendis cupiditatibus, de conformandis
hominum moribus littera nulla in eorum libris
inveniretur.
[sect. 87]
Ipsa vero praecepta sic inludere solebat, ut
ostenderet non modo eos expertis esse illius prudentiae,
quam sibi asciscerent, sed ne hanc quidem ipsam dicendi
rationem ac viam nosse: caput enim esse arbitrabatur
oratoris, ut et ipse eis, apud quos ageret, talis, qualem se
esse optaret, videretur; id fieri vitae dignitate, de qua nihil
rhetorici isti doctores in praeceptis suis reliquissent; et uti
ei qui audirent sic adficerentur animis, ut eos adfici vellet
orator; quod item fieri nullo modo posse, nisi cognosset is,
qui diceret, quot modis hominum mentes et quibus et quo
genere orationis in quamque partem moverentur; haec
autem esse penitus in media philosophia retrusa atque
abdita, quae isti rhetores ne primoribus quidem labris
attigissent.
[sect. 88]
Ea Menedemus exemplis magis quam argumentis
conabatur refellere; memoriter enim multa ex
orationibus Demostheni praeclare scripta pronuntians docebat
illum in animis vel iudicum vel populi in omnem partem
dicendo permovendis non fuisse ignarum, quibus ea rebus
consequeretur, quae negaret ille sine philosophia quemquam
nosse posse.
[sect. 89]
Huic respondebat non se negare Demosthenem
summam prudentiam summamque vim habuisse dicendi,
sed sive ille hoc ingenio potuisset sive, id quod constaret,
Platonis studiosus audiendi fuisset, non quid ille potuisset,
sed quid isti docerent esse quaerendum.
[sect. 90]
Saepe etiam in
eam partem ferebatur oratione, ut omnino disputaret nullam
artem esse dicendi; idque cum argumentis docuerat, quod
ita nati essemus, ut et blandiri <eis> subtiliter, a quibus esset
petendum, et adversarios minaciter terrere possemus et rem
gestam exponere et id, quod intenderemus, confirmare et,
quod contra diceretur, refellere, ad extremum deprecari
aliquid et conqueri, quibus in rebus omnis oratorum versaretur
facultas; et quod consuetudo exercitatioque intellegendi
prudentiam acueret atque eloquendi celeritatem
incitaret;
[sect. 91]
tum etiam exemplorum copia nitebatur. Nam
primum quasi dedita opera neminem scriptorem artis ne
mediocriter quidem disertum fuisse dicebat, cum repeteret
usque a Corace nescio quo et Tisia, quos artis illius inventores
et principes fuisse constaret; eloquentissimos autem
homines, qui ista nec didicissent nec omnino scire curassent,
innumerabilis quosdam nominabat; in quibus etiam, sive
ille inridens sive quod ita putaret atque ita audisset, me in
illo numero, qui illa non didicissem et tamen, ut ipse
dicebat, possem aliquid in dicendo, proferebat; quorum ego
alterum illi facile adsentiebar, nihil me didicisse, in altero
autem me inludi ab eo aut etiam ipsum errare arbitrabar.
[sect. 92]
Artem vero negabat esse ullam, nisi quae cognitis penitusque
perspectis et in unum exitum spectantibus et numquam
fallentibus rebus contineretur; haec autem omnia, quae
tractarentur ab oratoribus, dubia esse et incerta; quoniam
et dicerentur ab eis, qui omnia ea non plane tenerent, et
audirentur ab eis, quibus non scientia esset tradenda, sed
exigui temporis aut falsa aut certe obscura opinio.
[sect. 93]
Quid
multa? Sic mihi tum persuadere videbatur neque artificium
ullum esse dicendi neque quemquam posse, nisi qui illa,
quae a doctissimis hominibus in philosophia dicerentur,
cognosset, aut callide aut copiose dicere; in quibus Char-
madas solebat ingenium tuum, Crasse, vehementer admirari:
me sibi perfacilem in audiendo, te perpugnacem in disputando
esse visum.
[sect. 94]
Itaque ego hac eadem opinione adductus
scripsi etiam illud quodam in libello, qui me imprudente et
invito excidit et pervenit in manus hominum, disertos
cognosse me non nullos, eloquentem adhuc neminem, quod
eum statuebam disertum, qui posset satis acute atque
dilucide apud mediocris homines ex communi quadam
opinione hominum dicere, eloquentem vero, qui mirabilius
et magnificentius augere posset atque ornare quae vellet,
omnisque omnium rerum, quae ad dicendum pertinerent,
fontis animo ac memoria contineret. Id si est difficile
nobis, quod ante, quam ad discendum ingressi sumus,
obruimur ambitione et foro, sit tamen in re positum atque
natura:
[sect. 95]
ego enim, quantum auguror coniectura quantaque
ingenia in nostris hominibus esse video, non despero fore
aliquem aliquando, qui et studio acriore quam nos sumus
atque fuimus et otio ac facultate discendi maiore ac maturiore
et labore atque industria superiore, cum se ad
audiendum legendum scribendumque dederit, exsistat talis
orator, qualem quaerimus, qui iure non solum disertus, sed
etiam eloquens dici possit; qui tamen mea sententia aut
hic est iam Crassus aut, si quis pari fuerit ingenio pluraque
quam hic et audierit et lectitarit et scripserit, paulum huic
aliquid poterit addere.'
[sect. 96]
Hoc loco Sulpicius 'insperanti' inquit 'mihi et Cottae,
sed valde optanti utrique nostrum cecidit, ut in istum
sermonem, Crasse, delaberemini; nobis enim huc venientibus
satis iucundum fore videbatur, si, cum vos de rebus
aliis loqueremini, tamen nos aliquid ex sermone vestro
memoria dignum excipere possemus; ut vero penitus in
eam ipsam totius huius vel studi vel artifici vel facultatis
disputationem paene intimam veniretis, vix optandum nobis
videbatur.
[sect. 97]
Ego enim, qui ab ineunte aetate incensus essem
studio utriusque vestrum, Crassi vero etiam amore, cum ab
eo nusquam discederem, verbum ex eo numquam elicere
potui de vi ac ratione dicendi, cum et per me ipsum egissem
et per Drusum saepe temptassem; quo in genere tu,
Antoni,vere loquarnumquam mihi percontanti aut quaerenti
aliquid defuisti et persaepe me, quae soleres in dicendo
observare, docuisti.
[sect. 98]
Nunc, quoniam uterque vestrum
patefecit earum ipsarum rerum aditum, quas quaerimus, et
quoniam princeps Crassus eius sermonis ordiendi fuit, date
nobis hanc veniam, ut ea, quae sentitis de omni genere
dicendi, subtiliter persequamini; quod quidem si erit a
vobis impetratum, magnam habebo, Crasse, huic palaestrae
et Tusculano tuo gratiam et longe Academiae illi ac Lycio
tuum hoc suburbanum gymnasium anteponam.'
[sect. 99]
Tum ille
'immo vero,' inquit 'Sulpici, rogemus Antonium, qui et
potest facere, quod requiris, et consuevit, ut te audio dicere:
nam me quidem [fateor semper] a genere hoc toto sermonis
refugisse et tibi cupienti atque instanti saepissime negasse,
[ut] tute paulo ante dixisti; quod ego non superbia neque
inhumanitate faciebam neque quod tuo studio rectissimo
atque optimo non obsequi vellem, praesertim cum te unum
ex omnibus ad dicendum maxime natum aptumque cognossem,
sed me hercule istius disputationis insolentia atque
earum rerum, quae quasi in arte traduntur, inscitia.'
[sect. 100]
Tum
Cotta 'quoniam [id,] quod difficillimum nobis videbatur, ut
omnino de his rebus, Crasse, loquerere, adsecuti sumus, de
reliquo iam nostra culpa fuerit, si te, nisi omnia, quae
percontati erimus, explicaris, dimiserimus.'
[sect. 101]
'De eis, credo,
rebus,' inquit Crassus 'ut in cretionibus scribi solet: qvibvs
sciam poteroqve.' Tum ille 'nam quod tu non poteris
aut nescies, quis nostrum tam impudens est qui se scire aut
posse postulet?' 'Iam vero ista condicione, dum mihi
liceat negare posse quod non potero et fateri nescire quod
nesciam, licet' inquit Crassus 'vestro arbitratu percontemini.'
[sect. 102]
'Atqui' inquit [Sulpicius] 'hoc ex te, de quo modo
Antonius exposuit, quid sentias, quaerimus, existimesne
artem aliquam esse dicendi?' 'Quid? mihi vos nunc'
inquit Crassus 'tamquam alicui Graeculo otioso et loquaci
et fortasse docto atque erudito quaestiunculam, de qua meo
arbitratu loquar, ponitis? Quando enim me ista curasse
aut cogitasse arbitramini et non semper inrisisse potius
eorum hominum impudentiam, qui cum in schola adsedissent,
ex magna hominum frequentia dicere iuberent, si quis
quid quaereret?
[sect. 103]
Quod primum ferunt Leontinum fecisse
Gorgiam, qui permagnum quiddam suscipere ac profiteri
videbatur, cum se ad omnia, de quibus quisque audire vellet,
esse paratum denuntiaret; postea vero vulgo hoc facere
coeperunt hodieque faciunt, ut nulla sit res neque tanta neque
tam improvisa neque tam nova, de qua se non omnia, quae
dici possint, profiteantur esse dicturos.
[sect. 104]
Quod si te, Cotta,
arbitrarer aut te, Sulpici, de eis rebus audire velle, adduxissem
huc Graecum aliquem, qui nos istius modi disputationibus
delectaret; quod ne nunc quidem difficile factu est:
est enim apud M. Pisonem adulescentem [iam] huic studio
deditum, summo homo ingenio nostrique cupidissimus,
Peripateticus Staseas, homo nobis sane familiaris et, ut inter
homines peritos constare video, in illo suo genere omnium
princeps.'
[sect. 105]
'Quem tu mihi' inquit Mucius 'Staseam, quem
Peripateticum narras? Gerendus est tibi mos adulescentibus,
Crasse, qui non Graeci [alicuius] cotidianam loquaci-
tatem sine usu neque ex scholis cantilenam requirunt, sed
ex homine omnium sapientissimo atque eloquentissimo
atque ex eo, qui non in libellis, sed in maximis causis et in
hoc domicilio imperi et gloriae sit consilio linguaque
princeps, cuius vestigia persequi cupiunt, eius sententiam
sciscitantur.
[sect. 106]
Equidem te cum in dicendo semper putavi
deum, tum vero tibi numquam eloquentiae maiorem tribui
laudem quam humanitatis; qua nunc te uti vel maxime
decet neque defugere eam disputationem, ad quam te duo
excellentes ingeniis adulescentes cupiunt accedere.'
[sect. 107]
'Ego vero' inquit 'istis obsequi studeo neque gravabor
breviter meo more, quid quaque de re sentiam, dicere. Ac
primum illudquoniam auctoritatem tuam neglegere, Scaevola,
fas mihi non esse putorespondeo, mihi dicendi aut
nullam artem aut pertenuem videri, sed omnem esse contentionem
inter homines doctos in verbi controversia positam.
[sect. 108]
Nam si ars ita definitur, ut paulo ante exposuit Antonius, ex
rebus penitus perspectis planeque cognitis atque ab opinionis
arbitrio seiunctis scientiaque comprehensis, non mihi videtur
ars oratoris esse ulla; sunt enim varia et ad vulgarem
popularemque sensum accommodata omnia genera huius
forensis nostrae dictionis.
[sect. 109]
Sin autem ea, quae observata
sunt in usu ac tractatione dicendi, haec ab hominibus
callidis ac peritis animadversa ac notata, verbis definita,
generibus inlustrata, partibus distributa suntid quod video
potuisse fieri, non intellego, quam ob rem non, si minus
illa subtili definitione, at hac vulgari opinione ars esse
videatur. Sed sive est ars sive artis quaedam similitudo,
non est ea quidem neglegenda; verum intellegendum est
alia quaedam ad consequendam eloquentiam esse maiora.'
[sect. 110]
Tum Antonius vehementer se adsentiri Crasso dixit, quod
neque ita amplecteretur artem, ut ei solerent, qui omnem
vim dicendi in arte ponerent, neque rursus eam totam,
sicut plerique philosophi facerent, repudiaret. 'Sed existimo'
inquit 'gratum te his, Crasse, facturum, si ista
exposueris quae putas ad dicendum plus quam ipsam
artem posse prodesse.'
[sect. 111]
'Dicam equidem, quoniam institui,
petamque a vobis,' inquit 'ne has meas ineptias efferatis;
quamquam moderabor ipse, ne ut quidam magister atque
artifex, sed quasi unus ex togatorum numero atque ex
forensi usu homo mediocris neque omnino rudis videar non
ipse a me aliquid promisisse, sed fortuito in sermonem
vestrum incidisse.
[sect. 112]
Equidem cum peterem magistratum,
solebam in prensando dimittere a me Scaevolam, cum ita
ei dicerem, me velle esse ineptum, id erat, petere blandius,
quod, nisi inepte fieret, bene non posset fieri;hunc autem
esse unum hominem ex omnibus, quo praesente ego ineptum
esse me minime vellemquem quidem nunc mearum
ineptiarum testem et spectatorem fortuna constituit: nam
quid est ineptius quam de dicendo dicere, cum ipsum
dicere numquam sit non ineptum, nisi cum est necessarium?'
[sect. 113]
'Perge vero,' inquit 'Crasse,' Mucius; 'istam enim culpam,
quam vereris, ego praestabo.' 'Sic igitur' inquit 'sentio,'
Crassus 'naturam primum atque ingenium ad dicendum
vim adferre maximam; neque vero istis, de quibus paulo
ante dixit Antonius, scriptoribus artis rationem dicendi et
viam, sed naturam defuisse; nam et animi atque ingeni
celeres quidam motus esse debent, qui et ad excogitandum
acuti et ad explicandum ornandumque sint uberes et ad
memoriam firmi atque diuturni;
[sect. 114]
et si quis est qui haec
putet arte accipi posse,quod falsum est; praeclare enim
res se habeat, si haec accendi aut commoveri arte possint;
inseri quidem et donari ab arte non possunt; omnia sunt
enim illa dona naturaequid de illis dicam, quae certe cum
ipso homine nascuntur, linguae solutio, vocis sonus, latera,
vires, conformatio quaedam et figura totius oris et corporis?
[sect. 115]
Neque enim haec ita dico, ut ars aliquos limare non possit
neque enim ignoro, et quae bona sint, fieri meliora posse
doctrina, et, quae non optima, aliquo modo acui tamen et
corrigi posse, sed sunt quidam aut ita lingua haesitantes
aut ita voce absoni aut ita vultu motuque corporis vasti
atque agrestes, ut, etiam si ingeniis atque arte valeant, tamen
in oratorum numerum venire non possint; sunt autem
quidam ita in eisdem rebus habiles, ita naturae muneribus
ornati, ut non nati, sed ab aliquo deo ficti esse videantur.
[sect. 116]
Magnum quoddam est onus atque munus suscipere atque
profiteri se esse, omnibus silentibus, unum maximis de rebus
magno in conventu hominum audiendum; adest enim fere
nemo, quin acutius atque acrius vitia in dicente quam recta
videat; ita quicquid est, in quo offenditur, id etiam illa,
quae laudanda sunt, obruit.
[sect. 117]
Neque haec in eam sententiam
disputo, ut homines adulescentis, si quid naturale forte non
habeant, omnino a dicendi studio deterream: quis enim
non videt C. Coelio, aequali meo, magno honori fuisse,
homini novo, illam ipsam, quamcumque adsequi potuerat,
in dicendo mediocritatem? Quis vestrum aequalem, Q.
Varium, vastum hominem atque foedum, non intellegit illa
ipsa facultate, quamcumque habuit, magnam esse in civitate
gratiam consecutum?
[sect. 118]
Sed quia de oratore quaerimus,
fingendus est nobis oratione nostra detractis omnibus vitiis
orator atque omni laude cumulatus. Neque enim, si multitudo
litium, si varietas causarum, si haec turba et barbaria
forensis dat locum vel vitiosissimis oratoribus, idcirco nos
hoc, quod quaerimus, omittemus. Itaque in eis artibus, in
quibus non utilitas quaeritur necessaria, sed animi libera
quaedam oblectatio, quam diligenter et quam prope fastidiose
iudicamus! Nullae enim lites neque controversiae
sunt, quae cogant homines sicut in foro non bonos oratores,
item in theatro actores malos perpeti.
[sect. 119]
Est igitur oratori
diligenter providendum, non uti eis satis faciat, quibus
necesse est, sed ut eis admirabilis esse videatur, quibus
libere liceat iudicare; ac, si quaeritis, plane quid sentiam
enuntiabo apud homines familiarissimos, quod adhuc semper
tacui et tacendum putavi: mihi etiam qui optime dicunt
quique id facillime atque ornatissime facere possunt, tamen,
nisi timide ad dicendum accedunt et in ordienda oratione
perturbantur, paene impudentes videntur,tametsi id accidere
non potest;
[sect. 120]
ut enim quisque optime dicit, ita
maxime dicendi difficultatem variosque eventus orationis
exspectationemque hominum pertimescit;qui vero nihil
potest dignum re, dignum nomine oratoris, dignum hominum
auribus efficere atque edere, is mihi, etiam si commovetur in
dicendo, tamen impudens videtur; non enim pudendo, sed
non faciendo id, quod non decet, impudentiae nomen
effugere debemus;
[sect. 121]
quem vero non pudet,id quod in
plerisque videohunc ego non reprehensione solum, sed
etiam poena dignum puto. Equidem et in vobis animum
advertere soleo et in me ipso saepissime experior, ut et
exalbescam in principiis dicendi et tota mente atque artubus
omnibus contremiscam; adulescentulus vero sic initio
accusationis exanimatus sum, ut hoc summum beneficium
Q. Maximo debuerim, quod continuo consilium dimiserit,
simul ac me fractum ac debilitatum metu viderit.'
[sect. 122]
Hic
omnes adsensi significare inter sese et conloqui coeperunt;
fuit enim mirificus quidam in Crasso pudor, qui tamen non
modo non obesset eius orationi, sed etiam probitatis commendatione
prodesset. Tum Antonius 'saepe, ut dicis,'
inquit 'animadverti, Crasse, et te et ceteros summos oratores,
quamquam tibi par mea sententia nemo umquam fuit, in
dicendi exordio permoveri;
[sect. 123]
cuius quidem rei cum causam
quaererem, quidnam esset cur, ut in quoque oratore
plurimum esset, ita maxime is pertimesceret, has causas
inveniebam duas: unam, quod intellegerent ei, quos usus
ac natura docuisset, non numquam summis oratoribus non
satis ex sententia eventum dicendi procedere; ita non
iniuria, quotienscumque dicerent, id, quod aliquando posset
[sect. 124]
accidere, ne illo ipso <tempore> accideret, timere; altera est
haec, de qua queri saepe soleo; quod ceterarum homines
artium spectati et probati, si quando aliquid minus bene
fecerunt quam solent, aut noluisse aut valetudine impediti
non potuisse consequi id, quod scirent, putantur: "noluit"
inquiunt "hodie agere Roscius," aut "crudior fuit"; oratoris
peccatum, si quod est animadversum, stultitiae peccatum
videtur;
[sect. 125]
stultitia autem excusationem non habet,
quia nemo videtur, aut quia crudus fuerit aut quod ita
maluerit, stultus fuisse; quo etiam gravius iudicium in
dicendo subimus: quotiens enim dicimus, totiens de nobis
iudicatur, et, qui semel in gestu peccavit, non continuo
existimatur nescire gestum, cuius autem in dicendo quid
reprehensum est, aut aeterna in eo aut certe diuturna valet
opinio tarditatis.
[sect. 126]
Illud vero, quod a te dictum est, esse
permulta, quae orator a natura nisi haberet, non multum
a magistro adiuvaretur, valde tibi adsentior inque eo vel
maxime probavi summum illum doctorem, Alabandensem
Apollonium, qui cum mercede doceret, tamen non patiebatur
eos, quos iudicabat non posse oratores evadere,
operam apud sese perdere, dimittebatque et ad quam
quemque artem putabat esse aptum, ad eam impellere
atque hortari solebat.
[sect. 127]
Satis est enim in ceteris artificiis
percipiendis tantum modo similem esse hominis et id, quod
tradatur vel etiam inculcetur, si qui forte sit tardior, posse
percipere animo et memoria custodire; non quaeritur
mobilitas linguae, non celeritas verborum, non denique ea,
quae nobis non possumus fingere, facies, vultus, sonus:
[sect. 128]
in
oratore autem acumen dialecticorum, sententiae philosophorum,
verba prope poetarum, memoria iuris consultorum,
vox tragoedorum, gestus paene summorum actorum est
requirendus; quam ob rem nihil in hominum genere rarius
perfecto oratore inveniri potest; quae enim, singularum
rerum artifices singula si mediocriter adepti sunt, probantur,
ea nisi omnia sunt in oratore summa, probari non possunt.'
[sect. 129]
Tum Crassus 'atqui vide' inquit 'in artificio perquam tenui
et levi quanto plus adhibeatur diligentiae, quam in hac re,
quam constat esse maximam: saepe enim soleo audire
Roscium, cum ita dicat, se adhuc reperire discipulum, quem
quidem probaret, potuisse neminem, non quo non essent
quidam probabiles, sed quia, si aliquid modo esset viti, id
ferre ipse non posset; nihil est enim tam insigne nec tam
ad diuturnitatem memoriae stabile quam id, in quo aliquid
offenderis.
[sect. 130]
Itaque ut ad hanc similitudinem huius histrionis
oratoriam laudem dirigamus, videtisne quam nihil ab eo
nisi perfecte, nihil nisi cum summa venustate fiat, nisi ita,
ut deceat et uti omnis moveat atque delectet? Itaque hoc
iam diu est consecutus, ut, in quo quisque artificio excelleret,
is in suo genere Roscius diceretur. Hanc ego absolutionem
perfectionemque in oratore desiderans, a qua ipse
longe absum, facio impudenter; mihi enim volo ignosci,
ceteris ipse non ignosco; nam qui non potest, qui vitiose
facit, quem denique non decet, hunc, ut Apollonius iubebat,
ad id, quod facere possit, detrudendum puto.'
[sect. 131]
'Num tu
igitur' inquit Sulpicius 'me aut hunc Cottam ius civile aut
rem militarem iubes discere? Nam quis ad ista summa
atque in omni genere perfecta potest pervenire?' Tum
ille 'ego vero,' inquit 'quod in vobis egregiam quandam ac
praeclaram indolem ad dicendum esse cognovi, idcirco haec
exposui omnia; nec magis ad eos deterrendos, qui non
possent, quam ad vos, qui possetis, exacuendos accommodavi
orationem meam; et quamquam in utroque vestrum
summum esse ingenium studiumque perspexi, tamen haec,
quae sunt in specie posita, de quibus plura fortasse dixi,
quam solent Graeci dicere, in te, Sulpici, divina sunt;
[sect. 132]
ego
enim neminem nec motu corporis neque ipso habitu atque
forma aptiorem nec voce pleniorem aut suaviorem mihi
videor audisse; quae quibus a natura minora data sunt,
tamen illud adsequi possunt, ut eis, quae habent, modice
et scienter utantur et ut ne dedeceat. Id enim est maxime
vitandum et de hoc uno minime est facile praecipere non
mihi modo, qui sicut unus paterfamilias his de rebus loquor,
sed etiam ipsi illi Roscio, quem saepe audio dicere caput
esse artis decere, quod tamen unum id esse, quod tradi arte
non possit.
[sect. 133]
Sed, si placet, sermonem alio transferamus et
nostro more aliquando, non rhetorico, loquamur.' 'Minime
vero,' inquit Cotta; 'nunc enim te iam exoremus necesse
est, quoniam retines nos in hoc studio nec ad aliam dimittis
artem, ut nobis explices, quicquid est istud, quod tu in
dicendo potes;neque enim sumus nimis avidi; ista tua
mediocri eloquentia contenti sumusidque ex te quaerimus,
(ut ne plus nos adsequamur, quam quantulum tu in dicendo
adsecutus es), quoniam, quae a natura expetenda sunt, ea
dicis non nimis deesse nobis, quid praeterea esse adsumendum
putes?'
[sect. 134]
Tum Crassus adridens 'quid censes,' inquit
'Cotta, nisi studium et ardorem quendam amoris? sine quo
cum in vita nihil quisquam egregium, tum certe hoc, quod
tu expetis, nemo umquam adsequetur. Neque vero vos ad
eam rem video esse cohortandos, quos, cum mihi quoque
sitis molesti, nimis etiam flagrare intellego cupiditate.
[sect. 135]
Sed
profecto studia nihil prosunt perveniendi aliquo, nisi illud,
quod eo, quo intendas, ferat deducatque, cognoris. Qua re
quoniam mihi levius quoddam onus imponitis neque ex me
de oratoris arte, sed de hac mea, quantulacumque est, facultate
quaeritis, exponam vobis non quandam aut perreconditam
aut valde difficilem aut magnificam aut gravem
rationem consuetudinis meae, qua quondam solitus sum uti,
cum mihi in isto studio versari adulescenti licebat.'
[sect. 136]
Tum
Sulpicius 'o diem, Cotta, nobis' inquit 'optatum! Quod
enim neque precibus umquam nec insidiando nec speculando
adsequi potui, ut, quid Crassus ageret meditandi aut
dicendi causa, non modo videre mihi, sed ex eius scriptore
et lectore Diphilo suspicari liceret, id spero nos esse adeptos
omniaque iam ex ipso, quae diu cupimus, cognituros.'
[sect. 137]
Tum Crassus 'atqui arbitror, Sulpici, cum audieris, non
tam te haec admiraturum, quae dixero, quam existimaturum
tum, cum ea audire cupiebas, causam cur cuperes non fuisse;
nihil enim dicam reconditum, nihil exspectatione vestra dignum,
nihil aut inauditum vobis aut cuiquam novum. Nam
principio, id quod est homine ingenuo liberaliterque educato
dignum, non negabo me ista omnium communia et contrita
praecepta didicisse: primum oratoris officium esse dicere ad
persuadendum accommodate;
[sect. 138]
deinde esse omnem orationem
aut de infinitae rei quaestione sine designatione personarum
et temporum aut de re certis in personis ac temporibus locata;
[sect. 139]
in utraque autem re quicquid in controversiam veniat, in eo
quaeri solere aut factumne sit aut, si est factum, quale sit aut
etiam quo nomine vocetur aut, quod non nulli addunt, rectene factum esse videatur;
[sect. 140]
exsistere autem controversias
etiam ex scripti interpretatione, in quo aut ambigue quid
sit scriptum aut contrarie aut ita, ut a sententia scriptura dissentiat;
his autem omnibus partibus subiecta quaedam esse
argumenta propria.
[sect. 141]
Sed causarum, quae sint a communi
quaestione seiunctae, partim in iudiciis versari, partim in
deliberationibus; esse etiam genus tertium, quod in laudandis
aut vituperandis hominibus poneretur; certosque esse
locos, quibus in iudiciis uteremur, in quibus aequitas quaereretur;
alios in deliberationibus, quae omnes ad utilitatem
dirigerentur eorum quibus consilium daremus; alios item in
laudationibus, in quibus ad personarum dignitatem omnia
referrentur;
[sect. 142]
cumque esset omnis oratoris vis ac facultas in
quinque partis distributa, ut deberet reperire primum quid
diceret, deinde inventa non solum ordine, sed etiam momento
quodam atque iudicio dispensare atque componere;
tum ea denique vestire atque ornare oratione; post memoria
saepire; ad extremum agere cum dignitate ac venustate.
[sect. 143]
Etiam illa cognoram et acceperam, ante quam de re diceremus,
initio conciliandos eorum esse animos, qui audirent;
deinde rem demonstrandam; postea controversiam constituendam;
tum id, quod nos intenderemus, confirmandum;
post, quae contra dicerentur, refellenda; extrema autem
oratione ea, quae pro nobis essent, amplificanda et augenda,
quaeque essent pro adversariis, infirmanda atque frangenda.
[sect. 144]
Audieram etiam quae de orationis ipsius ornamentis traderentur,
in qua praecipitur primum, ut pure et Latine
loquamur, deinde ut plane et dilucide, tum ut ornate, post
ad rerum dignitatem apte et quasi decore; singularumque
rerum praecepta cognoram.
[sect. 145]
Quin etiam, quae maxime propria
essent naturae, tamen his ipsis artem adhiberi videram;
nam de actione et de memoria quaedam brevia, sed magna
cum exercitatione praecepta gustaram. In his enim fere
rebus omnis istorum artificum doctrina versatur, quam ego
si nihil dicam adiuvare, mentiar; habet enim quaedam
quasi ad commonendum oratorem, quo quidque referat et
quo intuens ab eo, quodcumque sibi proposuerit, minus
aberret.
[sect. 146]
Verum ego hanc vim intellego esse in praeceptis
omnibus, non ut ea secuti oratores eloquentiae laudem sint
adepti, sed, quae sua sponte homines eloquentes facerent,
ea quosdam observasse atque collegisse; sic esse non eloquentiam
ex artificio, sed artificium ex eloquentia natum;
quod tamen, ut ante dixi, non eicio; est enim, etiam si
minus necessarium ad bene dicendum, tamen ad cognoscendum
non inliberale;
[sect. 147]
et exercitatio quaedam suscipienda
vobis est; quamquam vos quidem iam pridem estis in
cursu: sed eis, qui ingrediuntur in stadium, quique ea,
quae agenda sunt in foro tamquam in acie, possunt etiam
nunc exercitatione quasi ludicra praediscere ac meditari.'
[sect. 148]
'Hanc ipsam' inquit Sulpicius 'nosse volumus; ac tamen
ista, quae abs te breviter de arte decursa sunt, audire cupimus,
quamquam sunt nobis quoque non inaudita; verum
illa mox; nunc de ipsa exercitatione quid sentias quaerimus.'
[sect. 149]
'Equidem probo ista,' Crassus inquit 'quae vos facere
soletis, ut, causa aliqua posita consimili causarum earum,
quae in forum deferuntur, dicatis quam maxime ad veritatem
accommodate; sed plerique in hoc vocem modo, neque
eam scienter, et viris exercent suas et linguae celeritatem
incitant verborumque frequentia delectantur; in quo fallit
eos, quod audierunt, dicendo homines, ut dicant, efficere
solere;
[sect. 150]
vere enim etiam illud dicitur, perverse dicere homines
perverse dicendo facillime consequi. Quam ob rem
in istis ipsis exercitationibus, etsi utile est etiam subito saepe
dicere, tamen illud utilius, sumpto spatio ad cogitandum
paratius atque accuratius dicere. Caput autem est, quod,
ut vere dicam, minime facimus (est enim magni laboris,
quem plerique fugimus), quam plurimum scribere. Stilus
optimus et praestantissimus dicendi effector ac magister;
neque iniuria; nam si subitam et fortuitam orationem commentatio
et cogitatio facile vincit, hanc ipsam profecto adsidua
ac diligens scriptura superabit.
[sect. 151]
Omnes enim, sive artis
sunt loci sive ingeni cuiusdam ac prudentiae, qui modo
insunt in ea re, de qua scribimus, anquirentibus nobis omnique
acie ingeni contemplantibus ostendunt se et occurrunt;
omnesque sententiae verbaque omnia, quae sunt cuiusque
generis maxime inlustria, sub acumen stili subeant et succedant
necesse est; tum ipsa conlocatio conformatioque
verborum perficitur in scribendo, non poetico, sed quodam
oratorio numero et modo.
[sect. 152]
Haec sunt, quae clamores et
admirationes in bonis oratoribus efficiunt; neque ea quisquam,
nisi diu multumque scriptitarit, etiam si vehementissime
se in his subitis dictionibus exercuerit, consequetur;
et qui a scribendi consuetudine ad dicendum venit, hanc
adfert facultatem, ut, etiam subito si dicat, tamen illa, quae
dicantur, similia scriptorum esse videantur; atque etiam, si
quando in dicendo scriptum attulerit aliquid, cum ab eo
discesserit, reliqua similis oratio consequetur;
[sect. 153]
ut concitato
navigio, cum remiges inhibuerunt, retinet tamen ipsa navis
motum et cursum suum intermisso impetu pulsuque remorum,
sic in oratione perpetua, cum scripta deficiunt, parem
tamen obtinet oratio reliqua cursum scriptorum similitudine
et vi concitata.
[sect. 154]
In cotidianis autem commentationibus
equidem mihi adulescentulus proponere solebam illam exercitationem
maxime, qua C. Carbonem nostrum illum inimicum
solitum esse uti sciebam, ut aut versibus propositis
quam maxime gravibus aut oratione aliqua lecta ad eum
finem, quem memoria possem comprehendere, eam rem
ipsam, quam legissem, verbis aliis quam maxime possem
lectis, pronuntiarem; sed post animadverti hoc esse in hoc
viti, quod ea verba, quae maxime cuiusque rei propria quaeque
essent ornatissima atque optima, occupasset aut Ennius,
si ad eius versus me exercerem, aut Gracchus, si eius orationem
mihi forte proposuissem: ita, si eisdem verbis uterer,
nihil prodesse; si aliis, etiam obesse, cum minus idoneis
uti consuescerem.
[sect. 155]
Postea mihi placuit, eoque sum usus
adulescens, ut summorum oratorum Graecas orationes explicarem,
quibus lectis hoc adsequebar, ut, cum ea, quae
legeram Graece, Latine redderem, non solum optimis verbis
uterer et tamen usitatis, sed etiam exprimerem quaedam
verba imitando, quae nova nostris essent, dum modo essent
idonea.
[sect. 156]
Iam vocis et spiritus et totius corporis et ipsius
linguae motus et exercitationes non tam artis indigent quam
laboris; quibus in rebus habenda est ratio diligenter, quos
imitemur, quorum similes velimus esse. Intuendi nobis
sunt non solum oratores, sed etiam actores, ne mala consuetudine
ad aliquam deformitatem pravitatemque veniamus.
[sect. 157]
Exercenda est etiam memoria ediscendis ad verbum quam
plurimis et nostris scriptis et alienis; atque in ea exercitatione
non sane mihi displicet adhibere, si consueris, etiam
istam locorum simulacrorumque rationem, quae in arte
traditur. Educenda deinde dictio est ex hac domestica
exercitatione et umbratili medium in agmen, in pulverem,
in clamorem, in castra atque in aciem forensem; subeundus
visus hominum et periclitandae vires ingeni, et illa commentatio
inclusa in veritatis lucem proferenda est.
[sect. 158]
Legendi
etiam poetae, cognoscendae historiae, omnium bonarum
artium doctores atque scriptores eligendi et pervolutandi et
exercitationis causa laudandi, interpretandi, corrigendi, vitu-
perandi [refellendi]; disputandumque de omni re in contrarias
partis et, quicquid erit in quaque re, quod probabile
videri possit, eliciendum [atque dicendum];
[sect. 159]
perdiscendum
ius civile, cognoscendae leges, percipienda omnis antiquitas,
senatoria consuetudo, disciplina rei publicae, iura sociorum,
foedera, pactiones, causa imperi cognoscenda est; libandus
est etiam ex omni genere urbanitatis facetiarum quidam
lepos, quo tamquam sale perspergatur omnis oratio. Effudi
vobis omnia quae sentiebam, quae fortasse, quemcumque
patremfamilias adripuissetis ex aliquo circulo, eadem vobis
percontantibus respondisset.'
[sect. 160]
Haec cum Crassus dixisset, silentium est consecutum;
sed quamquam satis eis, qui aderant, ad id, quod erat propositum,
dictum videbatur, tamen sentiebant celerius esse
multo quam ipsi vellent ab eo peroratum. Tum Scaevola
'quid est, Cotta?' inquit 'quid tacetis? Nihilne vobis in
mentem venit, quod praeterea ab Crasso requiratis?'
[sect. 161]
'Id
me hercule' inquit 'ipsum attendo: tantus enim cursus verborum
fuit et sic evolavit oratio, ut eius vim et incitationem
aspexerim, vestigia ingressumque vix viderim, et tamquam
in aliquam locupletem ac refertam domum venerim, non
explicata veste neque proposito argento neque tabulis et
signis propalam conlocatis, sed his omnibus multis magnificisque
rebus constructis ac reconditis; sic modo in oratione
Crassi divitias atque ornamenta eius ingeni per quaedam
involucra atque integumenta perspexi, sed ea contemplari
cum cuperem, vix aspiciendi potestas fuit; itaque nec hoc
possum dicere, me omnino ignorare, quid possideat, neque
plane nosse atque vidisse.'
[sect. 162]
'Quin tu igitur facis idem,'
inquit Scaevola 'quod faceres, si in aliquam domum plenam
ornamentorum villamve venisses? Si ea seposita, ut dicis,
essent, tu, qui valde spectandi cupidus esses, non dubitares
rogare dominum, ut proferri iuberet, praesertim si esset
familiaris: similiter nunc petes a Crasso, ut illam copiam
ornamentorum suorum, quam constructam uno in loco quasi
per transennam praetereuntes strictim aspeximus, in lucem
proferat et suo quidque in loco conlocet.'
[sect. 163]
'Ego vero' inquit
Cotta 'a te peto, Scaevola:me enim et hunc Sulpicium
impedit pudor ab homine omnium gravissimo, qui genus
huius modi disputationis semper contempserit, haec, quae
isti forsitan puerorum elementa videantur, exquirere:sed
tu hanc nobis veniam, Scaevola, da, et perfice, ut Crassus
haec, quae coartavit et peranguste refersit in oratione sua,
dilatet nobis atque explicet.'
[sect. 164]
'Ego me hercule' inquit Mucius
'antea vestra magis hoc causa volebam, quam mea; neque
enim tanto opere hanc a Crasso disputationem desiderabam,
quanto opere eius in causis oratione delector; nunc vero,
Crasse, mea quoque te iam causa rogo, ut, quoniam tantum
habemus oti, quantum iam diu nobis non contigit, ne graveris
exaedificare id opus, quod instituisti: formam enim
totius negoti opinione meliorem maioremque video, quam
vehementer probo.'
[sect. 165]
'Enimvero' inquit Crassus 'mirari satis
non queo etiam te haec, Scaevola, desiderare, quae neque
ego ita teneo, uti ei, qui docent, neque sunt eius generis,
ut, si optime tenerem, digna essent ista sapientia ac tuis
auribus.' 'Ain tu?' inquit ille: 'si de istis communibus et
pervagatis vix huic aetati audiendum putas, etiamne illa
neglegere possumus, quae tu oratori cognoscenda esse dixisti,
de naturis hominum, de moribus, de rationibus eis, quibus
hominum mentes et incitarentur et reprimerentur, de historia,
de antiquitate, de administratione rei publicae, denique de
nostro ipso iure civili? Hanc enim ego omnem scientiam
et copiam rerum in tua prudentia sciebam inesse; in oratoris
vero instrumento tam lautam supellectilem numquam
videram.'
[sect. 166]
'Potes igitur,' inquit Crassus 'ut alia omittam
innumerabilia et immensa et ad ipsum tuum ius civile
veniam, oratores putare eos, quos multas horas exspectavit,
cum in campum properaret, et ridens et stomachans P. Scaevola,
cum Hypsaeus maxima voce, plurimis verbis a M. Crasso
praetore contenderet, ut ei, quem defendebat, causa cadere
liceret, Cn. autem Octavius, homo consularis, non minus
longa oratione recusaret, ne adversarius causa caderet ac ne
is, pro quo ipse diceret, turpi tutelae iudicio atque omni
molestia stultitia adversarii liberaretur?'
[sect. 167]
'Ego vero istos,'
inquit'memini enim mihi narrare Muciumnon modo
oratoris nomine sed ne foro quidem dignos vix putarim.'
'Atqui non defuit illis patronis' inquit Crassus 'eloquentia
neque dicendi ratio aut copia, sed iuris civilis scientia: quod
alter plus lege agendo petebat, quam quantum lex in xii
tabulis permiserat, quod cum impetrasset, causa caderet;
alter iniquum putabat plus secum agi, quam quod erat in
actione; neque intellegebat, si ita esset actum, litem adversarium
perditurum.
[sect. 168]
Quid? in his paucis diebus nonne
nobis in tribunali Q. Pompei praetoris urbani familiaris
nostri sedentibus homo ex numero disertorum postulabat,
ut illi, unde peteretur, vetus atque usitata exceptio daretur
cvivs pecvniae dies fvisset? quod petitoris causa comparatum
esse non intellegebat, ut, si ille infitiator probasset
iudici ante petitam esse pecuniam, quam esset coepta deberi,
petitor rursus cum peteret, ne exceptione excluderetur, qvod
ea res in ivdicivm ante venisset.
[sect. 169]
Quid ergo hoc fieri
turpius aut dici potest, quam eum, qui hanc personam susceperit,
ut amicorum controversias causasque tueatur, laborantibus
succurrat, aegris medeatur, adflictos excitet, hunc
in minimis tenuissimisque rebus ita labi, ut aliis miserandus,
aliis inridendus esse videatur?
[sect. 170]
Equidem propinquum nostrum
P. Crassum [illum Divitem] cum multis aliis rebus
elegantem hominem et ornatum tum praecipue in hoc efferendum
et laudandum puto, quod, cum P. Scaevolae frater
esset, solitus est ei persaepe dicere neque illum in iure civili
satis [illi arti] facere posse, nisi dicendi copiam adsumpsisset
quod quidem hic, qui mecum consul fuit, filius eius est
consecutusneque se ante causas amicorum tractare atque
agere coepisse, quam ius civile didicisset.
[sect. 171]
Quid vero ille
[M.] Cato? Nonne et eloquentia tanta fuit, quantam illa
tempora atque illa aetas in hac civitate ferre maximam
potuit, et iuris civilis omnium peritissimus? Verecundius
hac de re iam dudum loquor, quod adest vir in dicendo
summus, quem ego unum oratorem maxime admiror; sed
tamen idem hoc semper ius civile contempsit.
[sect. 172]
Verum,
quoniam sententiae atque opinionis meae voluistis esse participes,
nihil occultabo et, quoad potero, vobis exponam,
quid de quaque re sentiam. Antoni incredibilis quaedam
et prope singularis et divina vis ingeni videtur, etiam si
hac scientia iuris nudata sit, posse se facile ceteris armis
prudentiae tueri atque defendere; quam ob rem hic nobis
sit exceptus; ceteros vero non dubitabo primum inertiae
condemnare sententia mea, post etiam impudentiae;
[sect. 173]
nam
volitare in foro, haerere in iure ac praetorum tribunalibus,
iudicia privata magnarum rerum obire, in quibus saepe non
de facto, sed de aequitate ac iure certetur, iactare se in
causis centumviralibus, in quibus usucapionum, tutelarum,
gentilitatum, agnationum, adluvionum, circumluvionum, nexorum,
mancipiorum, parietum, luminum, stillicidiorum, testamentorum
ruptorum aut ratorum, ceterarumque rerum
innumerabilium iura versentur, cum omnino, quid suum,
quid alienum, qua re denique civis aut peregrinus, servus
aut liber quispiam sit, ignoret, insignis est impudentiae.
[sect. 174]
Illa vero deridenda adrogantia est, in minoribus navigiis
rudem esse se confiteri, quinqueremis autem aut etiam
maiores gubernare didicisse. Tu mihi cum in circulo decipiare
adversari stipulatiuncula et cum obsignes tabellas
clientis tui, quibus in tabellis id sit scriptum, quo ille capiatur,
ego tibi ullam causam maiorem committendam putem?
Citius hercule is, qui duorum scalmorum naviculam in portu
everterit, in Euxino ponto Argonautarum navem gubernarit.
[sect. 175]
Quid? si ne parvae quidem causae sunt, sed saepe maximae,
in quibus certatur de iure civili, quod tandem os est eius
patroni, qui ad eas causas sine ulla scientia iuris audet accedere?
Quae potuit igitur esse causa maior, quam illius
militis? de cuius morte cum domum falsus ab exercitu
nuntius venisset et pater eius re credita testamentum mutasset
et, quem ei visum esset, fecisset heredem essetque
ipse mortuus, res delata est ad centumviros, cum miles
domum revenisset egissetque lege in hereditatem paternam
testamento exheres filius. [Nempe] in ea causa quaesitum
est de iure civili, possetne paternorum bonorum exheres esse
filius, quem pater testamento neque heredem neque exheredem
scripsisset nominatim.
[sect. 176]
Quid? qua de re inter
Marcellos et Claudios patricios centumviri iudicarunt, cum
Marcelli ab liberti filio stirpe, Claudii patricii eiusdem hominis
hereditatem gente ad se redisse dicerent, nonne in ea
causa fuit oratoribus de toto stirpis et gentilitatis iure dicendum?
[sect. 177]
Quid? quod item in centumvirali iudicio certatum
esse accepimus, cum Romam in exsilium venisset, cui Romae
exsulare ius esset, si se ad aliquem quasi patronum applicavisset,
intestatoque esset mortuus, nonne in ea causa ius
applicationis obscurum sane et ignotum patefactum in iudicio
atque inlustratum est a patrono?
[sect. 178]
Quid? nuper, cum ego
C. Sergi Oratae contra hunc nostrum Antonium iudicio
privato causam defenderem, nonne omnis nostra in iure
versata defensio est? Cum enim M. Marius Gratidianus
aedis Oratae vendidisset neque servire quandam earum
aedium partem in mancipi lege dixisset, defendebamus,
quicquid fuisset incommodi in mancipio, id si venditor
scisset neque declarasset, praestare debere.
[sect. 179]
Quo quidem in
genere familiaris noster M. Buculeius, homo neque meo
iudicio stultus et suo valde sapiens et ab iuris studio non
abhorrens, simili [in re] quodam modo nuper erravit: nam
cum aedis L. Fufio venderet, in mancipio lumina, uti tum
essent, ita recepit; Fufius autem, simul atque aedificari
coeptum est in quadam parte urbis, quae modo ex illis
aedibus conspici posset, egit statim cum Buculeio, quod,
cuicumque particulae caeli officeretur, quamvis esset procul,
mutari lumina putabat.
[sect. 180]
Quid vero? clarissima M'. Curi
causa Marcique Coponi nuper apud centumviros quo
concursu hominum, qua exspectatione defensa est? Cum
Q. Scaevola, aequalis et conlega meus, homo omnium et
disciplina iuris civilis eruditissimus et ingenio prudentiaque
acutissimus et oratione maxime limatus atque subtilis atque,
ut ego soleo dicere, iuris peritorum eloquentissimus, eloquentium
iuris peritissimus, ex scripto testamentorum iura
defenderet negaretque, nisi postumus et natus et, ante quam
in suam tutelam veniret, mortuus esset, heredem eum esse
posse, qui esset secundum postumum et natum et mortuum
heres institutus; ego autem defenderem eum hac tum mente
fuisse, qui testamentum fecisset, ut, si filius non esset, qui in
suam tutelam veniret, M'. Curius esset heres, num destitit
uterque nostrum in ea causa in auctoritatibus, in exemplis,
in testamentorum formulis, hoc est, in medio iure civili
versari?
[sect. 181]
Omitto iam plura exempla causarum amplissimarum,
quae sunt innumerabilia: capitis nostri saepe potest
accidere ut causae versentur in iure. Etenim si C. Mancinum,
nobilissimum atque optimum virum atque consularem,
cum eum propter invidiam Numantini foederis pater patratus
ex s. c. Numantinis dedidisset eumque illi non recepissent
posteaque Mancinus domum revenisset neque in senatum
introire dubitasset, P. Rutilius, M. filius, tribunus plebis,
iussit educi, quod eum civem negaret esse, quia memoria sic
esset proditum, quem pater suus aut populus vendidisset aut
pater patratus dedidisset, ei nullum esse postliminium, quam
possumus reperire ex omnibus rebus civilibus causam contentionemque
maiorem quam de ordine, de civitate, de libertate,
de capite hominis consularis, praesertim cum haec non
in crimine aliquo, quod ille posset infitiari, sed in civili iure
consisteret?
[sect. 182]
Similique in genere, inferiore ordine, si quis
apud nos servisset ex populo foederato seseque liberasset
et postea domum revenisset, quaesitum est apud maiores
nostros, num is ad suos postliminio redisset et amisisset
hanc civitatem.
[sect. 183]
Quid? de libertate, quo iudicium gravius
esse nullum potest, nonne ex iure civili potest esse contentio,
cum quaeritur, is, qui domini voluntate census sit,
continuone, an, ubi lustrum sit conditum, liber sit? Quid?
quod usu memoria patrum venit, ut paterfamilias, qui ex
Hispania Romam venisset, cum uxorem praegnantem in
provincia reliquisset, Romae alteram duxisset neque nuntium
priori remisisset, mortuusque esset intestato et ex utraque
filius natus esset, mediocrisne res in contentionem adducta
est, cum quaereretur de duobus civium capitibus et de
puero, qui ex posteriore natus erat, et de eius matre, quae,
si iudicaretur certis quibusdam verbis, non novis nuptiis
fieri cum superiore divortium, in concubinae locum duceretur?
[sect. 184]
Haec igitur et horum similia iura suae civitatis
ignorantem erectum et celsum, alacri et prompto ore atque
vultu, huc atque illuc intuentem vagari cum magna caterva
toto foro, praesidium clientibus atque opem amicis et prope
cunctis civibus lucem ingeni et consili sui porrigentem atque
tendentem, nonne in primis flagitiosum putandum est?
[sect. 185]
Et quoniam de impudentia dixi, castigemus etiam segnitatem
hominum atque inertiam; nam si esset ista cognitio
iuris magna atque difficilis, tamen utilitatis magnitudo
deberet homines ad suscipiendum discendi laborem impellere:
sed, o di immortales, non dicerem hoc, audiente
Scaevola, nisi ipse dicere soleret nullius artis sibi faciliorem
cognitionem videri.
[sect. 186]
Quod quidem certis de causis a
plerisque aliter existimatur: primum, quia veteres illi, qui
huic scientiae praefuerunt, obtinendae atque augendae
potentiae suae causa pervulgari artem suam noluerunt;
deinde, postea quam est editum, expositis a Cn. Flavio
primum actionibus, nulli fuerunt, qui illa artificiose digesta
generatim componerent; nihil est enim, quod ad artem
redigi possit, nisi ille prius, qui illa tenet, quorum artem
instituere vult, habet illam scientiam, ut ex eis rebus, quarum
ars nondum sit, artem efficere possit.
[sect. 187]
Hoc video, dum
breviter voluerim dicere, dictum a me esse paulo obscurius;
sed experiar et dicam, si potero, planius. Omnia fere, quae
sunt conclusa nunc artibus, dispersa et dissipata quondam
fuerunt; ut in musicis numeri et voces et modi; in geometria
lineamenta, formae, intervalla, magnitudines; in
astrologia caeli conversio, ortus, obitus motusque siderum;
in grammaticis poetarum pertractatio, historiarum cognitio,
verborum interpretatio, pronuntiandi quidam sonus; in hac
denique ipsa ratione dicendi excogitare, ornare, disponere,
meminisse, agere, ignota quondam omnibus et diffusa late
videbantur.
[sect. 188]
Adhibita est igitur ars quaedam extrinsecus ex
alio genere quodam, quod sibi totum philosophi adsumunt,
quae rem dissolutam divulsamque conglutinaret et ratione
quadam constringeret. Sit ergo in iure civili finis hic:
legitimae atque usitatae in rebus causisque civium aequabilitatis
conservatio.
[sect. 189]
Tum sunt notanda genera et ad certum
numerum paucitatemque revocanda. Genus autem id est,
quod sui similis communione quadam, specie autem differentis,
duas aut pluris complectitur partis; partes autem
sunt, quae generibus eis, ex quibus manant, subiciuntur;
omniaque, quae sunt vel generum vel partium nomina,
definitionibus, quam vim habeant, est exprimendum; est
enim definitio rerum earum, quae sunt eius rei propriae,
quam definire volumus, brevis et circumscripta quaedam
explicatio.
[sect. 190]
Hisce ego rebus exempla adiungerem, nisi
apud quos haec haberetur oratio cernerem; nunc complectar,
quod proposui, brevi: si enim aut mihi facere
licuerit, quod iam diu cogito, aut alius quispiam aut me
impedito occuparit aut mortuo effecerit, ut primum omne
ius civile in genera digerat, quae perpauca sunt, deinde
eorum generum quasi quaedam membra dispertiat, tum
propriam cuiusque vim definitione declaret, perfectam
artem iuris civilis habebitis, magis magnam atque uberem
quam difficilem et obscuram.
[sect. 191]
Atque interea tamen, dum
haec, quae dispersa sunt, coguntur, vel passim licet carpentem
et conligentem undique repleri iusta iuris civilis
scientia. Nonne videtis equitem Romanum, hominem
acutissimo omnium ingenio, sed minime ceteris artibus
eruditum, C. Aculeonem, qui mecum vivit semperque vixit,
ita tenere ius civile, ut ei, cum ab hoc discesseritis, nemo de
eis, qui peritissimi sunt, anteponatur?
[sect. 192]
Omnia sunt enim
posita ante oculos, conlocata in usu cotidiano, in congressione
hominum atque in foro; neque ita multis litteris aut
voluminibus magnis continentur; eadem enim elata sunt
primum a pluribus, deinde paucis verbis commutatis etiam
ab eisdem scriptoribus scripta sunt saepius.
[sect. 193]
Accedit vero,
quo facilius percipi cognoscique ius civile possit, quod
minime plerique arbitrantur, mira quaedam in cognoscendo
suavitas et delectatio; nam, sive quem haec Aeliana studia
delectant, plurima est et in omni iure civili et in pontificum
libris et in xii tabulis antiquitatis effigies, quod et verborum
vetustas prisca cognoscitur et actionum genera quaedam
maiorum consuetudinem vitamque declarant; sive quem
civilis scientia, quam Scaevola non putat oratoris esse
propriam, sed cuiusdam ex alio genere prudentiae, totam
hanc descriptis omnibus civitatis utilitatibus ac partibus xii
tabulis contineri videbit: sive quem ista praepotens et
gloriosa philosophia delectat,dicam audaciushosce habet
fontis omnium disputationum suarum, qui iure civili et
legibus continentur: ex his enim et dignitatem maxime
expetendam videmus, cum vera virtus atque honestus
labor honoribus, praemiis, splendore decoratur, vitia autem
hominum atque fraudes damnis, ignominiis, vinclis, verberibus,
exsiliis, morte multantur;
[sect. 194]
et docemur non infinitis
concertationumque plenis disputationibus, sed auctoritate
nutuque legum domitas habere libidines, coercere omnis
cupiditates, nostra tueri, ab alienis mentis, oculos, manus
abstinere.
[sect. 195]
Fremant omnes licet, dicam quod sentio: bibliothecas
me hercule omnium philosophorum unus mihi
videtur xii tabularum libellus, si quis legum fontis et capita
viderit, et auctoritatis pondere et utilitatis ubertate superare.
[sect. 196]
Ac si nos, id quod maxime debet, nostra patria delectat,
cuius rei tanta est vis ac tanta natura, ut Ithacam illam in
asperrimis saxulis tamquam nidulum adfixam sapientissimus
vir immortalitati anteponeret, quo amore tandem inflammati
esse debemus in eius modi patriam, quae una in omnibus
terris domus est virtutis, imperi, dignitatis? Cuius primum
nobis mens, mos, disciplina nota esse debet, vel quia est
patria parens omnium nostrum, vel quia tanta sapientia
fuisse in iure constituendo putanda est quanta fuit in his
tantis opibus imperi comparandis.
[sect. 197]
Percipietis etiam illam
ex cognitione iuris laetitiam et voluptatem, quod, quantum
praestiterint nostri maiores prudentia ceteris gentibus, tum
facillime intellegetis, si cum illorum Lycurgo et Dracone et
Solone nostras leges conferre volueritis; incredibile est
enim, quam sit omne ius civile praeter hoc nostrum inconditum
ac paene ridiculum; de quo multa soleo in sermonibus
cotidianis dicere, cum hominum nostrorum prudentiam
ceteris omnibus et maxime Graecis antepono. His ego de
causis dixeram, Scaevola, eis, qui perfecti oratores esse
vellent, iuris civilis esse cognitionem necessariam.
[sect. 198]
Iam vero ipsa per sese quantum adferat eis, qui ei
praesunt, honoris, gratiae, dignitatis, quis ignorat? Itaque,
ut apud Graecos infimi homines mercedula adducti ministros
se praebent in iudiciis oratoribus, ei, qui apud illos
πραγματικοί vocantur, sic in nostra civitate contra amplissimus
quisque et clarissimus vir, ut ille, qui propter hanc
iuris civilis scientiam sic appellatus a summo poeta est:
egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus,
multique praeterea, qui, cum ingenio sibi auctore dignitatem
peperissent, perfecerunt ut in respondendo iure
auctoritate plus etiam quam ipso ingenio valerent.
[sect. 199]
Sene-
ctuti vero celebrandae et ornandae quod honestius potest
esse perfugium quam iuris interpretatio? Equidem mihi
hoc subsidium iam inde ab adulescentia comparavi, non
solum ad causarum usum forensem, sed etiam ad decus
atque ornamentum senectutis, ut, cum me vires, quod fere
iam tempus adventat, deficere coepissent, ista ab solitudine
domum meam vindicarem. Quid est enim praeclarius
quam honoribus et rei publicae muneribus perfunctum
senem posse suo iure dicere idem, quod apud Ennium dicat
ille Pythius Apollo, se esse eum, unde sibi, si non populi et
reges, at omnes sui cives consilium expetant,
summarum rerum incerti: quos ego ope mea
ex incertis certos compotesque consili
dimitto, ut ne res temere tractent turbidas:
[sect. 200]
est enim sine dubio domus iuris consulti totius oraculum
civitatis; testis est huiusce Q. Muci ianua et vestibulum,
quod in eius infirmissima valetudine adfectaque iam aetate
maxima cotidie frequentia civium ac summorum hominum
splendore celebratur.
[sect. 201]
Iam illa non longam orationem desiderant, quam ob rem
existimem publica quoque iura, quae sunt propria civitatis
atque imperi, tum monumenta rerum gestarum et vetustatis
exempla oratori nota esse debere; nam ut in rerum privatarum
causis atque iudiciis depromenda saepe oratio est ex
iure civili et idcirco, ut ante diximus, oratori iuris civilis
scientia necessaria est, sic in causis publicis iudiciorum,
contionum, senatus omnis haec et antiquitatis memoria et
publici iuris auctoritas et regendae rei publicae ratio ac
scientia tamquam aliqua materies eis oratoribus, qui versantur
in re publica, subiecta esse debet.
[sect. 202]
Non enim causidicum
nescio quem neque clamatorem aut rabulam hoc sermone
nostro conquirimus, sed eum virum, qui primum sit eius
artis antistes, cuius cum ipsa natura magnam homini facultatem
daret, <auctor> tamen esse deus putatur, ut id ipsum,
quod erat hominis proprium, non partum per nos, sed
divinitus ad nos delatum videretur; deinde, qui possit non
tam caduceo quam nomine oratoris ornatus incolumis vel
inter hostium tela versari; tum, qui scelus fraudemque
nocentis possit dicendo subicere odio civium supplicioque
constringere; idemque ingeni praesidio innocentiam iudiciorum
poena liberare; idemque languentem labentemque
populum aut ad decus excitare aut ab errore deducere aut
inflammare in improbos aut incitatum in bonos mitigare;
qui denique, quemcumque in animis hominum motum res
et causa postulet, eum dicendo vel excitare possit vel sedare.
[sect. 203]
Hanc vim si quis existimat aut ab eis, qui de dicendi ratione
scripserunt, expositam esse aut a me posse exponi tam
brevi, vehementer errat neque solum inscientiam meam sed
ne rerum quidem magnitudinem perspicit: equidem vobis,
quoniam ita voluistis, fontis, unde hauriretis, atque itinera
ipsa ita putavi esse demonstranda, non ut ipse dux essem,
quod et infinitum est et non necessarium, sed ut commonstrarem
tantum viam et, ut fieri solet, digitum ad fontis
intenderem.'
[sect. 204]
'Mihi vero' inquit Mucius 'satis superque abs te videtur
istorum studiis, si modo sunt studiosi, esse factum; nam, ut
Socratem illum solitum aiunt dicere perfectum sibi opus
esse, si qui satis esset concitatus cohortatione sua ad studium
cognoscendae percipiendaeque virtutis; quibus enim id
persuasum esset, ut nihil mallent esse se, quam bonos viros,
eis reliquam facilem esse doctrinam; sic ego intellego, si in
haec, quae patefecit oratione sua Crassus, intrare volueritis,
facillime vos ad ea, quae cupitis, perventuros, ab hoc aditu
ianuaque patefacta.'
[sect. 205]
'Nobis vero' inquit Sulpicius 'ista
sunt pergrata perque iucunda; sed pauca etiam requirimus
in primisque ea, quae valde breviter a te, Crasse, de ipsa
arte percursa sunt, cum illa te et non contemnere et didicisse
confiterere: ea si paulo latius dixeris, expleris omnem
exspectationem diuturni desideri nostri; nam nunc, quibus
studendum rebus esset accepimus, quod ipsum est tamen
magnum; sed vias earum rerum rationemque cupimus
cognoscere.'
[sect. 206]
'Quid si,' inquit Crassus 'quoniam ego, quo
facilius vos apud me tenerem, vestrae potius obsecutus sum
voluntati, quam aut consuetudini aut naturae meae, petimus
ab Antonio, ut ea, quae continet neque adhuc protulit, ex
quibus unum libellum sibi excidisse iam dudum questus
est, explicet nobis et illa dicendi mysteria enuntiet?' 'Ut
videtur,' inquit Sulpicius; 'nam Antonio dicente etiam
quid tu intellegas, sentiemus.'
[sect. 207]
'Peto igitur' inquit Crassus
'a te, quoniam id nobis, Antoni, hominibus id aetatis
oneris ab horum adulescentium studiis imponitur, ut exponas,
quid eis de rebus, quas a te quaeri vides, sentias.'
'Deprehensum equidem me' inquit Antonius 'plane video
atque sentio, non solum quod ea requiruntur a me, quorum
sum ignarus atque insolens, sed quia, quod in causis valde
fugere soleo, ne tibi, Crasse, succedam, id me nunc isti
vitare non sinunt;
[sect. 208]
verum hoc ingrediar ad ea, quae vultis,
audacius, quod idem mihi spero usu esse venturum in hac
disputatione, quod in dicendo solet, ut nulla exspectetur
ornata oratio: neque enim sum de arte dicturus, quam
numquam didici, sed de mea consuetudine; ipsaque illa,
quae in commentarium meum rettuli, sunt eius modi, non
aliqua mihi doctrina tradita, sed in rerum usu causisque
tractata; quae si vobis, hominibus eruditissimis, non probabuntur,
vestram iniquitatem accusatote, qui ex me ea
quaesieritis, quae ego nescirem; meam facilitatem laudatote,
cum vobis non meo iudicio, sed vestro studio inductus
non gravate respondero.'
[sect. 209]
Tum Crassus 'perge modo,'
inquit 'Antoni; nullum est enim periculum, ne quid tu
eloquare nisi ita prudenter, ut neminem nostrum paeniteat
ad hunc te sermonem impulisse.'
'Ego vero,' inquit, 'pergam et id faciam, quod in principio
fieri in omnibus disputationibus oportere censeo, ut,
quid illud sit, de quo disputetur, explanetur, ne vagari et
errare cogatur oratio, si ei, qui inter se dissenserint, non
idem [esse] illud, de quo agitur, intellegant.
[sect. 210]
Nam si forte
quaereretur quae esset ars imperatoris, constituendum
putarem principio, quis esset imperator; qui cum esset
constitutus administrator quidam belli gerendi, tum adiungeremus
de exercitu, de castris, de agminibus, de signorum
conlationibus, de oppidorum oppugnationibus, de commeatu,
de insidiis faciendis atque vitandis, de reliquis rebus, quae
essent propriae belli administrandi; quarum qui essent animo
et scientia compotes, eos esse imperatores dicerem, utererque
exemplis Africanorum et Maximorum, Epaminondam atque
Hannibalem atque eius generis homines nominarem.
[sect. 211]
Sin
autem quaereremus quis esset is, qui ad rem publicam
moderandam usum et scientiam et studium suum contulisset,
definirem hoc modo: qui quibus rebus utilitas rei
publicae pareretur augereturque, teneret eisque uteretur,
hunc rei publicae rectorem et consili publici auctorem esse
habendum, praedicaremque P. Lentulum principem illum
et Ti. Gracchum patrem et Q. Metellum et P. Africanum et
C. Laelium et innumerabilis alios cum ex nostra civitate tum
ex ceteris.
[sect. 212]
Sin autem quaereretur quisnam iuris consultus
vere nominaretur, eum dicerem, qui legum et consuetudinis
eius, qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum
et ad agendum et ad cavendum peritus esset, et ex eo
genere Sex. Aelium, M'. Manilium, P. Mucium nominarem.
Atque, ut iam ad leviora artium studia veniam, si musicus,
si grammaticus, si poeta quaeratur, possim similiter explicare,
quid eorum quisque profiteatur et quo non amplius
ab quoque sit postulandum. Philosophi denique ipsius,
qui de sua vi ac sapientia unus omnia paene profitetur, est
tamen quaedam descriptio, ut is, qui studeat omnium rerum
divinarum atque humanarum vim naturam causasque nosse
et omnem bene vivendi rationem tenere et persequi, nomine
hoc appelletur.
[sect. 213]
Oratorem autem, quoniam de eo quaerimus,
equidem non facio eundem quem Crassus, qui mihi visus
est omnem omnium rerum atque artium scientiam comprehendere
uno oratoris officio ac nomine; atque eum puto
esse, qui et verbis ad audiendum iucundis et sententiis
ad probandum accommodatis uti possit in causis forensibus
atque communibus: hunc ego appello oratorem eumque
esse praeterea instructum voce et actione et lepore quodam
volo.
[sect. 214]
Crassus vero mihi noster visus est oratoris facultatem
non illius artis terminis, sed ingeni sui finibus
immensis paene describere; nam et civitatum regendarum
oratori gubernacula sententia sua tradidit, in quo per mihi
mirum visum est, Scaevola, te hoc illi concedere, cum
saepissime tibi senatus breviter impoliteque dicenti maximis
sit de rebus adsensus. M. vero Scaurus, quem non longe
ruri apud se esse audio, vir regendae rei publicae scientissimus,
si audierit hanc auctoritatem gravitatis et consili sui
vindicari a te, Crasse, quod eam oratoris propriam esse
dicas, iam, credo, huc veniat et hanc loquacitatem nostram
vultu ipso aspectuque conterreat; qui quamquam est in
dicendo minime contemnendus, prudentia tamen rerum
magnarum magis quam dicendi arte nititur.
[sect. 215]
Neque vero,
si quis utrumque potest, aut ille consili publici auctor ac
senator bonus ob eam ipsam causam orator est aut hic
disertus atque eloquens, si est idem in procuratione civitatis
egregius, illam scientiam dicendi copia est consecutus:
multum inter se distant istae facultates longeque sunt
diversae atque seiunctae neque eadem ratione ac via
M. Cato, P. Africanus, Q. Metellus, C. Laelius, qui omnes
eloquentes fuerunt, orationem suam et rei publicae dignitatem
exornabant. Neque enim est interdictum aut a rerum
natura aut a lege aliqua atque more, ut singulis hominibus
ne amplius quam singulas artis nosse liceat.
[sect. 216]
Qua re non,
si eloquentissimus Athenis Pericles idemque in ea civitate
plurimos annos princeps consili publici fuit, idcirco eiusdem
hominis atque artis utraque facultas existimanda est, nec, si
P. Crassus idem fuit eloquens et iuris peritus, ob eam
causam inest in facultate dicendi iuris civilis scientia.
[sect. 217]
Nam
si ut quisque in aliqua arte et facultate excellens aliam
quoque artem sibi adsumpserit, is perficiet ut, quod praeterea
sciet, id eius, in quo excellet, pars quaedam esse
videatur, licet ista ratione dicamus pila bene et duodecim
scriptis ludere proprium esse iuris civilis, quoniam utrumque
eorum P. Mucius optime fecerit; eademque ratione dicantur
ei quos φυσικούς Graeci nominant eidem poetae, quoniam
Empedocles physicus egregium poema fecerit. At hoc ne
philosophi quidem ipsi, qui omnia sicut propria sua esse
atque a se possideri volunt, dicere audent, geometriam aut
musicam philosophi esse, quia Platonem omnes in illis
artibus praestantissimum fuisse fateantur.
[sect. 218]
Ac si iam placet
omnis artis oratori subiungere, tolerabilius est sic potius
dicere, ut, quoniam dicendi facultas non debeat esse ieiuna
atque nuda, sed aspersa atque distincta multarum rerum
iucunda quadam varietate, sit boni oratoris multa auribus
accepisse, multa vidisse, multa animo et cogitatione, multa
etiam legendo percucurrisse, neque ea ut sua possedisse sed
ut aliena libasse; fateor enim callidum quendam hunc et
nulla in re tironem ac rudem nec peregrinum atque hospitem
in agendo esse debere.
[sect. 219]
Neque vero istis tragoediis tuis, quibus uti philosophi
maxime solent, Crasse, perturbor, quod ita dixisti, neminem
posse eorum mentis, qui audirent, aut inflammare dicendo
aut inflammatas restinguere, cum eo maxime vis oratoris
magnitudoque cernatur, nisi qui [rerum omnium] naturam <et>
mores hominum atque rationes penitus perspexerit, in quo
philosophia sit oratori necessario percipienda; quo in studio
hominum [quoque] ingeniosissimorum otiosissimorumque
totas aetates videmus esse contritas. Quorum ego copiam
magnitudinemque cognitionis atque artis non modo non
contemno, sed etiam vehementer admiror; nobis tamen, qui
in hoc populo foroque versamur, satis est ea de motibus
animorum et scire et dicere quae non abhorrent ab hominum
moribus.
[sect. 220]
Quis enim umquam orator magnus et gravis, cum
iratum adversario iudicem facere vellet, haesitavit ob eam
causam, quod nesciret, quid esset iracundia, fervorne mentis
an cupiditas puniendi doloris? Quis, cum ceteros animorum
motus aut iudicibus aut populo dicendo miscere atque agitare
vellet, ea dixit, quae a philosophis dici solent? qui partim
omnino motus negant in animis ullos esse debere, quique
eos in iudicum mentibus concitent, scelus eos nefarium
facere; partim, qui tolerabiliores volunt esse et ad veritatem
vitae propius accedere, permediocris ac potius levis motus
debere esse dicunt.
[sect. 221]
Orator autem omnia haec, quae putantur
in communi vitae consuetudine mala ac molesta et
fugienda, multo maiora et acerbiora verbis facit; itemque
ea, quae vulgo expetenda atque optabilia videntur, dicendo
amplificat atque ornat; neque vult ita sapiens inter stultos
videri, ut ei, qui audiant, aut illum ineptum et Graeculum
putent, aut, etiam si valde probent ingenium, oratoris sapientiam
admirentur, se esse stultos moleste ferant;
[sect. 222]
sed ita
peragrat per animos, ita sensus hominum mentisque pertractat,
ut non desideret philosophorum descriptiones neque
exquirat oratione, summum illud bonum in animone sit an
in corpore, virtute an voluptate definiatur, an haec inter se
iungi copularique possint; an vero, ut quibusdam visum,
nihil certum sciri, nihil plane cognosci et percipi possit;
quarum rerum fateor magnam multiplicemque esse disciplinam
et multas copiosas variasque rationes.
[sect. 223]
Sed aliud
quiddam, longe aliud, Crasse, quaerimus: acuto homine
nobis opus est et natura usuque callido, qui sagaciter pervestiget,
quid sui cives eique homines, quibus aliquid dicendo
persuadere velit, cogitent, sentiant, opinentur, exspectent;
teneat oportet venas cuiusque generis, aetatis, ordinis, et
eorum, apud quos aliquid aget aut erit acturus, mentis
sensusque degustet;
[sect. 224]
philosophorum autem libros reservet
sibi ad huiusce modi Tusculani requiem atque otium, ne, si
quando ei dicendum erit de iustitia et fide, mutuetur a
Platone; qui, cum haec exprimenda verbis arbitraretur,
novam quandam finxit in libris civitatem; usque eo illa,
quae dicenda de iustitia putabat, a vitae consuetudine et a
civitatum moribus abhorrebant.
[sect. 225]
Quod si ea probarentur in
populis atque in civitatibus, quis tibi, Crasse, concessisset,
clarissimo viro et amplissimo et principi civitatis, ut illa
diceres in maxima contione tuorum civium, quae dixisti?
"Eripite nos ex miseriis, eripite ex faucibus eorum, quorum
crudelitas <nisi> nostro sanguine non potest expleri; nolite
sinere nos cuiquam servire, nisi vobis universis, quibus et
possumus et debemus." Omitto miserias, in quibus, ut illi
aiunt, vir fortis esse non potest; omitto faucis, ex quibus te
eripi vis, ne iudicio iniquo exsorbeatur sanguis tuus, quod
sapienti negant accidere posse: servire vero non modo te,
sed universum senatum, cuius tum causam agebas, ausus es
dicere?
[sect. 226]
Potestne virtus, Crasse, servire istis auctoribus,
quorum tu praecepta oratoris facultate complecteris? Quae
et semper et sola libera est, quaeque, etiam si corpora capta
sint armis aut constricta vinculis, tamen suum ius atque
omnium rerum impunitam libertatem tenere debeat. Quae
vero addidisti, non modo senatum servire posse populo, sed
etiam debere, quis hoc philosophus tam mollis, tam languidus,
tam enervatus, tam omnia ad voluptatem corporis
doloremque referens probare posset, senatum servire populo,
cui populus ipse moderandi et regendi sui potestatem quasi
quasdam habenas tradidisset?
[sect. 227]
Itaque haec cum a te
divinitus ego dicta arbitrarer, P. Rutilius Rufus, homo
doctus et philosophiae deditus, non modo parum commode,
sed etiam turpiter et flagitiose dicta esse dicebat; idemque
Servium Galbam, quem hominem probe commeminisse se
aiebat, pergraviter reprehendere solebat, quod is, L. Scribonio
quaestionem in eum ferente, populi misericordiam concitasset,
cum M. Cato, Galbae gravis atque acer inimicus,
aspere apud populum Romanum et vehementer esset
locutus, quam orationem in Originibus suis exposuit ipse.
[sect. 228]
Reprehendebat igitur Galbam Rutilius, quod is C. Sulpici
Gali propinqui sui Q. pupillum filium ipse paene in umeros
suos extulisset, qui patris clarissimi recordatione et memoria
fletum populo moveret, et duos filios suos parvos tutelae
populi commendasset ac se, tamquam in procinctu testamentum
faceret sine libra atque tabulis, populum Romanum
tutorem instituere dixisset illorum orbitati. Itaque, cum et
invidia et odio populi tum Galba premeretur, hisce eum
tragoediis liberatum ferebat; quod item apud Catonem
scriptum esse video, nisi pueris et lacrimis usus esset, poenas
eum daturum fuisse. Haec Rutilius valde vituperabat et
huic humilitati dicebat vel exsilium fuisse vel mortem ante-
ponendam.
[sect. 229]
Neque vero hoc solum dixit, sed ipse et sensit
et fecit: nam cum esset ille vir exemplum, ut scitis, innocentiae
cumque illo nemo neque integrior esset in civitate
neque sanctior, non modo supplex iudicibus esse noluit, sed
ne ornatius quidem aut liberius causam dici suam, quam
simplex ratio veritatis ferebat. Paulum huic Cottae tribuit
partium, disertissimo adulescenti, sororis suae filio; dixit
item causam illam quadam ex parte Q. Mucius, more suo,
nullo apparatu, pure et dilucide.
[sect. 230]
Quod si tu tunc, Crasse,
dixisses, qui subsidium oratori ex illis disputationibus, quibus
philosophi utuntur, ad dicendi copiam petendum esse paulo
ante dicebas, et, si tibi pro P. Rutilio non philosophorum
more, sed tuo licuisset dicere, quamvis scelerati illi fuissent,
sicuti fuerunt pestiferi cives supplicioque digni, tamen
omnem eorum importunitatem ex intimis mentibus evellisset
vis orationis tuae. Nunc talis vir amissus est, dum
causa ita dicitur, ut si in illa commenticia Platonis civitate
res ageretur. Nemo ingemuit, nemo inclamavit patronorum,
nihil cuiquam doluit, nemo est questus, nemo rem publicam
imploravit, nemo supplicavit; quid multa? pedem nemo in
illo iudicio supplosit, credo, ne Stoicis renuntiaretur.
[sect. 231]
Imitatus
est homo Romanus et consularis veterem illum Socratem,
qui, cum omnium sapientissimus esset sanctissimeque
vixisset, ita in iudicio capitis pro se ipse dixit, ut non
supplex aut reus, sed magister aut dominus videretur esse
iudicum. Quin etiam, cum ei scriptam orationem disertissimus
orator Lysias attulisset, quam, si ei videretur, edisceret,
ut ea pro se in iudicio uteretur, non invitus legit et commode
scriptam esse dixit; "sed" inquit "ut, si mihi calceos Sicyonios
attulisses, non uterer, quamvis essent habiles atque apti ad
pedem, quia non essent viriles," sic illam orationem disertam
sibi et oratoriam videri, fortem et virilem non videri. Ergo ille
quoque damnatus est; neque solum primis sententiis, quibus
tantum statuebant iudices, damnarent an absolverent, sed
etiam illis, quas iterum legibus ferre debebant;
[sect. 232]
erat enim
Athenis reo damnato, si fraus capitalis non esset, quasi poenae
aestimatio; et sententia cum iudicibus daretur, interrogabatur
reus, quam [quasi aestimationem] commeruisse se maxime
confiteretur. Quod cum interrogatus Socrates esset, respondit
sese meruisse ut amplissimis honoribus et praemiis
decoraretur et ut ei victus cotidianus in Prytaneo publice
praeberetur, qui honos apud Graecos maximus habetur.
[sect. 233]
Cuius responso iudices sic exarserunt, ut capitis hominem
innocentissimum condemnarent; qui quidem si absolutus
esset, quod me hercule, etiam si nihil ad nos pertinet, tamen
propter eius ingeni magnitudinem vellem, quonam modo
istos philosophos ferre possemus, qui nunc, cum ille damnatus
est nullam aliam ob culpam nisi propter dicendi inscientiam,
tamen a se oportere dicunt peti praecepta dicendi?
Quibuscum ego non pugno, utrum sit melius aut verius:
tantum dico et aliud illud esse atque hoc et hoc sine illo
summum esse posse.
[sect. 234]
Nam quod ius civile, Crasse, tam vehementer amplexus
es, video quid egeris; tum, cum dicebas, videbam; primum
Scaevolae te dedisti, quem omnes amare meritissimo pro
eius eximia suavitate debemus; cuius artem cum indotatam
esse et incomptam videres, verborum eam dote locupletasti
et ornasti; deinde quod in ea tu plus operae laborisque
consumpseras, cum eius studi tibi et hortator et magister
esset domi, veritus es, nisi istam artem oratione exaggerasses,
ne operam perdidisses.
[sect. 235]
Sed ego ne cum ista quidem arte
pugno. Sit sane tanta quantam tu illam esse visetenim
sine controversia et magna est et late patet et ad multos
pertinet et summo in honore semper fuit et clarissimi cives
ei studio etiam hodie praesuntsed vide, Crasse, ne dum
novo et alieno ornatu velis ornare iuris civilis scientiam, suo
quoque eam concesso et tradito spolies atque denudes.
[sect. 236]
Nam, si ita diceres, qui iuris consultus esset, esse eum
oratorem, itemque qui esset orator, iuris eundem esse consultum,
praeclaras duas artis constitueres atque inter se paris
et eiusdem socias dignitatis. Nunc vero iuris consultum
sine hac eloquentia, de qua quaerimus, fateris esse posse,
fuisseque plurimos; oratorem negas, nisi illam scientiam
adsumpserit, esse posse. Ita est tibi iuris consultus ipse per
se nihil nisi leguleius quidam cautus et acutus, praeco
actionum, cantor formularum, auceps syllabarum; sed quia
saepe utitur orator subsidio iuris in causis, idcirco istam
iuris scientiam eloquentiae tamquam ancillulam pedisequamque
adiunxisti.
[sect. 237]
Quod vero impudentiam admiratus es eorum patronorum,
qui aut, cum parva nescirent, magna profiterentur aut ea,
quae maxima essent in iure civili, tractare auderent in causis,
cum ea nescirent numquamque didicissent, utriusque rei
facilis est et prompta defensio. Nam neque illud est
mirandum, qui, quibus verbis coemptio fiat, nesciat, eundem
eius mulieris, quae coemptionem fecerit, causam posse
defendere; nec, si parvi navigi et magni eadem est in
gubernando scientia, idcirco qui, quibus verbis erctum cieri
oporteat, nesciat, idem erciscundae familiae causam agere
non possit.
[sect. 238]
Nam, quod maximas centumviralis causas in
iure positas protulisti, quae tandem earum causa fuit, quae
ab homine eloquenti iuris imperito non ornatissime potuerit
dici? Quibus quidem in causis omnibus, sicut in ipsa
M'. Curi, quae abs te nuper est dicta, et in C. Hostili
Mancini controversia atque in eo puero, qui ex altera natus
erat uxore, non remisso nuntio superiori, fuit inter peritissimos
homines summa de iure dissensio: quaero igitur, quid
adiuverit oratorem in his causis iuris scientia, cum hic iuris
consultus superior fuerit discessurus, qui esset non suo
artificio, sed alieno, hoc est, non iuris scientia, sed eloquentia,
sustentatus.
[sect. 239]
Equidem hoc saepe audivi: cum
aedilitatem P. Crassus peteret eumque maior natu et iam
consularis Ser. Galba adsectaretur, quod Crassi filiam Gaio
filio suo despondisset, accessisse ad Crassum consulendi
causa quendam rusticanum, qui cum Crassum seduxisset
atque ad eum rettulisset responsumque ab eo verum magis
quam ad suam rem accommodatum abstulisset, ut eum
tristem Galba vidit, nomine appellavit quaesivitque, qua de
re ad Crassum rettulisset; ex quo ut audivit commotumque
[sect. 240]
ut vidit hominem, "suspenso" inquit "animo et occupato
Crassum tibi respondisse video," deinde ipsum Crassum
manu prehendit et "heus tu," inquit "quid tibi in mentem
venit ita respondere?" Tum ille fidenter homo peritissimus
confirmare ita se rem habere, ut respondisset, nec dubium
esse posse; Galba autem adludens varie et copiose multas
similitudines adferre multaque pro aequitate contra ius
dicere; atque illum, cum disserendo par esse non posset
quamquam fuit Crassus in numero disertorum, sed par
Galbae nullo modoad auctores confugisse et id, quod
ipse diceret, et in P. Muci fratris sui libris et in Sex. Aeli
commentariis scriptum protulisse ac tamen concessisse
Galbae disputationem sibi probabilem et prope veram videri.
[sect. 241]
Ac tamen, quae causae sunt eius modi, ut de earum iure
dubium esse non possit, omnino in iudicium vocari non
solent. Num quis eo testamento, quod paterfamilias ante
fecit quam ei filius natus esset, hereditatem petit? Nemo;
quia constat agnascendo rumpi testamentum; ergo in hoc
genere iuris iudicia nulla sunt: licet igitur impune oratori
omnem hanc partem iuris non controversi ignorare, quae
pars sine dubio multo maxima est;
[sect. 242]
in eo autem iure, quod
ambigitur inter peritissimos, non est difficile oratori eius
partis, quamcumque defendet, auctorem aliquem invenire;
a quo cum amentatas hastas acceperit, ipse eas oratoris
lacertis viribusque torquebit. Nisi verobona venia huius
optimi viri dixerimScaevolae tu libellis aut praeceptis
soceri tui causam M'. Curi defendisti, non adripuisti patrocinium
aequitatis et defensionem testamentorum ac voluntatis
mortuorum.
[sect. 243]
Ac mea quidem sententiafrequens enim
te audivi atque adfuimulto maiorem partem sententiarum
sale tuo et lepore et politissimis facetiis pellexisti, cum et
illud nimium acumen inluderes et admirarere ingenium
Scaevolae qui excogitasset nasci prius oportere quam emori;
cumque multa conligeres et ex legibus et ex senatus consultis
et ex vita ac sermone communi non modo acute sed etiam
ridicule ac facete, ubi si verba, non rem sequeremur, confici
nihil posset: itaque hilaritatis plenum iudicium ac laetitiae
fuit; in quo quid tibi iuris civilis exercitatio profuerit, non
intellego; dicendi vis egregia, summa festivitate et venustate
coniuncta, profuit.
[sect. 244]
Ipse ille Mucius paterni iuris defensor
et quasi patrimoni propugnator sui, quid in illa causa, cum
contra te diceret, attulit, quod de iure civili depromptum
videretur? Quam legem recitavit? Quid patefecit dicendo,
quod fuisset imperitis occultius? Nempe eius omnis oratio
versata est in eo, ut scriptum plurimum valere oportere
defenderet; at in hoc genere pueri apud magistros exercentur
omnes, cum in eius modi causis alias scriptum,
alias aequitatem defendere docentur.
[sect. 245]
Et, credo, in illa
militis causa, si tu aut heredem aut militem defendisses,
ad Hostilianas te actiones, non ad tuam vim et oratoriam
facultatem contulisses: tu vero, vel si testamentum
defenderes, sic ageres, ut omne omnium testamentorum ius
in eo iudicio positum videretur, vel si causam ageres militis,
patrem eius, ut soles, dicendo a mortuis excitasses; statu-
isses ante oculos; complexus esset filium flensque eum
centum viris commendasset; lapides me hercule omnis flere
ac lamentari coegisses, ut totum illud vti lingva nvn-
cvpassit non in xii tabulis, quas tu omnibus bibliothecis
anteponis, sed in magistri carmine scriptum videretur.
[sect. 246]
Nam quod inertiam accusas adulescentium, qui istam
artem primum facillimam non ediscant, [quae] quam sit
facilis, illi viderint, qui eius artis adrogantia, quasi difficillima
sit, ita subnixi ambulant, deinde etiam tu ipse videris, qui
eam artem facilem esse dicis, quam concedis adhuc artem
omnino non esse, sed aliquando, si quis aliam artem
didicerit, ut hanc artem efficere possit, tum esse illam artem
futuram; deinde, quod sit plena delectationis; in quo tibi
remittunt omnes istam voluptatem et ea se carere patiuntur;
nec quisquam est eorum, qui, si iam sit ediscendum sibi
aliquid, non Teucrum Pacuvi malit quam Manilianas
venalium vendendorum leges ediscere;
[sect. 247]
tum autem quod
amore patriae censes nos nostrorum maiorum inventa nosse
debere, non vides veteres leges aut ipsas sua vetustate consenuisse
aut novis legibus esse sublatas? Quod vero viros
bonos iure civili fieri putas, quia legibus et praemia proposita
sint virtutibus et supplicia vitiis, equidem putabam
virtutem hominibus, si modo tradi ratione possit, instituendo
et persuadendo, non minis et vi ac metu tradi. Nam ipsum
quidem illud etiam sine cognitione iuris, quam sit bellum
cavere malum, scire possumus.
[sect. 248]
De me autem ipso, cui uni
tu concedis, ut sine ulla iuris scientia tamen causis satis
facere possim, tibi hoc, Crasse, respondeo, neque me
umquam ius civile didicisse neque tamen in eis causis, quas
in iure possem defendere, umquam istam scientiam desiderasse;
aliud est enim esse artificem cuiusdam generis atque
artis, aliud in communi vita et vulgari hominum consuetudine
nec hebetem nec rudem.
[sect. 249]
Cui nostrum licet fundos
nostros obire aut res rusticas vel fructus causa vel delectationis
invisere? Tamen nemo tam sine oculis, tam sine
mente vivit, ut quid sit sementis ac messis, quid arborum
putatio ac vitium, quo tempore anni aut quo modo ea fiant
omnino nesciat. Num igitur si qui fundus inspiciendus aut
si mandandum aliquid procuratori de agri cultura aut
imperandum vilico est, Magonis Karthaginiensis sunt libri
perdiscendi? an hac communi intellegentia contenti esse
possumus? Cur ergo non eidem in iure civili, praesertim
cum in causis et in negotiis et in foro conteramur, satis
instructi esse possumus ad hoc dumtaxat, ne in nostra
patria peregrini atque advenae esse videamur?
[sect. 250]
Ac si iam
sit causa aliqua ad nos delata obscurior, difficile, credo, sit,
cum hoc Scaevola communicare; quamquam ipsi omnia,
quorum negotium est, consulta ad nos et exquisita deferunt.
An vero, si de re ipsa, si de finibus, cum in rem praesentem
[non] venimus, si de tabulis et perscriptionibus controversia
est, contortas res et saepe difficilis necessario perdiscimus;
si leges nobis aut si hominum peritorum responsa cognoscenda
sunt, veremur ne ea, si ab adulescentia iuri civili
minus studuerimus, non queamus cognoscere?
Nihilne igitur prodest oratori iuris civilis scientia? Non
possum negare prodesse ullam scientiam, ei praesertim,
cuius eloquentia copia rerum debeat esse ornata; sed multa
et magna et difficilia sunt ea, quae sunt oratori necessaria,
ut eius industriam in plura studia distrahere nolim.
[sect. 251]
Quis
neget opus esse oratori in hoc oratorio motu statuque Rosci
gestum et venustatem? Tamen nemo suaserit studiosis
dicendi adulescentibus in gestu discendo histrionum more
elaborare. Quid est oratori tam necessarium quam vox?
Tamen me auctore nemo dicendi studiosus Graecorum
more tragoedorum voci serviet, qui et annos compluris
sedentes declamitant et cotidie, ante quam pronuntient,
vocem cubantes sensim excitant eandemque, cum egerunt,
sedentes ab acutissimo sono usque ad gravissimum sonum
recipiunt et quasi quodam modo conligunt. Hoc nos si
facere velimus, ante condemnentur ei, quorum causas
receperimus, quam totiens, quotiens praescribitur, Paeanem
aut hymnum recitarimus.
[sect. 252]
Quod si in gestu, qui multum
oratorem adiuvat, et in voce, quae una maxime eloquentiam
vel commendat vel sustinet, elaborare nobis non licet ac
tantum in utroque adsequi possumus, quantum in hac acie
cotidiani muneris spati nobis datur, quanto minus est ad
iuris civilis perdiscendi occupationem descendendum?
Quod et summatim percipi sine doctrina potest et hanc
habet ab illis rebus dissimilitudinem, quod vox et gestus
subito sumi et aliunde adripi non potest, iuris utilitas ad
quamque causam quamvis repente vel a peritis vel de libris
depromi potest.
[sect. 253]
Itaque illi disertissimi homines ministros
habent in causis iuris peritos, cum ipsi sint <im>peritissimi, ei
qui, ut abs te paulo ante dictum est, pragmatici vocantur;
in quo nostri omnino melius multo, quod clarissimorum
hominum auctoritate leges et iura tecta esse voluerunt.
Sed tamen non fugisset hoc Graecos homines, si ita necesse
esse arbitrati essent, oratorem ipsum erudire <in> iure civili,
non ei pragmaticum adiutorem dare.
[sect. 254]
Nam quod dicis
senectutem a solitudine vindicari iuris civilis scientia,
fortasse etiam pecuniae magnitudine; sed nos non quid
nobis utile, verum quid oratori necessarium sit, quaerimus.
Quamquam, quoniam multa ad oratoris similitudinem ab
uno artifice sumimus, solet idem Roscius dicere se, quo
plus sibi aetatis accederet, eo tardiores tibicinis modos et
cantus remissiores esse facturum. Quod si ille astrictus certa
quadam numerorum moderatione et pedum tamen aliquid
ad requiem senectutis excogitat, quanto facilius nos non
laxare modos, sed totos mutare possumus?
[sect. 255]
Neque enim
hoc te, Crasse, fallit, quam multa sint et quam varia genera
dicendi, id quod haud sciam an tu primus ostenderis, qui
iam diu multo dicis remissius et lenius quam solebas;
neque minus haec tamen tua gravissimi sermonis lenitas,
quam illa summa vis et contentio probatur: multique
oratores fuerunt, ut illum Scipionem audimus et Laelium,
qui omnia sermone conficerent paulo intentiore, numquam,
ut Ser. Galba, lateribus aut clamore contenderent. Quod
si iam hoc facere non poteris aut noles, vereris ne tua
domus talis et viri et civis, si a litigiosis hominibus non
colatur, a ceteris deseratur? Equidem tantum absum ab
ista sententia, ut non modo non arbitrer subsidium senectutis
in eorum, qui consultum veniant, multitudine esse
ponendum, sed tamquam portum aliquem exspectem istam
quam tu times, solitudinem. Subsidium enim bellissimum
existimo esse senectuti otium.
[sect. 256]
Reliqua vero etiam si adiuvant, historiam dico et prudentiam
iuris publici et antiquitatis memoriam et exemplorum
copiam, si quando opus erit, a viro optimo et istis rebus
instructissimo, familiari meo Congo mutuabor, neque repugnabo,
quo minus, id quod modo hortatus es, omnia legant,
omnia audiant, in omni recto studio atque humanitate
versentur; sed me hercule non ita multum spati mihi habere
videntur, si modo ea facere et persequi volent, quae a te,
Crasse, praecepta sunt; qui mihi prope iam nimis duras
leges imponere visus es huic aetati, sed tamen ad id, quod
cupiunt, adipiscendum prope necessarias.
[sect. 257]
Nam et subitae
ad propositas causas exercitationes et accuratae ac meditatae
commentationes ac stilus ille tuus, quem tu vere dixisti
perfectorem dicendi esse ac magistrum, multi sudoris est;
et illa orationis suae cum scriptis alienis comparatio et de
alieno scripto subita vel laudandi vel vituperandi vel comprobandi
vel refellendi causa disputatio non mediocris
contentionis est vel ad memoriam vel ad imitandum.
[sect. 258]
Illud
vero fuit horribile, quod me hercule vereor ne maiorem vim
ad deterrendum habuerit quam ad cohortandum: voluisti
enim in suo genere unum quemque nostrum quasi quendam
esse Roscium; dixistique non tam ea, quae recta essent,
probari, quam quae prava, fastidiis adhaerescere; quod ego
non tam fastidiose in nobis quam in histrionibus spectari
puto;
[sect. 259]
itaque nos raucos saepe attentissime audiri video;
tenet enim res ipsa atque causa; at Aesopum, si paulum
inrauserit, explodi. A quibus enim nihil praeter voluptatem
aurium quaeritur, in eis offenditur, simul atque imminuitur
aliquid de voluptate, in eloquenti autem multa sunt quae
teneant; quae si omnia summa non sunt et pleraque tamen
magna sunt, necesse est ea ipsa, quae sunt, mirabilia
videri.
[sect. 260]
Ergo, ut ad primum illud revertar, sit orator nobis is, qui,
ut Crassus descripsit, accommodate ad persuadendum
possit dicere; is autem concludatur in ea, quae sunt in usu
civitatum vulgari ac forensi, remotisque ceteris studiis,
quamvis ea sint ampla atque praeclara, in hoc uno opere,
ut ita dicam, noctes et dies urgeatur; imiteturque illum, cui
sine dubio summa vis dicendi conceditur, Atheniensem
Demosthenem, in quo tantum studium fuisse tantusque
labor dicitur, ut primum impedimenta naturae diligentia
industriaque superaret, cumque ita balbus esset, ut eius
ipsius artis, cui studeret, primam litteram non posset dicere,
perfecit meditando, ut nemo planius esse locutus putaretur;
deinde cum spiritus eius esset angustior, tantum continenda
anima in dicendo est adsecutus, ut una continuatione verborum,
id quod eius scripta declarant, binae ei contentiones
vocis et remissiones continerentur;
[sect. 261]
qui etiam, ut memoriae
proditum est, coniectis in os calculis, summa voce versus
multos uno spiritu pronuntiare consuescebat; neque is consistens
in loco, sed inambulans atque ascensu ingrediens
arduo.
[sect. 262]
Hisce ego cohortationibus, Crasse, ad studium et
ad laborem incitandos iuvenis vehementer adsentior; cetera,
quae conlegisti ex variis et diversis studiis et artibus, tametsi
ipse es omnia consecutus, tamen ab oratoris proprio officio
atque munere seiuncta esse arbitror.'
Haec cum Antonius dixisset, sane dubitare visus est
Sulpicius et Cotta, utrius oratio propius ad veritatem videretur
accedere.
[sect. 263]
Tum Crassus 'operarium nobis quendam,
Antoni, oratorem facis atque haud scio an aliter sentias et
utare tua illa mirifica ad refellendum consuetudine, qua tibi
nemo umquam praestitit; cuius quidem ipsius facultatis
exercitatio oratorum propria est, sed iam in philosophorum
consuetudine versatur maximeque eorum, qui de omni re
proposita in utramque partem solent copiosissime dicere.
[sect. 264]
Verum ego non solum arbitrabar, his praesertim audientibus,
a me informari oportere, qualis esse posset is, qui habitaret
in subselliis neque quicquam amplius adferret, quam quod
causarum necessitas postularet, sed maius quiddam videbam,
cum censebam oratorem, praesertim in nostra re
publica, nullius ornamenti expertem esse oportere. Tu
autem, quoniam exiguis quibusdam finibus totum oratoris
munus circumdedisti, hoc facilius nobis expones ea, quae
abs te de officiis praeceptisque oratoris quaesita sunt; sed
opinor secundum hunc diem; satis enim multa a nobis
hodie dicta sunt.
[sect. 265]
Nunc et Scaevola, quoniam in Tusculanum
ire constituit, paulum requiescet, dum se calor frangat;
et nos ipsi, quoniam id temporis est, valetudini demus
operam.' Placuit sic omnibus. Tum Scaevola 'sane'
inquit 'vellem non constituissem [in Tusculanum] me hodie
venturum esse L. Aelio; libenter audirem Antonium'; et,
cum exsurgeret, simul adridens 'neque enim' inquit 'tam
mihi molestus fuit, quod ius nostrum civile pervellit, quam
iucundus, quod se id nescire confessus est.'
Book 2
[sect. 1]
Magna nobis pueris, Quinte frater, si memoria tenes,
opinio fuit L. Crassum non plus attigisse doctrinae, quam
quantum prima illa puerili institutione potuisset; M. autem
Antonium omnino omnis eruditionis expertem atque ignarum
fuisse; erantque multi qui, quamquam non ita se rem
habere arbitrarentur, tamen, quo facilius nos incensos studio
discendi a doctrina deterrerent, libenter id, quod dixi, de
illis oratoribus praedicarent, ut, si homines non eruditi
summam essent prudentiam atque incredibilem eloquentiam
consecuti, inanis omnis noster esse labor et stultum in nobis
erudiendis patris nostri, optimi ac prudentissimi viri, studium
videretur.
[sect. 2]
Quos tum, ut pueri, refutare domesticis
testibus patre et C. Aculeone propinquo nostro et L. Cicerone
patruo solebamus, quod de Crasso pater et Aculeo,
quocum erat nostra matertera, quem Crassus dilexit ex
omnibus plurimum, et patruus, qui cum Antonio in Ciliciam
profectus una decesserat, multa nobis de eius studio
et doctrina saepe narravit; cumque nos cum consobrinis
nostris, Aculeonis filiis, et ea disceremus, quae Crasso placerent,
et ab eis doctoribus, quibus ille uteretur, erudiremur,
etiam illud saepe intelleximus, cum essemus eius domi,
quod vel pueri sentire poteramus, illum et Graece sic loqui,
nullam ut nosse aliam linguam videretur, et doctoribus
nostris ea ponere in percontando eaque ipsum omni in
sermone tractare, ut nihil esse ei novum, nihil inauditum
videretur.
[sect. 3]
De Antonio vero, quamquam saepe ex humanissimo
homine patruo nostro acceperamus, quem ad modum
ille vel Athenis vel Rhodi se doctissimorum hominum sermonibus
dedisset, tamen ipse adulescentulus, quantum illius
ineuntis aetatis meae patiebatur pudor, multa ex eo saepe
quaesivi. Non erit profecto tibi, quod scribo, hoc novum;
nam iam tum ex me audiebas mihi illum ex multis variisque
sermonibus nullius rei, quae quidem esset in eis artibus,
de quibus aliquid existimare possem, rudem aut ignarum
esse visum.
[sect. 4]
Sed fuit hoc in utroque eorum, ut Crassus non
tam existimari vellet non didicisse, quam illa despicere et
nostrorum hominum in omni genere prudentiam Graecis
anteferre; Antonius autem probabiliorem hoc populo orationem
fore censebat suam, si omnino didicisse numquam
putaretur; atque ita se uterque graviorem fore, si alter contemnere,
alter ne nosse quidem Graecos videretur.
[sect. 5]
Quorum
consilium quale fuerit, nihil sane ad hoc tempus; illud
autem est huius institutae scriptionis ac temporis, neminem
eloquentia non modo sine dicendi doctrina, sed ne sine
omni quidem sapientia florere umquam et praestare potuisse.
Etenim ceterae fere artes se ipsae per se tuentur
singulae; bene dicere autem, quod est scienter et perite et
ornate dicere, non habet definitam aliquam regionem, cuius
terminis saepta teneatur: omnia, quaecumque in hominum
disceptationem cadere possunt, bene sunt ei dicenda, qui
hoc se posse profitetur, aut eloquentiae nomen relinquendum
est.
[sect. 6]
Qua re equidem et in nostra civitate et in ipsa Graecia,
quae semper haec summa duxit, multos et ingeniis <eximiis>
et magna laude dicendi sine summa rerum omnium scientia
fuisse fateor; talem vero exsistere eloquentiam, qualis fuit in
Crasso et Antonio, non cognitis rebus omnibus, quae ad
tantam prudentiam pertinerent, tantamque dicendi copiam,
quanta in illis fuit, non potuisse confirmo.
[sect. 7]
Quo etiam feci
libentius, ut eum sermonem, quem illi quondam inter se de
his rebus habuissent, mandarem litteris, vel ut illa opinio,
quae semper fuisset, tolleretur, alterum non doctissimum,
alterum plane indoctum fuisse; vel ut ea, quae existimarem
a summis oratoribus de eloquentia divinitus esse dicta,
custodirem litteris, si ullo modo adsequi complectique
potuissem; vel me hercule etiam ut laudem eorum iam
prope senescentem, quantum ego possem, ab oblivione
hominum atque a silentio vindicarem.
[sect. 8]
Nam si ex scriptis
cognosci ipsi suis potuissent, minus hoc fortasse mihi esse
putassem laborandum; sed cum alter non multum, quod
quidem exstaret, et id ipsum adulescens, alter nihil admodum
scripti reliquisset, deberi hoc a me tantis hominum
ingeniis putavi, ut, cum etiam nunc vivam illorum memoriam
teneremus, hanc immortalem redderem, si possem.
[sect. 9]
Quod hoc etiam spe adgredior maiore ad probandum, quia
non de Ser. Galbae aut C. Carbonis eloquentia scribo
aliquid, in quo liceat mihi fingere, si quid velim, nullius
memoria iam me refellente, sed edo haec eis cognoscenda,
qui eos ipsos, de quibus loquor, saepe audierunt; ut duos
summos viros eis, qui neutrum illorum viderint, eorum,
quibus ambo illi oratores cogniti sint, vivorum et praesentium
memoria teste commendemus.
[sect. 10]
Nec vero te, carissime
frater atque optime, rhetoricis nunc quibusdam libris, quos
tu agrestis putas, insequor ut erudiam; quid enim tua
potest esse oratione aut subtilius aut ornatius? Sed sive
iudicio, ut soles dicere, sive, ut ille pater eloquentiae de se
Isocrates scripsit ipse, pudore a dicendo et timiditate ingenua
quadam refugisti, sive, ut ipse iocari soleo, unum
putasti satis esse non modo in una familia rhetorem, sed
paene in tota civitate, non tamen arbitror tibi hos libros in
eo fore genere, quod merito propter eorum, qui de dicendi
ratione disputarunt, ieiunitatem bonarum artium possit inludi;
nihil enim mihi quidem videtur in Crassi et Antoni
sermone esse praeteritum, quod quisquam summis ingeniis,
acerrimis studiis, optima doctrina, maximo usu cognosci
ac percipi potuisse arbitraretur, quod tu facillime poteris
iudicare, qui prudentiam rationemque dicendi per te ipsum,
usum autem per nos percipere voluisti.
[sect. 11]
Sed quo citius
hoc, quod suscepimus, non mediocre munus conficere possimus,
omissa nostra adhortatione ad eorum, quos proposuimus,
sermonem disputationemque veniamus.
[sect. 12]
Postero igitur die, quam illa erant acta, hora fere secunda,
cum etiam tum in lecto Crassus esset et apud eum Sulpicius
sederet, Antonius autem inambularet cum Cotta in
porticu, repente eo Q. Catulus senex cum C. Iulio fratre
venit; quod ubi audivit, commotus Crassus surrexit omnesque
admirati maiorem aliquam esse causam eorum adventus
suspicati sunt.
[sect. 13]
Qui cum inter se, ut ipsorum usus ferebat,
amicissime consalutassent: 'quid vos tandem?' Crassus
'num quidnam' inquit 'novi?' 'Nihil sane,' inquit Catulus
'etenim vides esse ludos; sedvel tu nos ineptos licet'
inquit 'vel molestos putescum ad me in Tusculanum'
inquit 'heri vesperi venisset Caesar de Tusculano suo, dixit
mihi a se Scaevolam hinc euntem esse conventum, ex quo
mira quaedam se audisse dicebat; te, quem ego totiens
omni ratione temptans ad disputandum elicere non potuissem,
permulta de eloquentia cum Antonio disseruisse et
tamquam in schola prope ad Graecorum consuetudinem
disputasse:
[sect. 14]
ita me frater exoravit ne ipsum quidem a studio
audiendi nimis abhorrentem, sed me hercule verentem, ne
molesti vobis interveniremus, ut huc secum venirem; etenim
Scaevolam ita dicere aiebat, bonam partem sermonis
in hunc diem esse dilatam. Hoc tu si cupidius factum
existimas, Caesari attribues; si familiarius, utrique nostrum;
nos quidem, nisi forte molesti intervenimus, venisse
delectat.'
[sect. 15]
Tum Crassus 'equidem, quaecumque vos causa
huc attulisset, laetarer, cum apud me viderem homines mihi
carissimos et amicissimos; sed tamen, vere dicam, quaevis
mallem fuisset, quam ista, quam dicis. Ego enim, ut, quem
ad modum sentio, loquar, numquam mihi minus quam
hesterno die placui; magis adeo id facilitate quam alia ulla
culpa mea contigit, qui, dum obsequor adulescentibus, me
senem esse sum oblitus fecique id, quod ne adulescens
quidem feceram, ut eis de rebus, quae doctrina aliqua continerentur,
disputarem. Sed hoc tamen cecidit mihi peropportune,
quod transactis iam meis partibus ad Antonium
audiendum venistis.'
[sect. 16]
Tum Caesar 'equidem,' inquit
'Crasse, ita sum cupidus in illa longiore te ac perpetua
disputatione audiendi, ut, si id mihi minus contingat, vel
hoc sim cotidiano tuo sermone contentus; itaque experiar
equidem illud, ut ne Sulpicius familiaris meus aut Cotta plus
quam ego apud te valere videantur, et te exorabo profecto,
ut mihi quoque et Catulo tuae suavitatis aliquid impertias;
sin tibi id minus libebit, non te urgebo neque committam,
ut, dum vereare tu ne sis ineptus, me esse iudices.'
[sect. 17]
Tum
ille 'ego me hercule' inquit, 'Caesar, ex omnibus Latinis
verbis huius verbi vim vel maximam semper putavi; quem
enim nos ineptum vocamus, is mihi videtur ab hoc nomen
habere ductum, quod non sit aptus, idque in sermonis
nostri consuetudine perlate patet; nam qui aut tempus quid
postulet non videt aut plura loquitur aut se ostentat aut
eorum, quibuscum est, vel dignitatis vel commodi rationem
non habet aut denique in aliquo genere aut inconcinnus
aut multus est, is ineptus esse dicitur.
[sect. 18]
Hoc vitio cumulata
est eruditissima illa Graecorum natio; itaque quod vim
huius mali Graeci non vident, ne nomen quidem ei vitio
imposuerunt; ut enim quaeras omnia, quo modo Graeci
ineptum appellent, non reperies. Omnium autem ineptiarum,
quae sunt innumerabiles, haud sciam an nulla sit
maior quam, ut illi solent, quocumque in loco, quoscumque
inter homines visum est, de rebus aut difficillimis aut non
necessariis argutissime disputare. Hoc nos ab istis adulescentibus
facere inviti et recusantes heri coacti sumus.'
[sect. 19]
Tum
Catulus 'ne Graeci quidem,' inquit 'Crasse, qui in civitatibus
suis clari et magni fuerunt, sicuti tu es nosque omnes
in nostra re publica volumus esse, horum Graecorum, qui
se inculcant auribus nostris, similes fuerunt, nec in otio
sermones huius modi disputationesque fugiebant.
[sect. 20]
Ac si tibi
videntur, qui temporis, qui loci, qui hominum rationem non
habent, inepti, sicut debent videri, num tandem aut locus
hic non idoneus videtur, in quo porticus haec ipsa, ubi
nunc ambulamus, et palaestra et tot locis sessiones gymnasiorum
et Graecorum disputationum memoriam quodam
modo commovent? Aut num importunum tempus in tanto
otio, quod et raro datur et nunc peroptato nobis datum est?
Aut homines ab hoc genere disputationis alieni, qui omnes
ei sumus, ut sine his studiis vitam nullam esse ducamus?'
[sect. 21]
'Omnia ista' inquit Crassus 'ego alio modo interpretor, qui
primum palaestram et sedes et porticus etiam ipsos, Catule,
Graecos exercitationis et delectationis causa non disputationis
invenisse arbitror; nam et saeculis multis ante gymnasia
inventa sunt, quam in eis philosophi garrire coeperunt,
et hoc ipso tempore, cum omnia gymnasia philosophi teneant,
tamen eorum auditores discum audire quam philosophum
malunt; qui simul ut increpuit, in media oratione de maximis
rebus et gravissimis disputantem philosophum omnes
unctionis causa relinquunt; ita levissimam delectationem
gravissimae, ut ipsi ferunt, utilitati anteponunt.
[sect. 22]
Otium autem
quod dicis esse, adsentior; verum oti fructus est non contentio
animi, sed relaxatio. Saepe ex socero meo audivi,
cum is diceret socerum suum Laelium semper fere cum
Scipione solitum rusticari eosque incredibiliter repuerascere
esse solitos, cum rus ex urbe tamquam e vinclis evolavissent.
Non audeo dicere de talibus viris, sed tamen ita solet narrare
Scaevola, conchas eos et umbilicos ad Caietam et ad
Laurentum legere consuesse et ad omnem animi remissionem
ludumque descendere.
[sect. 23]
Sic enim res sese habet, ut,
quem ad modum volucris videmus procreationis atque utilitatis
suae causa effingere et construere nidos, easdem autem,
cum aliquid effecerint, levandi laboris sui causa passim ac
libere solutas opere volitare, sic nostri animi negotiis forensibus
atque urbano opere defessi gestiant ac volitare cupiant
vacui cura ac labore.
[sect. 24]
Itaque illud ego, quod in causa Curiana
Scaevolae dixi, non dixi secus ac sentiebam: nam "si,"
inquam "Scaevola, nullum erit testamentum recte factum,
nisi quod tu scripseris, omnes ad te cives cum tabulis veniemus,
omnium testamenta tu scribes unus. Quid igitur?"
inquam "quando ages negotium publicum? quando amicorum?
quando tuum? quando denique nihil ages?" Tum
illud addidi "mihi enim liber esse non videtur, qui non
aliquando nihil agit." In qua permaneo, Catule, sententia
meque, cum huc veni, hoc ipsum nihil agere et plane cessare
delectat.
[sect. 25]
Nam, quod addidisti tertium, vos esse eos,
qui vitam insuavem sine his studiis putaretis, id me non
modo non hortatur ad disputandum, sed etiam deterret.
Nam ut C. Lucilius, homo doctus et perurbanus, dicere
solebat ea, quae scriberet neque se ab indoctissimis neque
a doctissimis legi velle, quod alteri nihil intellegerent, alteri
plus fortasse quam ipse; de quo etiam scripsit "Persium
non curo legere,"hic fuit enim, ut noramus, omnium fere
nostrorum hominum doctissimus"Laelium Decumum
volo," quem cognovimus virum bonum et non inlitteratum,
sed nihil ad Persium; sic ego, si iam mihi disputandum sit
de his nostris studiis, nolim equidem apud rusticos, sed
multo minus apud vos; malo enim non intellegi orationem
meam quam reprehendi.'
[sect. 26]
Tum Caesar 'equidem,' inquit
'Catule, iam mihi videor navasse operam, quod huc
venerim; nam haec ipsa recusatio disputationis disputatio
quaedam fuit mihi quidem periucunda. Sed cur impedimus
Antonium, cuius audio esse partis, ut de tota eloquentia
disserat, quemque iam dudum et Cotta et Sulpicius exspectat?'
[sect. 27]
'Ego vero' inquit Crassus 'neque Antonium
verbum facere patiar et ipse obmutescam, nisi prius a vobis
impetraro''Quidnam?' inquit Catulus. 'Ut hic sitis
hodie.' Tum, cum ille dubitaret, quod ad fratrem promiserat,
'ego' inquit Iulius 'pro utroque respondeo: sic
faciemus; atque ista quidem condicione, vel ut verbum
nullum faceres, me teneres.'
[sect. 28]
Hic Catulus adrisit et simul,
'praecisa' inquit 'mihi quidem est dubitatio, quoniam
neque domi imperaram et hic, apud quem eram futurus,
sine mea sententia tam facile promisit.'
Tum omnes oculos in Antonium coniecerunt, et ille
'audite vero, audite,' inquit 'hominem enim audietis de
schola atque a magistro et Graecis litteris eruditum, et eo
quidem loquar confidentius, quod Catulus auditor accessit,
cui non solum nos Latini sermonis, sed etiam Graeci ipsi
solent suae linguae subtilitatem elegantiamque concedere.
[sect. 29]
Sed quia tamen hoc totum, quicquid est, sive artificium
sive studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest esse,
docebo vos, discipuli, id quod ipse non didici, quid de omni
genere [dicendi] sentiam.'
[sect. 30]
Hic postea quam adriserunt, 'res
mihi videtur esse' inquit 'facultate praeclara, arte mediocris;
ars enim earum rerum est, quae sciuntur; oratoris
autem omnis actio opinionibus, non scientia, continetur;
nam et apud eos dicimus, qui nesciunt, et ea dicimus, quae
nescimus ipsi; itaque et illi alias aliud eisdem de rebus et
sentiunt et iudicant et nos contrarias saepe causas dicimus,
non modo ut Crassus contra me dicat aliquando aut ego
contra Crassum, cum alterutri necesse sit falsum dicere, sed
etiam ut uterque nostrum eadem de re alias aliud defendat,
cum plus uno verum esse non possit. Ut igitur in eius
modi re, quae mendacio nixa sit, quae ad scientiam non
saepe perveniat, quae opiniones hominum et saepe errores
aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur audiatis.'
[sect. 31]
'Nos vero et valde quidem' Catulus inquit 'putamus atque
eo magis, quod nulla mihi ostentatione videris esse usurus;
exorsus es enim non gloriose, ut tu putas, magis a veritate,
quam a nescio qua dignitate.'
[sect. 32]
'Ut igitur de ipso genere
sum confessus,' inquit Antonius 'artem esse non maximam,
sic illud adfirmo, praecepta posse quaedam dari peracuta ad
pertractandos animos hominum et ad excipiendas eorum
voluntates. Huius rei scientiam si quis volet magnam
quandam artem esse dicere, non repugnabo; etenim cum
plerique temere ac nulla ratione causas in foro dicant, non
nulli autem propter exercitationem aut propter consuetudinem
aliquam callidius id faciant, non est dubium quin, si
quis animadverterit, quid sit, qua re alii melius quam alii
dicant, id possit notare: ergo id qui toto in genere fecerit,
is si non plane artem, at quasi artem quandam invenerit.
[sect. 33]
Atque utinam, ut mihi illa videor videre in foro atque in
causis, item nunc, quem ad modum ea reperirentur, possem
vobis exquirere! Sed de me videro; nunc hoc propono,
quod mihi persuasi, quamvis ars non sit, tamen nihil esse
perfecto oratore praeclarius; nam ut usum dicendi omittam,
qui in omni pacata et libera civitate dominatur, tanta oblectatio
est in ipsa facultate dicendi, ut nihil hominum aut
auribus aut mentibus iucundius percipi possit.
[sect. 34]
Qui enim
cantus moderata oratione dulcior inveniri potest? Quod
carmen artificiosa verborum conclusione aptius? Qui actor
imitanda quam orator suscipienda veritate iucundior? Quid
autem subtilius quam crebrae acutaeque sententiae? Quid
admirabilius quam res splendore inlustrata verborum?
Quid plenius quam omni genere rerum cumulata oratio?
Neque ulla non propria oratoris res est, quae quidem
ornate dici graviterque debet.
[sect. 35]
Huius est in dando consilio
de maximis rebus cum dignitate explicata sententia;
eiusdem et languentis populi incitatio et effrenati moderatio;
eadem facultate et fraus hominum ad perniciem et integritas
ad salutem vocatur. Quis cohortari ad virtutem
ardentius, quis a vitiis acrius revocare, quis vituperare
improbos asperius, quis laudare bonos ornatius, quis cupiditatem
vehementius frangere accusando potest? Quis
maerorem levare mitius consolando?
[sect. 36]
Historia vero testis
temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia
vetustatis, qua voce alia nisi oratoris immortalitati commendatur?
Nam si qua est ars alia, quae verborum aut
faciendorum aut legendorum scientiam profiteatur; aut si
quisquam dicitur nisi orator formare orationem eamque
variare et distinguere quasi quibusdam verborum sententiarumque
insignibus; aut si via ulla nisi ab hac una arte
traditur aut argumentorum aut sententiarum aut denique
discriptionis atque ordinis, fateamur aut hoc, quod haec ars
profiteatur, alienum esse aut cum alia aliqua arte esse commune:
sed si in hac una est ea ratio atque doctrina, non,
si qui aliarum artium bene locuti sunt, eo minus id est
huius unius proprium;
[sect. 37]
sed ut orator de eis rebus, quae
ceterarum artium sunt, si modo eas cognovit, ut heri Crassus
dicebat, optime potest dicere, sic ceterarum artium homines
ornatius illa sua dicunt, si quid ab hac arte didicerunt.
[sect. 38]
Neque enim si de rusticis rebus agricola quispiam aut
etiam, id quod multi, medicus de morbis aut si de pingendo
pictor aliquis diserte scripserit aut dixerit, idcirco illius artis
putanda est eloquentia; in qua quia vis magna est in hominum
ingeniis, eo multi etiam sine doctrina aliquid omnium
generum atque artium consequuntur; sed, quid cuiusque
sit proprium, etsi ex eo iudicari potest, cum videris,
quid quaeque doceat, tamen hoc certius esse nihil potest,
quam quod omnes artes aliae sine eloquentia suum munus
praestare possunt, orator sine ea nomen obtinere suum non
potest; ut ceteri, si diserti sint, aliquid ab hoc habeant,
hic, nisi domesticis se instruxerit copiis, aliunde dicendi
copiam petere non possit.'
[sect. 39]
Tum Catulus 'etsi,' inquit
'Antoni, minime impediendus est interpellatione iste cursus
orationis tuae, patiere tamen mihique ignosces; "non enim
possum quin exclamem," ut ait ille in Trinummo: ita vim
oratoris cum exprimere subtiliter visus es, tum laudare
copiosissime; quod quidem eloquentem vel optime facere
oportet, ut eloquentiam laudet; debet enim ad eam laudandam
ipsam illam adhibere, quam laudat. Sed perge porro;
tibi enim adsentior vestrum esse hoc totum diserte dicere,
idque si quis in alia arte faciat, eum adsumpto aliunde uti
bono, non proprio nec suo.'
[sect. 40]
Et Crassus 'nox te' inquit
'nobis, Antoni, expolivit hominemque reddidit; nam hesterno
sermone unius cuiusdam operis, ut ait Caecilius,
remigem aliquem aut baiulum nobis oratorem descripseras,
inopem quendam humanitatis atque inurbanum.' Tum
Antonius 'heri enim' inquit 'hoc mihi proposueram, ut, si
te refellissem, hos a te discipulos abducerem; nunc, Catulo
audiente et Caesare, videor debere non tam pugnare tecum
quam quid ipse sentiam dicere.
[sect. 41]
Sequitur igitur, quoniam
nobis est hic, de quo loquimur, in foro atque in oculis
civium constituendus, ut videamus, quid ei negoti demus
cuique eum muneri velimus esse praepositum; nam Crassus
heri, cum vos, Catule et Caesar, non adessetis, posuit breviter
in artis distributione idem, quod Graeci plerique posuerunt,
neque sane quid ipse sentiret, sed quid ab illis
diceretur, ostendit: duo prima genera quaestionum esse, in
quibus eloquentia versaretur, unum infinitum, alterum certum.
[sect. 42]
Infinitum mihi videbatur id dicere, in quo aliquid
generatim quaereretur, hoc modo: expetendane esset eloquentia?
expetendine honores? Certum autem, in quo
quid in personis et in constituta re et definita quaereretur;
cuius modi sunt, quae in foro atque in civium causis disceptationibusque
versantur.
[sect. 43]
Ea mihi videntur aut in lite
oranda aut in consilio dando esse posita; nam illud tertium,
quod et a Crasso tactum est et, ut audio, [ille] ipse Aristoteles,
qui haec maxime inlustravit, adiunxit, etiam si opus
est, minus est tamen necessarium.' 'Quidnam?' inquit
Catulus; 'an laudationes? Id enim video poni genus tertium.'
[sect. 44]
'Ita,' inquit Antonius 'et in eo quidem genere scio
et me et omnis, qui adfuerunt, delectatos esse vehementer,
cum a te est Popilia, mater vestra, laudata, cui primum
mulieri hunc honorem in nostra civitate tributum puto.
Sed non omnia, quaecumque loquimur, mihi videntur ad
artem et ad praecepta esse revocanda;
[sect. 45]
ex eis enim fontibus,
unde [ad] omnia ornamenta dicendi [praecepta] sumuntur,
licebit etiam laudationem ornare neque illa elementa
desiderare, quae ut nemo tradat, quis est qui nesciat, quae
sint in homine laudanda? Positis enim eis rebus, quas
Crassus in illius orationis suae, quam contra conlegam censor
habuit, principio dixit: quae natura aut fortuna darentur
hominibus, in eis rebus se vinci posse animo aequo pati;
quae ipsi sibi homines parare possent, in eis rebus se pati
non posse vinci; qui laudabit quempiam, intelleget exponenda
sibi esse fortunae bona;
[sect. 46]
ea sunt generis, pecuniae, propinquorum,
amicorum, opum, valetudinis, formae, virium, ingeni
et ceterarum rerum, quae sunt aut corporis aut extraneae; si
habuerit, bene rebus eis usum; si non habuerit, sapienter
caruisse; si amiserit, moderate tulisse; deinde, quid sapienter
is, quem laudet, quid liberaliter, quid fortiter, quid iuste, quid
magnifice, quid pie, quid grate, quid humaniter, quid denique
cum aliqua virtute aut fecerit aut tulerit: haec et quae sunt
eius generis facile videbit, qui volet laudare; et qui vituperare,
contraria.'
[sect. 47]
'Cur igitur dubitas,' inquit Catulus,
'facere hoc tertium genus, quoniam est in ratione rerum?
Non enim, si est facilius, eo de numero quoque est excerpendum.'
'Quia nolo,' inquit, 'omnia, quae cadunt aliquando
in oratorem, quamvis exigua sint, ea sic tractare,
quasi nihil possit dici sine praeceptis suis;
[sect. 48]
nam et testimonium
saepe dicendum est ac non numquam etiam accuratius,
ut mihi etiam necesse fuit in Sex. Titium, seditiosum
civem et turbulentum; explicavi in eo testimonio dicendo
omnia consilia consulatus mei, quibus illi tribuno plebis pro
re publica restitissem, quaeque ab eo contra rem publicam
facta arbitrarer, exposui; diu retentus sum, multa audivi,
multa respondi. Num igitur placet, cum de eloquentia
praecipias, aliquid etiam de testimoniis dicendis quasi in
arte tradere?'
[sect. 49]
'Nihil sane' inquit Catulus 'necesse est.'
'Quid si, quod saepe summis viris accidit, mandata sint
exponenda aut in senatu ab imperatore aut ad imperatorem
aut ad regem aut ad populum aliquem a senatu, num quia
genere orationis in eius modi causis accuratiore est utendum,
idcirco pars etiam haec causarum numeranda videtur aut
propriis praeceptis instruenda?' 'Minime vero,' inquit Catulus;
'non enim deerit homini diserto in eius modi rebus
facultas ex ceteris rebus et causis comparata.'
[sect. 50]
'Ergo item'
inquit 'illa, quae saepe diserte agenda sunt et quae ego
paulo ante, cum eloquentiam laudarem, dixi oratoris esse,
neque habent suum locum ullum in divisione partium neque
certum praeceptorum genus et agenda sunt non minus
diserte, quam quae in lite dicuntur, obiurgatio, cohortatio,
consolatio, quorum nihil est, quod non summa dicendi
ornamenta desideret; sed ex artificio res istae praecepta
non quaerunt.'
[sect. 51]
'Plane' inquit Catulus 'adsentior.' 'Age
vero,' inquit Antonius 'qualis oratoris et quanti hominis in
dicendo putas esse historiam scribere?' 'Si, ut Graeci
scripserunt, summi,' inquit Catulus; 'si, ut nostri, nihil
opus est oratore; satis est non esse mendacem.' 'Atqui,
ne nostros contemnas,' inquit Antonius, 'Graeci quoque
ipsi sic initio scriptitarunt, ut noster Cato, ut Pictor, ut
Piso;
[sect. 52]
erat enim historia nihil aliud nisi annalium confectio,
cuius rei memoriaeque publicae retinendae causa ab initio
rerum Romanarum usque ad P. Mucium pontificem maximum
res omnis singulorum annorum mandabat litteris
pontifex maximus referebatque in album et proponebat
tabulam domi, potestas ut esset populo cognoscendi, eique
etiam nunc annales maximi nominantur.
[sect. 53]
Hanc similitudinem
scribendi multi secuti sunt, qui sine ullis ornamentis monumenta
solum temporum, hominum, locorum gestarumque
rerum reliquerunt; itaque qualis apud Graecos Pherecydes,
Hellanicus, Acusilas fuit aliique permulti, talis noster Cato
et Pictor et Piso, qui neque tenent, quibus rebus ornetur
oratiomodo enim huc ista sunt importataet, dum intellegatur
quid dicant, unam dicendi laudem putant esse
brevitatem.
[sect. 54]
Paulum se erexit et addidit maiorem historiae
sonum vocis vir optimus, Crassi familiaris, Antipater; ceteri
non exornatores rerum, sed tantum modo narratores fuerunt.'
'Est,' inquit Catulus 'ut dicis; sed iste ipse Caelius neque
distinxit historiam varietate colorum neque verborum
conlocatione et tractu orationis leni et aequabili perpolivit
illud opus; sed ut homo neque doctus neque maxime
aptus ad dicendum, sicut potuit, dolavit; vicit tamen, ut
dicis, superiores.'
[sect. 55]
'Minime mirum,' inquit Antonius 'si
ista res adhuc nostra lingua inlustrata non est; nemo enim
studet eloquentiae nostrorum hominum, nisi ut in causis
atque in foro eluceat; apud Graecos autem eloquentissimi
homines remoti a causis forensibus cum ad ceteras res
inlustris tum ad historiam scribendam maxime se applicaverunt:
namque et Herodotum illum, qui princeps genus
hoc ornavit, in causis nihil omnino versatum esse accepimus;
atqui tanta est eloquentia, ut me quidem, quantum ego
Graece scripta intellegere possum, magno opere delectet;
et post illum Thucydides omnis dicendi artificio mea sententia
facile vicit;
[sect. 56]
qui ita creber est rerum frequentia, ut
verborum prope numerum sententiarum numero consequatur,
ita porro verbis est aptus et pressus, ut nescias, utrum res
oratione an verba sententiis inlustrentur: atqui ne hunc
quidem, quamquam est in re publica versatus, ex numero
accepimus eorum, qui causas dictitarunt; et hos ipsos libros
tum scripsisse dicitur, cum a re publica remotus atque, id
quod optimo cuique Athenis accidere solitum est, in
exsilium pulsus esset;
[sect. 57]
hunc consecutus est Syracosius
Philistus, qui, cum Dionysi tyranni familiarissimus esset,
otium suum consumpsit in historia scribenda maximeque
Thucydidem est, ut mihi videtur, imitatus. Postea vero ex
clarissima quasi rhetoris officina duo praestantes ingenio,
Theopompus et Ephorus ab Isocrate magistro impulsi se ad
historiam contulerunt; causas omnino numquam attigerunt.
[sect. 58]
Denique etiam a philosophia profectus princeps Xenophon,
Socraticus ille, post ab Aristotele Callisthenes, comes
Alexandri, scripsit historiam, et is quidem rhetorico paene
more; ille autem superior leniore quodam sono est usus, et
qui illum impetum oratoris non habeat, vehemens fortasse
minus, sed aliquanto tamen est, ut mihi quidem videtur,
dulcior. Minimus natu horum omnium Timaeus, quantum
autem iudicare possum, longe eruditissimus et rerum copia
et sententiarum varietate abundantissimus et ipsa compositione
verborum non impolitus magnam eloquentiam
ad scribendum attulit, sed nullum usum forensem.'
[sect. 59]
Haec
cum ille dixisset, 'quid est,' inquit 'Catule?' Caesar;
'ubi sunt, qui Antonium Graece negant scire? Quot
historicos nominavit! Quam scienter, quam proprie de uno
quoque dixit!' 'Id me hercule' inquit Catulus 'admirans
illud iam mirari desino, quod multo magis ante mirabar,
hunc, cum haec nesciret, in dicendo posse tantum.' 'Atqui,
Catule,' inquit Antonius 'non ego utilitatem aliquam ad
dicendum aucupans horum libros et non nullos alios, sed
delectationis causa, cum est otium, legere soleo.
[sect. 60]
Quid ergo
<est>? Est, fatebor, aliquid tamen; ut, cum in sole ambulem,
etiam si ego aliam ob causam ambulem, fieri natura
tamen, ut colorer, sic, cum istos libros ad Misenumnam
Romae vix licetstudiosius legerim, sentio illorum tactu
orationem meam quasi colorari. Sed ne latius hoc vobis
patere videatur, haec dumtaxat in Graecis intellego, quae
ipsi, qui scripserunt, voluerunt vulgo intellegi:
[sect. 61]
in philosophos
vestros si quando incidi, deceptus indicibus librorum, qui
sunt fere inscripti de rebus notis et inlustribus, de virtute,
de iustitia, de honestate, de voluptate, verbum prorsus
nullum intellego; ita sunt angustis et concisis disputationibus
inligati; poetas omnino quasi alia quadam lingua locutos
non conor attingere. Cum eis me, ut dixi, oblecto, qui res
gestas aut orationes scripserunt suas aut qui ita loquuntur,
ut videantur voluisse esse nobis, qui non sumus eruditissimi,
familiares.
[sect. 62]
Sed illuc redeo: videtisne, quantum munus sit
oratoris historia? Haud scio an flumine orationis et varietate
maximum; neque eam reperio usquam separatim instructam
rhetorum praeceptis; sita sunt enim ante oculos.
Nam quis nescit primam esse historiae legem, ne quid falsi
dicere audeat? Deinde ne quid veri non audeat? Ne
quae suspicio gratiae sit in scribendo? Ne quae simultatis?
[sect. 63]
Haec scilicet fundamenta nota sunt omnibus, ipsa autem
exaedificatio posita est in rebus et verbis: rerum ratio ordinem
temporum desiderat, regionum descriptionem; vult
etiam, quoniam in rebus magnis memoriaque dignis consilia
primum, deinde acta, postea eventus exspectentur, et de
consiliis significari quid scriptor probet et in rebus gestis
declarari non solum quid actum aut dictum sit, sed etiam
quo modo, et cum de eventu dicatur, ut causae explicentur
omnes vel casus vel sapientiae vel temeritatis hominumque
ipsorum non solum res gestae, sed etiam, qui fama ac
nomine excellant, de cuiusque vita atque natura;
[sect. 64]
verborum
autem ratio et genus orationis fusum atque tractum et cum
lenitate quadam aequabiliter profluens sine hac iudiciali
asperitate et sine sententiarum forensibus aculeis persequendum
est. Harum tot tantarumque rerum videtisne nulla
esse praecepta, quae in artibus rhetorum reperiantur? In
eodem silentio multa alia oratorum officia iacuerunt, cohortationes,
praecepta, consolationes, admonita, quae tractanda
sunt omnia disertissime, sed locum suum in his artibus,
quae traditae sunt, habent nullum.
[sect. 65]
Atque in hoc genere
illa quoque est infinita silva, quod oratori plerique, ut etiam
Crassus ostendit, duo genera ad dicendum dederunt: unum
de certa definitaque causa, quales sunt, quae in litibus,
quae in deliberationibus versantur, addat, si quis volet,
etiam laudationes; alterum, quod appellant omnes fere
scriptores, explicat nemo, infinitam generis sine tempore et
sine persona quaestionem. Hoc quid et quantum sit, cum
dicunt, intellegere mihi non videntur:
[sect. 66]
si enim est oratoris,
quaecumque res infinite posita sit, de ea posse dicere,
dicendum erit ei, quanta sit solis magnitudo, quae forma
terrae; de mathematicis, de musicis rebus non poterit quin
dicat hoc onere suscepto recusare; denique ei, qui profitetur
esse suum non solum de eis controversiis, quae temporibus
et personis notatae sunt, hoc est, de omnibus forensibus,
sed etiam de generum infinitis quaestionibus dicere, nullum
potest esse genus orationis, quod sit exceptum.
[sect. 67]
Sed si illam
quoque partem quaestionum oratori volumus adiungere
vagam et liberam et late patentem, ut de rebus bonis aut
malis, expetendis aut fugiendis, honestis aut turpibus, utilibus
aut inutilibus, de virtute, de iustitia, de continentia, de
prudentia, de magnitudine animi, de liberalitate, de pietate,
de amicitia, de officio, de fide, de ceteris virtutibus contrariisque
vitiis dicendum oratori putemus; itemque de re
publica, de imperio, de re militari, de disciplina civitatis, de
hominum moribus, adsumamus eam quoque partem, sed ita,
ut sit circumscripta modicis regionibus.
[sect. 68]
Equidem omnia,
quae pertinent ad usum civium, morem hominum, quae
versantur in consuetudine vitae, in ratione rei publicae, in
hac societate civili, in sensu hominis communi, in natura, in
moribus, comprehendenda esse oratori puto; si minus ut
separatim de his rebus philosophorum more respondeat, at
certe ut in causa prudenter possit intexere; hisce autem
ipsis de rebus ut ita loquatur, uti ei, qui iura, qui leges, qui
civitates constituerunt, locuti sunt, simpliciter et splendide,
sine ulla serie disputationum et sine ieiuna concertatione
verborum.
[sect. 69]
Hoc loco ne qua sit admiratio, si tot tantarumque
rerum nulla a me praecepta ponentur, sic statuo: ut in
ceteris artibus, cum tradita sint cuiusque artis difficillima,
reliqua, quia aut faciliora aut similia sint, tradi non necesse
esse; ut in pictura, qui hominum <unam> speciem pingere
perdidicerit, posse eum cuiusvis vel formae vel aetatis,
etiam si non didicerit, pingere neque esse periculum, qui
leonem aut taurum pingat egregie, ne idem in multis aliis
quadrupedibus facere non possitneque est omnino ars
ulla, in qua omnia, quae illa arte effici possint, a doctore
tradantur, sed qui primarum et certarum rerum genera ipsa
didicerunt, reliqua [non incommode] per se adsequentur
[sect. 70]
similiter arbitror in hac sive ratione sive exercitatione dicendi,
qui illam vim adeptus sit, ut eorum mentis, qui aut
de re publica aut de ipsius rebus aut de eis, contra quos aut
pro quibus dicat, cum aliqua statuendi potestate audiant, ad
suum arbitrium movere possit, illum de toto illo genere reliquarum
orationum non plus quaesiturum esse, quid dicat,
quam Polyclitum illum, cum Herculem fingebat, quem ad
modum pellem aut hydram fingeret, etiam si haec numquam
separatim facere didicisset.'
[sect. 71]
Tum Catulus 'praeclare mihi
videris, Antoni, posuisse' inquit 'ante oculos, quid discere
oporteret eum, qui orator esset futurus, quid, etiam si non
didicisset, ex eo, quod didicisset, adsumeret; deduxisti enim
totum hominem in duo genera solum causarum, cetera
innumerabilia exercitationi et similitudini reliquisti: sed
videto ne in istis duobus generibus hydra tibi sit et pellis,
Hercules autem et alia opera maiora in illis rebus, quas
praetermittis, relinquantur; non enim mihi minus operis
videtur de universis generibus rerum quam de singulorum
causis ac multo etiam maius de natura deorum quam de
hominum litibus dicere.' 'Non est ita,' inquit Antonius;
[sect. 72]
'dicam enim tibi, Catule, non tam doctus quam, id quod
est maius, expertus: omnium ceterarum rerum oratio, mihi
crede, ludus est homini non hebeti neque inexercitato
neque communium litterarum et politioris humanitatis experti;
in causarum contentionibus magnum est quoddam
opus atque haud sciam an de humanis operibus longe
maximum; in quibus vis oratoris plerumque ab imperitis
exitu et victoria iudicatur; ubi adest armatus adversarius,
qui sit et feriendus et repellendus; ubi saepe is, qui rei
dominus futurus est, alienus atque iratus aut etiam amicus
adversario et inimicus tibi est; cum aut docendus is est aut
dedocendus aut reprimendus aut incitandus aut omni ratione
ad tempus, ad causam oratione moderandus (in quo saepe
benevolentia ad odium, odium autem ad benevolentiam
deducendum est); aut tamquam machinatione aliqua tum
ad severitatem tum ad remissionem animi, tum ad tristitiam
tum ad laetitiam est contorquendus;
[sect. 73]
omnium sententiarum
gravitate, omnium verborum ponderibus est utendum;
accedat oportet actio varia, vehemens, plena animi, plena
spiritus, plena doloris, plena veritatis. In his operibus si
quis illam artem comprehenderit, ut tamquam Phidias
Minervae signum efficere possit, non sane, quem ad modum,
<ut> in clipeo idem artifex, minora illa opera facere discat,
laborabit.'
[sect. 74]
Tum Catulus 'quo ista maiora ac mirabiliora
fecisti, eo me maior exspectatio tenet quibusnam rationibus
quibusque praeceptis ea tanta vis comparetur; non quo
mea quidem iam intersitneque enim aetas id mea desiderat
et aliud genus quoddam dicendi nos secuti sumus,
qui numquam sententias de manibus iudicum vi quadam
orationis extorsimus ac potius placatis eorum animis tantum,
quantum ipsi patiebantur, accepimussed tamen ista tua
nullum ad usum meum, tantum cognoscendi studio adductus
requiro.
[sect. 75]
Nec mihi opus est Graeco aliquo doctore, qui
mihi pervulgata praecepta decantet, cum ipse numquam
forum, numquam ullum iudicium aspexerit; ut Peripateticus
ille dicitur Phormio, cum Hannibal Karthagine expulsus
Ephesum ad Antiochum venisset exsul proque eo, quod
eius nomen erat magna apud omnis gloria, invitatus esset
ab hospitibus suis, ut eum, quem dixi, si vellet, audiret;
cumque is se non nolle dixisset, locutus esse dicitur homo
copiosus aliquot horas de imperatoris officio et de [omni]
re militari. Tum, cum ceteri, qui illum audierant, vehementer
essent delectati, quaerebant ab Hannibale, quidnam
ipse de illo philosopho iudicaret: hic Poenus non optime
Graece, sed tamen libere respondisse fertur, multos se
deliros senes saepe vidisse, sed qui magis quam Phormio
deliraret vidisse neminem.
[sect. 76]
Neque me hercule iniuria; quid
enim aut adrogantius aut loquacius fieri potuit quam Hannibali,
qui tot annis de imperio cum populo Romano omnium
gentium victore certasset, Graecum hominem, qui numquam
hostem, numquam castra vidisset, numquam denique minimam
partem ullius publici muneris attigisset, praecepta de
re militari dare? Hoc mihi facere omnes isti, qui de arte
dicendi praecipiunt, videntur; quod enim ipsi experti non
sunt, id docent ceteros; sed hoc minus fortasse errant, quod
non te, ut Hannibalem <ille>, sed pueros aut adulescentulos
docere conantur.'
[sect. 77]
'Erras, Catule,' inquit Antonius 'nam
egomet in multos iam Phormiones incidi. Quis enim est
istorum Graecorum, qui quemquam nostrum quicquam
intellegere arbitretur? Ac mihi quidem non ita molesti
sunt; facile omnis perpetior et perfero; nam aut aliquid
adferunt, quod mihi non displiceat, aut efficiunt, ut me non
didicisse minus paeniteat; dimitto autem eos non tam
contumeliose quam philosophum illum Hannibal, et eo
fortasse plus habeo etiam negoti. Sed tamen est eorum
doctrina, quantum ego iudicare possum, perridicula:
[sect. 78]
dividunt
enim totam rem in duas partis, in causae controversiam
et in quaestionis: causam appellant rem positam in disceptatione
reorum et controversia; quaestionem autem rem
positam in infinita dubitatione; de causa praecepta dant;
de altera parte dicendi mirum silentium est.
[sect. 79]
Deinde quinque
faciunt quasi membra eloquentiae, invenire quid dicas,
inventa disponere, deinde ornare verbis, post memoriae
mandare, tum ad extremum agere ac pronuntiare; rem
sane non reconditam; quis enim hoc non sua sponte viderit,
neminem posse dicere, nisi et quid diceret et quibus verbis
et quo ordine diceret haberet et ea meminisset? Atque
haec ego non reprehendo, sed ante oculos posita esse
dico, ut eas item quattuor, quinque, sexve partis vel etiam
septem, quoniam aliter ab aliis digeruntur, in quas est ab
his omnis oratio distributa:
[sect. 80]
iubent enim exordiri ita, ut
eum, qui audiat, benevolum nobis faciamus et docilem et
attentum; deinde rem narrare, et ita ut veri similis narratio
sit, ut aperta, ut brevis; post autem dividere causam aut
proponere; nostra confirmare argumentis ac rationibus;
deinde contraria refutare; tum autem alii conclusionem
orationis et quasi perorationem conlocant, alii iubent, ante
quam peroretur, ornandi aut augendi causa digredi, deinde
concludere ac perorare.
[sect. 81]
Ne haec quidem reprehendo; sunt
enim concinne distributa, sed tamen, id quod necesse fuit
hominibus expertibus veritatis, non perite: quae enim
praecepta principiorum et narrationum esse voluerunt, ea in
totis orationibus sunt conservanda;
[sect. 82]
nam ego mihi benevolum
iudicem facilius facere possum, cum sum in cursu
orationis, quam cum omnia sunt inaudita; docilem autem
non cum polliceor me demonstraturum, sed tum, cum doceo
et explano; attentum vero [crebro] tota actione excitandis
mentibus iudicum, non prima denuntiatione efficere possumus.
[sect. 83]
Iam vero narrationem quod iubent veri similem esse
et apertam et brevem, recte nos admonent: quod haec
narrationis magis putant esse propria quam totius orationis,
valde mihi videntur errare; omninoque in hoc omnis est
error, quod existimant artificium esse hoc quoddam non
dissimile ceterorum, cuius modi de ipso iure civili hesterno
die Crassus componi posse dicebat: ut genera rerum primum
exponerentur, in quo vitium est, si genus ullum praetermittitur;
deinde singulorum partes generum, in quo et
deesse aliquam partem et superare mendosum est; tum
verborum omnium definitiones, in quibus neque abesse
quicquam decet neque redundare.
[sect. 84]
Sed hoc si in iure civili,
si etiam in parvis aut mediocribus rebus doctiores adsequi
possunt, non idem sentio tanta hac in re tamque immensa
posse fieri; sin autem qui arbitrantur, deducendi sunt ad
eos, qui haec docent; omnia iam explicata et perpolita
adsequentur; sunt enim innumerabiles de his rebus libri
neque abditi neque obscuri: sed videant quid velint; ad
ludendumne an ad pugnandum arma sint sumpturi; aliud
enim pugna et acies, aliud ludus campusque noster desiderat;
ac tamen ars ipsa ludicra armorum et gladiatori et militi prodest
aliquid; sed animus acer et praesens et acutus idem
atque versutus invictos viros efficit [non difficilius arte coniuncta].
[sect. 85]
Qua re ego tibi oratorem sic iam instituam, si
potuero, ut quid efficere possit ante perspiciam: sit enim mihi
tinctus litteris; audierit aliquid, legerit, ista ipsa praecepta
acceperit; temptabo quid deceat, quid voce, quid viribus,
quid spiritu, quid lingua efficere possit. Si intellegam posse
ad summos pervenire, non solum hortabor, ut elaboret, sed
etiam, si vir quoque bonus mihi videbitur esse, obsecrabo;
tantum ego in excellenti oratore et eodem bono viro pono
esse ornamenti universae civitati; sin videbitur, cum omnia
summe fecerit, tamen ad mediocris oratores esse venturus, permittam
ipsi quid velit; molestus magno opere non ero; sin
plane abhorrebit et erit absurdus, ut se contineat aut ad
aliud studium transferat, admonebo;
[sect. 86]
nam neque is, qui optime
potest, deserendus ullo modo est a cohortatione nostra
neque is, qui aliquid potest, deterrendus: quod alterum
divinitatis mihi cuiusdam videtur, alterum, vel non facere
quod non optime possis, vel facere quod non pessime facias,
humanitatis, tertium vero illud, clamare contra quam deceat
et quam possit, hominis est, ut tu, Catule, de quodam
clamatore dixisti, stultitiae suae quam plurimos testis domestico
praeconio conligentis.
[sect. 87]
De hoc igitur, qui erit talis, ut
cohortandus adiuvandusque sit, ita loquamur, ut ei tradamus
ea dumtaxat, quae nos usus docuit, ut nobis ducibus veniat
eo, quo sine duce ipsi pervenimus, quoniam meliora docere
non possumus.
[sect. 88]
Atque ut a familiari nostro exordiar, hunc
ego, Catule, Sulpicium primum in causa parvula adule-
scentulum audivi voce et forma et motu corporis et reliquis
rebus aptis ad hoc munus, de quo quaerimus, oratione autem
celeri et concitata, quod erat ingeni, et verbis effervescentibus
et paulo nimium redundantibus, quod erat aetatis.
Non sum aspernatus; volo enim se efferat in adulescente
fecunditas; nam facilius sicut in vitibus revocantur ea,
quae se nimium profuderunt, quam, si nihil valet materies,
nova sarmenta cultura excitantur; item volo esse in adulescente,
unde aliquid amputem; non enim potest in eo sucus
esse diuturnus, quod nimis celeriter est maturitatem exsecutum.
[sect. 89]
Vidi statim indolem neque dimisi tempus et eum
sum cohortatus, ut forum sibi ludum putaret esse ad discendum,
magistrum autem, quem vellet, eligeret; me quidem
si audiret, L. Crassum: quod iste adripuit et ita sese
facturum confirmavit atque etiam addidit, gratiae scilicet
causa, me quoque sibi magistrum futurum. Vix annus
intercesserat ab hoc sermone cohortationis meae, cum iste
accusavit C. Norbanum, defendente me: non est credibile
quid interesse mihi sit visum inter eum, qui tum erat et qui
anno ante fuerat. Omnino in illud genus eum Crassi
magnificum atque praeclarum natura ipsa ducebat, sed ea
non satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque imitatione
intendisset atque ita dicere consuesset, ut tota mente
Crassum atque omni animo intueretur.
[sect. 90]
Ergo hoc sit primum
in praeceptis meis, ut demonstremus, quem imitetur [atque
ita, ut, quae maxime excellent in eo, quem imitabitur, ea
diligentissime persequatur]; tum accedat exercitatio, qua
illum, quem delegerit, imitando effingat atque exprimat, non
ut multos imitatores saepe cognovi, qui aut ea, quae facilia
sunt, aut etiam illa, quae insignia ac paene vitiosa, consectantur
imitando.
[sect. 91]
Nihil est facilius, quam amictum imitari
alicuius aut statum aut motum; si vero etiam vitiosi aliquid
est, id sumere et in eo vitio <similem> esse non magnum est,
ut ille, qui nunc etiam, amissa voce, furit in re publica,
Fufius, nervos in dicendo C. Fimbriae, quos tamen habuit
ille, non adsequitur, oris pravitatem et verborum latitudinem
imitatur; sed tamen ille nec deligere scivit, cuius potissimum
similis esset, et in eo ipso, quem delegerat, imitari
etiam vitia voluit;
[sect. 92]
qui autem ita faciet, ut oportet, primum
vigilet necesse est in deligendo; deinde, quem probarit, in
eo, quae maxime excellent, ea diligentissime persequatur.
Quid enim causae censetis esse cur aetates extulerint
singulae singula prope genera dicendi? Quod non tam
facile in nostris oratoribus possumus iudicare, quia scripta,
ex quibus iudicium fieri posset, non multa sane reliquerunt,
quam in Graecis, ex quorum scriptis, cuiusque aetatis quae
dicendi ratio voluntasque fuerit, intellegi potest.
[sect. 93]
Antiquissimi
fere sunt, quorum quidem scripta constent, Pericles
atque Alcibiades et eadem aetate Thucydides, subtiles,
acuti, breves, sententiisque magis quam verbis abundantes:
non potuisset accidere, ut unum genus esset omnium, nisi
aliquem sibi proponerent ad imitandum. Consecuti sunt
hos Critias, Theramenes, Lysias: multa Lysiae scripta sunt;
non nulla Critiae; de Theramene audimus; omnes etiam
tum retinebant illum Pericli sucum, sed erant paulo uberiore
filo.
[sect. 94]
Ecce tibi est exortus Isocrates, [magister istorum
omnium,] cuius e ludo tamquam ex equo Troiano meri
principes exierunt; sed eorum partim in pompa, partim in
acie inlustres esse voluerunt. Atque et illi, Theopompi,
Ephori, Philisti, Naucratae multique alii naturis differunt,
voluntate autem similes sunt et inter sese et magistri;
et hi, qui se ad causas contulerunt, ut Demosthenes,
Hyperides, Lycurgus, Aeschines, Dinarchus aliique complures,
etsi inter se pares non fuerunt, tamen omnes sunt in
eodem veritatis imitandae genere versati, quorum quam diu
mansit imitatio, tam diu genus illud dicendi studiumque
vixit;
[sect. 95]
postea quam exstinctis his omnis eorum memoria sensim
obscurata est et evanuit, alia quaedam dicendi molliora
ac remissiora genera viguerunt. Inde Demochares, quem
aiunt sororis filium fuisse Demostheni; tum Phalereus ille
Demetrius omnium istorum mea sententia politissimus,
aliique horum similes exstiterunt. Quae si volemus usque
ad hoc tempus persequi, intellegemus, ut hodie etiam
Alabandensem illum Meneclem et eius fratrem Hieroclem,
quos ego audivi, tota imitetur Asia, sic semper fuisse
aliquem, cuius se similis plerique esse vellent.
[sect. 96]
Hanc igitur
similitudinem qui imitatione adsequi volet, cum exercitationibus
crebris atque magnis tum scribendo maxime persequatur;
quod si haec noster Sulpicius faceret, multo eius
oratio esset pressior; in qua nunc interdum, ut in herbis
rustici solent dicere in summa ubertate, inest luxuries quaedam,
quae stilo depascenda est.'
[sect. 97]
Hic Sulpicius 'me quidem'
inquit 'recte mones, idque mihi gratum est; sed ne
te quidem, Antoni, multum scriptitasse arbitror.' Tum ille
'quasi vero' inquit 'non ea praecipiam aliis, quae mihi ipsi
desint: sed tamen ne tabulas quidem conficere existimor:
verum et in hoc ex re familiari mea et in illo ex eo, quod
dico, quantulum id cumque est, quid faciam iudicari potest.
[sect. 98]
Atque esse tamen multos videmus, qui neminem imitentur
et suapte natura, quod velint, sine cuiusquam similitudine
consequantur; quod et in vobis animadverti recte potest,
Caesar et Cotta; quorum alter inusitatum nostris quidem
oratoribus leporem quendam et salem, alter acutissimum et
subtilissimum dicendi genus est consecutus; neque vero
vester aequalis <C.> Curio, patre mea sententia vel eloquentissimo
temporibus illis, quemquam mihi magno opere videtur
imitari; qui tamen verborum gravitate et elegantia et
copia suam quandam expressit quasi formam figuramque
dicendi; quod ego maxime iudicare potui in ea causa, quam
ille contra me apud centumviros pro fratribus Cossis dixit;
in qua nihil illi defuit, quod non modo copiosus, sed etiam
sapiens orator habere deberet.
[sect. 99]
Verum ut aliquando ad causas deducamus illum, quem
constituimus, et eas quidem, in quibus plusculum negoti
est, iudiciorum atque litiumriserit aliquis fortasse hoc
praeceptum; est enim non tam acutum quam necessarium
magisque monitoris non fatui quam eruditi magistrihoc ei
primum praecipiemus, quascumque causas erit tractaturus,
ut eas diligenter penitusque cognoscat.
[sect. 100]
Hoc in ludo non
praecipitur; faciles enim causae ad pueros deferuntur; lex
peregrinum vetat in murum ascendere; ascendit; hostis
reppulit: accusatur. Nihil est negoti eius modi causam
cognoscere; recte igitur nihil de causa discenda praecipiunt;
[haec est enim in ludo causarum formula fere.] At vero in
foro tabulae testimonia, pacta conventa stipulationes, cognationes
adfinitates, decreta responsa, vita denique eorum,
qui in causa versantur, tota cognoscenda est; quarum rerum
neglegentia plerasque causas et maxime privatassunt
[sect. 101]
enim multo saepe obscurioresvidemus amitti. Ita non
nulli, dum operam suam multam existimari volunt, ut toto
foro volitare et a causa ad causam ire videantur, causas
dicunt incognitas; in quo est illa quidem magna offensio
vel neglegentiae, susceptis rebus, vel perfidiae, receptis; sed
etiam illa maior opinione, quod nemo potest de ea re, quam
non novit, non turpissime dicere: ita dum inertiae vituperationem,
quae maior est, contemnunt, adsequuntur etiam
illam, quam magis ipsi fugiunt, tarditatis.
[sect. 102]
Equidem soleo
dare operam, ut de sua quisque re me ipse doceat et ut ne
quis alius adsit, quo liberius loquatur, et agere adversari
causam, ut ille agat suam et quicquid de sua re cogitarit in
medium proferat: itaque cum ille discessit, tris personas
unus sustineo summa animi aequitate, meam, adversari,
iudicis. Qui locus est talis, ut plus habeat adiumenti quam
incommodi, hunc iudico esse dicendum; ubi plus mali quam
boni reperio, id totum abiudico atque eicio.
[sect. 103]
Ita adsequor,
ut alio tempore cogitem quid dicam et alio dicam; quae
duo plerique ingenio freti simul faciunt; sed certe eidem
illi melius aliquanto dicerent, si aliud sumendum sibi tempus
ad cogitandum, aliud ad dicendum putarent.
[sect. 104]
Cum rem
penitus causamque cognovi, statim occurrit animo, quae sit
causa ambigendi; nihil est enim, quod inter homines ambigatur,
sive ex crimine causa constat, ut facinoris, sive ex
controversia, ut hereditatis, sive ex deliberatione, ut belli,
[sive ex persona, ut laudis,] sive ex disputatione, ut de
ratione vivendi, in quo non aut quid factum sit aut fiat
futurumve sit quaeratur aut quale sit aut quid vocetur.
[sect. 105]
Ac
nostrae fere causae, quae quidem sunt criminum, plerumque
infitiatione defenduntur; nam et de pecuniis repetundis
quae maximae sunt, neganda fere sunt omnia, et de ambitu
raro illud datur, ut possis liberalitatem atque benignitatem
ab ambitu atque largitione seiungere; de sicariis, de vene-
ficiis, de peculatu infitiari necesse est: id est igitur genus
primum causarum in iudiciis ex controversia facti; in
deliberationibus plerumque ex futuri, raro ex instantis aut
acti.
[sect. 106]
Saepe etiam res non sit necne, sed qualis sit quaeritur;
ut cum L. Opimi causam defendebat apud populum,
audiente me, C. Carbo consul, nihil de C. Gracchi nece
negabat, sed id iure pro salute patriae factum esse dicebat;
ut eidem Carboni tribuno plebis alia tum mente rem publicam
capessenti P. Africanus de Ti. Graccho interroganti
responderat iure caesum videri; iure autem omnia defenduntur,
quae sunt eius generis, ut aut oportuerit aut licuerit
aut necesse fuerit aut imprudentia aut casu facta esse
videantur.
[sect. 107]
Iam quid vocetur, quaeritur, cum quo verbo
quid appellandum sit, contenditur; ut mihi ipsi cum hoc
Sulpicio fuit in Norbani causa summa contentio; pleraque
enim de eis, quae ab isto obiciebantur, cum confiterer,
tamen ab illo maiestatem minutam negabam, ex quo verbo
lege Appuleia tota illa causa pendebat.
[sect. 108]
Atque in hoc
genere causarum non nulli praecipiunt ut verbum illud,
quod causam facit, breviter uterque definiat, quod mihi
quidem perquam puerile videri solet: alia est enim, cum
inter doctos homines de eis ipsis rebus, quae versantur in
artibus, disputatur, verborum definitio, ut cum quaeritur,
quid sit ars, quid sit lex, quid sit civitas, in quibus hoc
praecipit ratio et doctrina, ut vis eius rei, quam definias,
sic exprimatur, ut neque absit quicquam neque supersit;
[sect. 109]
quod quidem in illa causa neque Sulpicius fecit neque ego
facere conatus sum; nam quantum uterque nostrum potuit,
omni copia dicendi dilatavit, quid esset maiestatem minuere:
etenim definitio primum reprehenso verbo uno aut addito
aut dempto saepe extorquetur e manibus; deinde genere
ipso doctrinam redolet exercitationemque paene puerilem:
tum et in sensum et in mentem iudicis intrare non potest,
ante enim praeterlabitur, quam percepta est.
[sect. 110]
Sed in eo
genere, in quo quale sit quid, ambigitur, exsistit etiam ex
scripti interpretatione saepe contentio, in quo nulla potest
esse nisi ex ambiguo controversia; nam illud ipsum, quod
scriptum a sententia discrepat, genus quoddam habet ambigui;
quod tum explicatur, cum ea verba, quae desunt,
suggesta sunt, quibus additis defenditur sententiam scripti
perspicuam fuisse; ex contrariisque scriptis si quid ambigitur,
non novum genus nascitur, sed superioris generis
causa duplicatur; idque aut numquam diiudicari poterit
aut ita diiudicabitur, ut referendis praeteritis verbis id
scriptum, quodcumque defendemus, suppleatur; ita fit, ut
unum genus in eis causis, quae propter scriptum ambiguntur,
relinquatur, si est scriptum aliquid ambigue.
[sect. 111]
Ambiguorum
autem cum plura genera sunt, quae mihi videntur ei melius
nosse, qui dialectici appellantur, hi autem nostri ignorare,
qui non minus nosse debeant, tum illud est frequentissimum
in omni consuetudine vel sermonis vel scripti, cum idcirco
aliquid ambigitur, quod aut verbum aut verba sint praetermissa.
[sect. 112]
Iterum autem peccant, cum genus hoc causarum,
quod in scripti interpretatione versatur, ab illis causis, in
quibus, qualis quaeque res sit, disceptatur, seiungunt; nusquam
enim tam quaeritur, quale sit genus ipsum rei quam
in scripto, quod totum a facti controversia separatum est.
[sect. 113]
Ita tria sunt omnino genera, quae in disceptationem et
controversiam cadere possint: quid fiat factum futurumve
sit, aut quale sit, aut quo modo nominetur; nam illud quidem,
quod quidam Graeci adiungunt, "rectene factum sit," totum
in eo est "quale sit." Sed iam ad institutum revertar meum.
[sect. 114]
Cum igitur accepta causa et genere cognito rem tractare
coepi, nihil prius constituo, quam quid sit illud, quo mihi
sit referenda omnis illa oratio, quae sit propria quaestionis
et iudici; deinde illa duo diligentissime considero, quorum
alterum commendationem habet nostram aut eorum,
quos defendimus, alterum est accommodatum ad eorum
animos, apud quos dicimus, ad id, quod volumus, commovendos.
[sect. 115]
Ita omnis ratio dicendi tribus ad persuadendum
rebus est nixa: ut probemus vera esse, quae defendimus;
ut conciliemus eos nobis, qui audiunt; ut animos eorum,
ad quemcumque causa postulabit motum, vocemus.
[sect. 116]
Ad
probandum autem duplex est oratori subiecta materies:
una rerum earum, quae non excogitantur ab oratore, sed in
re positae ratione tractantur, ut tabulae, testimonia, pacta
conventa, quaestiones, leges, senatus consulta, res iudicatae,
decreta, responsa, reliqua, si quae sunt, quae non reperiuntur
ab oratore, sed ad oratorem a causa [atque a re] deferuntur;
altera est, quae tota in disputatione et in argumentatione
oratoris conlocata est;
[sect. 117]
ita in superiore genere
de tractandis argumentis, in hoc autem etiam de inveniendis
cogitandum est. Atque isti quidem, qui docent, cum
causas in plura genera secuerunt, singulis generibus argumentorum
copiam suggerunt; quod etiam si ad instituendos
adulescentulos magis aptum est, ut, simul ac posita causa
sit, habeant quo se referant, unde statim expedita possint
argumenta depromere, tamen et tardi ingeni est rivulos
consectari, fontis rerum non videre, et iam aetatis est ususque
nostri a capite quod velimus arcessere et unde omnia
manent videre.
[sect. 118]
Et primum genus illud earum rerum, quae
ad oratorem deferuntur, meditatum nobis in perpetuum ad
omnem usum similium rerum esse debebit; nam et pro
tabulis et contra tabulas et pro testibus et contra testis et
pro quaestionibus et contra quaestiones et item de ceteris
rebus eiusdem generis vel separatim dicere solemus de
genere universo vel definite de singulis temporibus, hominibus,
causis; quos quidem locosvobis hoc, Cotta et Sulpici,
dicomulta commentatione atque meditatione paratos atque
expeditos habere debetis.
[sect. 119]
Longum est enim nunc me explicare,
qua ratione aut confirmare aut infirmare testis, tabulas,
quaestiones oporteat. Haec sunt omnia ingeni vel mediocris,
exercitationis autem maximae; artem quidem et praecepta
dumtaxat hactenus requirunt, ut certis dicendi luminibus
ornentur.
[sect. 120]
Itemque illa, quae sunt alterius generis, quae
tota ab oratore pariuntur, excogitationem non habent difficilem,
explicationem magis inlustrem perpolitamque desiderant;
itaque cum haec duo nobis quaerenda sint in
causis, primum quid, deinde quo modo dicamus, alterum,
quod totum arte tinctum videtur, tametsi artem requirit,
tamen prudentiae est paene mediocris quid dicendum sit
videre; alterum est, in quo oratoris vis illa divina virtusque
cernitur, ea, quae dicenda sunt, ornate, copiose varieque
dicere.
[sect. 121]
Qua re illam partem superiorem, quoniam semel
ita vobis placuit, non recusabo quo minus perpoliam atque
conficiamquantum consequar, vos iudicabitisquibus ex
locis ad eas tris res, quae ad fidem faciendam solae valent,
ducatur oratio, ut et concilientur animi et doceantur et
moveantur; [haec sunt enim tria.] Ea vero quem ad
modum inlustrentur, praesto est, qui omnis docere possit,
qui hoc primus in nostros mores induxit, qui maxime auxit,
qui solus effecit.
[sect. 122]
Namque ego, Catule,dicam enim non
reverens adsentandi suspicionemneminem esse oratorem
paulo inlustriorem arbitror [neque Graecum neque Latinum]
quem aetas nostra tulerit, quem non et saepe et diligenter
audierim; itaque si quid est in mequod iam sperare
videor, quoniam quidem vos, his ingeniis homines, tantum
operae mihi ad audiendum datisex eo est, quod nihil
quisquam umquam me audiente egit orator, quod non in
memoria mea penitus insederit: itaque ego is, qui sum,
quantuscumque sum ad iudicandum, omnibus auditis
oratoribus, sine ulla dubitatione sic statuo et iudico, neminem
omnium tot et tanta, quanta sint in Crasso, habuisse
ornamenta dicendi.
[sect. 123]
Quam ob rem, si vos quoque hoc
idem existimatis, non erit, ut opinor, iniqua partitio, si, cum
ego hunc oratorem, quem nunc fingo, ut institui, crearo,
aluero, confirmaro, tradam eum Crasso et vestiendum et
ornandum.'
[sect. 124]
Tum Crassus, 'tu vero,' inquit 'Antoni, perge,
ut instituisti; neque enim est boni neque liberalis parentis,
quem procrearis et eduxeris, eum non et vestire et
ornare, praesertim cum te locupletem esse negare non
possis. Quod enim ornamentum, quae vis, qui animus,
quae dignitas illi oratori defuit, qui in causa peroranda non
dubitavit excitare reum consularem et eius diloricare tunicam
et iudicibus cicatrices adversas senis imperatoris ostendere?
qui idem, hoc accusante Sulpicio, cum hominem
seditiosum furiosumque defenderet, non dubitavit seditiones
ipsas ornare ac demonstrare gravissimis verbis multos saepe
impetus populi non iniustos esse, quos praestare nemo
posset; multas etiam e re publica seditiones saepe esse
factas, ut cum reges essent exacti, ut cum tribunicia potestas
[esset] constituta; illam Norbani seditionem ex luctu civium
et ex Caepionis odio, qui exercitum amiserat, neque reprimi
potuisse et iure esse conflatam?
[sect. 125]
Potuit hic locus tam
anceps, tam inauditus, tam lubricus, tam novus sine quadam
incredibili vi ac facultate dicendi tractari? Quid ego de
Cn. Manli, quid de Q. Regis commiseratione dicam? Quid
de aliis innumerabilibus? In quibus hoc non maxime
enituit quod tibi omnes dant, acumen quoddam singulare,
sed haec ipsa, quae nunc ad me delegare vis, ea semper in
te eximia et praestantia fuerunt.'
[sect. 126]
Tum Catulus 'ego vero'
inquit 'in vobis hoc maxime admirari soleo, quod, cum
inter vos in dicendo dissimillimi sitis, ita tamen uterque
vestrum dicat, ut ei nihil neque a natura denegatum neque
a doctrina non delatum esse videatur; qua re, Crasse,
neque tu tua suavitate nos privabis, ut, si quid ab Antonio
aut praetermissum aut relictum sit, non explices; neque te,
Antoni, si quid non dixeris, existimabimus non potuisse
potius quam a Crasso dici maluisse.'
[sect. 127]
Hic Crassus 'quin tu,'
inquit 'Antoni, omittis ista, quae proposuisti, quae nemo
horum desiderat: quibus ex locis ea, quae dicenda sunt in
causis, reperiantur; quae quamquam a te novo quodam
modo praeclareque dicuntur, sunt tamen et re faciliora et
praeceptis pervagata; illa deprome nobis unde adferas, quae
saepissime tractas semperque divinitus.'
[sect. 128]
'Depromam equidem,' inquit 'et quo facilius id a te
exigam, quod peto, nihil tibi a me postulanti recusabo. Meae
totius rationis in dicendo et istius ipsius facultatis, quam
modo Crassus in caelum verbis extulit, tres sunt res, ut ante
dixi: una conciliandorum hominum, altera docendorum,
tertia concitandorum.
[sect. 129]
Harum trium partium prima lenitatem
orationis, secunda acumen, tertia vim desiderat; nam
hoc necesse est, ut is, qui nobis causam adiudicaturus sit,
aut inclinatione voluntatis propendeat in nos aut defensionis
argumentis adducatur aut animi permotione cogatur. Sed
quoniam illa pars, in qua rerum ipsarum explicatio ac
defensio posita est, videtur omnem huius generis quasi
doctrinam continere, de ea primum loquemur et pauca
dicemus: pauca enim sunt, quae usu iam tractata et animo
quasi notata habere videamur.
[sect. 130]
Ac tibi sapienter monenti,
Crasse, libenter adsentiemur, ut singularum causarum defensiones
quas solent magistri pueris tradere, relinquamus,
aperiamus autem capita ea, unde omnis ad omnem et
causam et orationem disputatio ducitur. Neque enim quotiens
verbum aliquod est scribendum nobis, totiens eius
verbi litterae sunt cogitatione conquirendae; nec quotiens
causa dicenda est, totiens ad eius causae seposita argumenta
revolvi nos oportet, sed habere certos locos, qui, ut litterae
ad verbum scribendum, sic illi ad causam explicandam
statim occurrant.
[sect. 131]
Sed hi loci ei demum oratori prodesse
possunt, qui est versatus in rerum vel usu, quem aetas
denique adferet, vel auditione et cogitatione, quae studio et
diligentia praecucurrit aetatem. Nam si tu mihi quamvis
eruditum hominem adduxeris, quamvis acrem et acutum in
cogitando, quamvis ad pronuntiandum expeditum, si erit
idem in consuetudine civitatis, in exemplis, in institutis, in
moribus ac voluntatibus civium suorum hospes, non multum
ei loci proderunt illi, ex quibus argumenta promuntur: subacto
mihi ingenio opus est, ut agro non semel arato, sed
[novato et] iterato, quo meliores fetus possit et grandiores
edere; subactio autem est usus, auditio, lectio, litterae.
[sect. 132]
Ac primum naturam causae videat, quae numquam latet,
factumne sit quaeratur, an quale sit, an quod nomen habeat;
quo perspecto statim occurrit naturali quadam prudentia,
non his subductionibus, quas isti docent, quid faciat
causam, id est, quo sublato controversia stare non possit;
deinde quid veniat in iudicium: quod isti sic iubent quaerere:
interfecit Opimius Gracchum. Quid facit causam?
Quod rei publicae causa, cum ex senatus consulto ad arma
vocasset. Hoc tolle, causa non erit. At id ipsum negat
contra leges licuisse Decius. Veniet igitur in iudicium
licueritne ex senatus consulto servandae rei publicae causa.
Perspicua sunt haec quidem et in vulgari prudentia sita;
sed illa quaerenda, quae et ab accusatore et a defensore
argumenta ad id, quod in iudicium venit, spectantia debent
adferri.
[sect. 133]
Atque hic illud videndum est, in quo summus est
error istorum magistrorum, ad quos liberos nostros mittimus,
non quo hoc quidem ad dicendum magno opere pertineat,
sed tamen ut videatis, quale sit genus hoc eorum, qui sibi
eruditi videntur. Hebes atque impolitum: constituunt enim
in partiendis orationum modis duo genera causarum: unum
appellant, in quo sine personis atque temporibus de universo
genere quaeratur; alterum, quod personis certis et temporibus
definiatur; ignari omnis controversias ad universi
generis vim et naturam referri;
[sect. 134]
nam in ea ipsa causa, de qua
ante dixi, nihil pertinet ad oratoris locos Opimi persona,
nihil Deci; de ipso [enim] universo genere infinita
quaestio est, num poena videatur esse adficiendus, qui
civem ex senatus consulto patriae conservandae causa
interemerit, cum id per leges non liceret; nulla denique
est causa, in qua id, quod in iudicium venit, reorum personis
ac non generum ipsorum universa dubitatione quaeratur.
[sect. 135]
Quin etiam in eis ipsis, ubi de facto ambigitur,
ceperitne pecunias contra leges [P.] Decius, argumenta et
criminum et defensionis revocentur oportet ad genus et [ad]
naturam universam: quod sumptuosus, de luxurie, quod
alieni appetens, de avaritia, quod seditiosus, de turbulentis
et malis civibus, quod a multis arguitur, de genere testium;
contraque, quae pro reo dicentur, omnia necessario a tempore
atque homine ad communis rerum et generum summas
revolventur.
[sect. 136]
Atque haec forsitan homini non omnia, quae
sunt in natura rerum, celeriter animo comprehendenti permulta
videantur, quae veniant in iudicium tum, cum de
facto quaeratur; sed tamen criminum multitudo est et
defensionum, non locorum infinita.
[sect. 137]
Quae vero, cum de
facto non ambigitur, quaeruntur, qualia sint, ea si ex reis
numeres, et innumerabilia sunt et obscura; si ex rebus,
valde et modica et inlustria; nam si Mancini causam in
uno Mancino ponimus, quotienscumque is, quem pater
patratus dediderit, receptus non erit, totiens causa nova
nascetur; sin illa controversia causam facit, videaturne ei,
quem pater patratus dediderit, si is non sit receptus, postliminium
esse, nihil ad artem dicendi nec ad argumenta
defensionis Mancini nomen pertinet;
[sect. 138]
ac, si quid adfert
praeterea hominis aut dignitas aut indignitas, extra quae-
stionem est et ea tamen ipsa oratio ad universi generis
disputationem referatur necesse est. Haec ego non eo
consilio disputo, ut homines eruditos redarguam; quamquam
reprehendendi sunt qui in genere definiendo istas
causas describunt in personis et in temporibus positas esse;
nam etsi incurrunt tempora et personae, tamen intellegendum
est, non ex eis, sed ex genere quaestionis pendere
causas.
[sect. 139]
Sed hoc nihil ad me; nullum enim nobis certamen
cum istis esse debet; tantum satis est intellegi ne
hoc quidem eos consecutos, quod in tanto otio etiam sine
hac forensi exercitatione efficere potuerunt, ut genera rerum
discernerent eaque paulo subtilius explicarent.
[sect. 140]
Verum hoc,
ut dixi, nihil ad me; illud ad me ac multo etiam magis ad
vos, Cotta noster et Sulpici: quo modo nunc se istorum
artes habent, pertimescenda est multitudo causarum; est
enim infinita, si in personis ponitur; quot homines, tot
causae; sin ad generum universas quaestiones referuntur,
ita modicae et paucae sunt, ut eas omnis diligentes et
memores et sobrii oratores percursas animo et prope dicam
decantatas habere debeant; nisi forte existimatis a M'. Curio
causam didicisse L. Crassum et ea re multa attulisse, quam
ob rem postumo non nato Curium tamen heredem Coponi
esse oporteret:
[sect. 141]
nihil ad copiam argumentorum neque ad
causae vim ac naturam nomen Coponi aut Curi pertinuit;
in genere erat universo rei negotique, non in tempore ac
nominibus, omnis quaestio: cum scriptum ita sit si mihi
filivs genitvr, isqve privs moritvr, et cetera, tvm
mihi ille sit heres, si natus filius non sit, videaturne is,
qui filio mortuo institutus heres sit, heres esse: perpetui
iuris et universi generis quaestio non hominum nomina, sed
rationem dicendi et argumentorum fontis desiderat.
[sect. 142]
In
quo etiam isti nos iuris consulti impediunt a discendoque
deterrent; video enim in Catonis et in Bruti libris nominatim
fere referri, quid alicui de iure viro aut mulieri responderit;
credo, ut putaremus in hominibus, non in re consultationis
aut dubitationis causam aliquam fuisse; ut, quod
homines innumerabiles essent, debilitati [a iure cognoscendo]
voluntatem discendi simul cum spe perdiscendi
abiceremus. Sed haec Crassus aliquando nobis expediet
et exponet discripta generatim; est enim, ne forte nescias,
heri nobis ille hoc, Catule, pollicitus [se] ius civile, quod
nunc diffusum et dissipatum esset, in certa genera coacturum
et ad artem facilem redacturum.'
[sect. 143]
'Et quidem' inquit
Catulus 'haudquaquam id est difficile Crasso, qui et, quod
disci potuit de iure, didicit et, quod eis, qui eum docuerunt,
defuit, ipse adferet, ut, quae sint in iure, vel apte discribere
vel ornate inlustrare possit.' 'Ergo' inquit 'ista' Antonius
'tum a Crasso discemus, cum se de turba et a subselliis in
otium, ut cogitat, soliumque contulerit.'
[sect. 144]
'Iam id quidem
saepe' inquit Catulus 'ex eo audivi, cum diceret sibi iam
certum esse a iudiciis causisque discedere; sed, ut ipsi
soleo dicere, non licebit; neque enim auxilium suum saepe
a viris bonis frustra implorari patietur neque id aequo
animo feret civitas, quae si voce L. Crassi carebit, ornamento
quodam se spoliatam putabit.' 'Nam hercle,' inquit
Antonius 'si haec vere a Catulo dicta sunt, tibi mecum in
eodem est pistrino, Crasse, vivendum; et istam oscitantem
et dormitantem sapientiam Scaevolarum et ceterorum
beatorum otio concedamus.'
[sect. 145]
Adrisit hic Crassus leniter
et 'pertexe modo,' inquit 'Antoni, quod exorsus es; me
tamen ista oscitans sapientia, simul atque ad eam confugero,
in libertatem vindicabit.'
'Huius quidem loci, quem modo sum exorsus, hic est
finis,' inquit Antonius; 'quoniam intellegeretur non in
hominum innumerabilibus personis neque in infinita temporum
varietate, sed in generum causis atque naturis omnia
sita esse, quae in dubium vocarentur, genera autem esse
definita non solum numero, sed etiam paucitate, ut eam
materiem orationis, quae cuiusque esset generis, studiosi
qui essent dicendi, omnibus locis discriptam, instructam
ornatamque comprehenderent, rebus dico et sententiis.
[sect. 146]
Ea
vi sua verba parient, quae semper satis ornata mihi quidem
videri solent, si eius modi sunt, ut ea res ipsa peperisse
videatur; ac si verum quaeritis, quod mihi quidem videatur
nihil enim aliud adfirmare possum nisi sententiam et
opinionem meamhoc instrumentum causarum et generum
universorum in forum deferre debemus neque, ut quaeque
res delata ad nos erit, tum denique scrutari locos, ex quibus
argumenta eruamus; quae quidem omnibus, qui ea mediocriter
modo considerarint, studio adhibito et usu pertractata
esse possunt; sed tamen animus referendus est ad ea capita
et ad illos, quos saepe iam appellavi, locos, ex quibus
omnia ad omnem orationem inventa ducuntur, atque hoc
totum est sive artis sive animadversionis sive consuetudinis
nosse regiones, intra quas venere et pervestiges, quod
quaeras:
[sect. 147]
ubi eum locum omnem cogitatione saepseris, si
modo usum rerum percallueris, nihil te effugiet atque omne,
quod erit in re, occurret atque incidet. Et sic, cum ad
inveniendum in dicendo tria sint: acumen, deinde ratio,
quam licet, si volumus, appellemus artem, tertium diligentia,
non possum equidem non ingenio primas concedere,
sed tamen ipsum ingenium diligentia etiam ex tarditate
incitat;
[sect. 148]
diligentia, inquam, quae cum omnibus in rebus
tum in causis defendendis plurimum valet. Haec praecipue
colenda est nobis; haec semper adhibenda; haec nihil est
quod non adsequatur: causa ut penitus, quod initio dixi,
nota sit, diligentia est; ut adversarium attente audiamus
atque ut eius non solum sententias sed etiam verba omnia
excipiamus, vultus denique perspiciamus omnis, qui sensus
animi plerumque indicant, diligentia est;
[sect. 149]
id tamen dissimulanter
facere, ne sibi ille aliquid proficere videatur, prudentia
est; deinde ut in eis locis, quos proponam paulo
post, pervolvatur animus, ut penitus insinuet in causam, ut
sit cura et cogitatione intentus, diligentia est; ut his rebus
adhibeat tamquam lumen aliquod memoriam, ut vocem, ut
[sect. 150]
viris, <diligentia est>. Inter ingenium quidem et diligentiam
perpaulum loci reliquum est arti: ars demonstrat tantum,
ubi quaeras, atque ubi sit illud, quod studeas invenire;
reliqua sunt in cura, attentione animi, cogitatione, vigilantia,
adsiduitate, labore; complectar uno verbo, quo saepe iam
usi sumus, diligentia; qua una virtute omnes virtutes reliquae
continentur.
[sect. 151]
Nam orationis quidem copia videmus ut
abundent philosophi, qui, ut opinorsed tu haec, Catule,
meliusnulla dant praecepta dicendi nec idcirco minus,
quaecumque res proposita est, suscipiunt, de qua copiose et
abundanter loquantur.'
[sect. 152]
Tum Catulus 'est,' inquit 'ut dicis,
Antoni, ut plerique philosophi nulla tradant praecepta
dicendi et habeant paratum tamen quid de quaque re
dicant; sed Aristoteles, is, quem ego maxime admiror,
posuit quosdam locos, ex quibus omnis argumenti via non
modo ad philosophorum disputationem, sed etiam ad hanc
orationem, qua in causis utimur, inveniretur; a quo quidem
homine iam dudum, Antoni, non aberrat oratio tua, sive tu
similitudine illius divini ingeni in eadem incurris vestigia
sive etiam illa ipsa legisti atque didicisti, quod quidem mihi
magis veri simile videtur; plus enim te operae Graecis
dedisse rebus video quam putaramus.'
[sect. 153]
Tum ille 'verum'
inquit 'ex me audies, Catule: semper ego existimavi iucundiorem
et probabiliorem huic populo oratorem fore, qui
primum quam minimam artifici alicuius, deinde nullam
Graecarum rerum significationem daret: atque ego idem
existimavi pecudis esse, non hominis, cum tantas res
Graeci susciperent, profiterentur, agerent seseque et videndi
res obscurissimas et bene vivendi et copiose dicendi
rationem daturos hominibus pollicerentur, non admovere
aurem et, si palam audire eos non auderes, ne minueres
apud tuos civis auctoritatem tuam, subauscultando tamen
excipere voces eorum et procul quid narrarent attendere.
Itaque feci, Catule, et istorum omnium summatim causas et
genera ipsa gustavi.'
[sect. 154]
'Valde hercule' inquit Catulus 'timide
tamquam ad aliquem libidinis scopulum sic tuam mentem
ad philosophiam appulisti, quam haec civitas aspernata
numquam est; nam et referta quondam Italia Pythagoreorum
fuit tum, cum erat in hac gente magna illa Graecia;
ex quo etiam quidam Numam Pompilium, regem nostrum,
fuisse Pythagoreum ferunt, qui annis ante permultis fuit
quam ipse Pythagoras; quo etiam maior vir habendus est,
quoniam illam sapientiam constituendae civitatis duobus
prope saeculis ante cognovit, quam eam Graeci natam esse
senserunt; et certe non tulit ullos haec civitas
clariores aut auctoritate graviores aut humanitate politiores
P. Africano, C. Laelio, L. Furio, qui secum eruditissimos
homines ex Graecia palam semper habuerunt.
[sect. 155]
Atque ego
hoc ex eis saepe audivi, cum dicerent pergratum Atheniensis
et sibi fecisse et multis principibus civitatis, quod, cum ad
senatum legatos de suis maximis rebus mitterent, tris illius
aetatis nobilissimos philosophos misissent, Carneadem et
Critolaum et Diogenem; itaque eos, dum Romae essent,
et a se et ab aliis frequenter auditos; quos tu cum haberes
auctores, Antoni, miror cur philosophiae sicut Zethus ille
Pacuvianus prope bellum indixeris.'
[sect. 156]
'Minime,' inquit Antonius;
'ac sic decrevi philosophari potius, ut Neoptolemus
apud Ennium "paucis: nam omnino haud placet." Sed
tamen haec est mea sententia, quam videbar exposuisse:
ego ista studia non improbo, moderata modo sint: opinionem
istorum studiorum et suspicionem artifici apud eos,
qui res iudicent, oratori adversariam esse arbitror, imminuit
enim et oratoris auctoritatem et orationis fidem.
[sect. 157]
Sed, ut eo
revocetur, unde huc declinavit oratio, ex tribus istis clarissimis
philosophis, quos Romam venisse dixisti, videsne
Diogenem eum fuisse, qui diceret artem se tradere bene
disserendi et vera ac falsa diiudicandi, quam verbo Graeco
διαλεκτικήν appellaret? In hac arte, si modo est haec ars,
nullum est praeceptum, quo modo verum inveniatur, sed
tantum est, quo modo iudicetur;
[sect. 158]
nam et omne, quod
eloquimur sic, ut id aut esse dicamus aut non esse, et, si
simpliciter dictum sit, suscipiunt dialectici, ut iudicent,
verumne sit an falsum, et, si coniuncte sit elatum et
adiuncta sint alia, iudicant, rectene adiuncta sint et verane
summa sit unius cuiusque rationis, et ad extremum ipsi se
compungunt suis acuminibus et multa quaerendo reperiunt
non modo ea, quae iam non possint ipsi dissolvere, sed
etiam quibus ante exorsa et potius detexta prope retexantur.
[sect. 159]
Hic nos igitur Stoicus iste nihil adiuvat, quoniam, quem ad
modum inveniam quid dicam, non docet; atque idem
etiam impedit, quod et multa reperit, quae negat ullo modo
posse dissolvi, et genus sermonis adfert non liquidum, non
fusum ac profluens, sed exile, aridum, concisum ac minutum,
quod si qui probabit, ita probabit, ut oratori tamen
aptum non esse fateatur; haec enim nostra oratio multitudinis
est auribus accommodanda, ad oblectandos animos,
ad impellendos, ad ea probanda, quae non aurificis statera,
sed populari quadam trutina examinantur;
[sect. 160]
qua re istam
artem totam dimittimus, quae in excogitandis argumentis
muta nimium est, in iudicandis nimium loquax. Critolaum
istum, quem cum Diogene venisse commemoras, puto plus
huic nostro studio prodesse potuisse; erat enim ab isto
Aristotele, a cuius inventis tibi ego videor non longe aberrare.
Atque inter hunc Aristotelem, cuius et illum legi
librum, in quo exposuit dicendi artis omnium superiorum,
et illos, in quibus ipse sua quaedam de eadem arte dixit, et
hos germanos huius artis magistros hoc mihi visum est
interesse, quod ille eadem acie mentis, qua rerum omnium
vim naturamque viderat, haec quoque aspexit, quae ad
dicendi artem, quam ille despiciebat, pertinebant; illi
autem, qui hoc solum colendum ducebant, habitarunt in
hac una ratione tractanda non eadem prudentia qua ille,
sed usu in hoc uno genere studioque maiore.
[sect. 161]
Carneadi
vero vis incredibilis illa dicendi et varietas perquam esset
optanda nobis, qui nullam umquam in illis suis disputationibus
rem defendit quam non probarit, nullam oppugnavit
quam non everterit. Sed hoc maius est quiddam quam
ab his, qui haec tradunt et docent, postulandum sit.
[sect. 162]
Ego autem, si quem nunc plane rudem institui ad dicendum
velim, his potius tradam adsiduis uno opere eandem
incudem diem noctemque tundentibus, qui omnis tenuissimas
particulas atque omnia minima mansa ut nutrices infantibus
pueris in os inserant; sin sit is, qui et doctrina mihi
liberaliter institutus et aliquo iam imbutus usu et satis acri
ingenio esse videatur, illuc eum rapiam, ubi non seclusa
aliqua acula teneatur, sed unde universum flumen erumpat;
qui illi sedis et quasi domicilia omnium argumentorum
commonstret et ea breviter inlustret verbisque definiat.
[sect. 163]
Quid enim est, in quo haereat, qui viderit omne, quod
sumatur in oratione aut ad probandum aut ad refellendum,
aut ex <re> sua sumi vi atque natura aut adsumi foris? [Ex]
sua vi, cum aut res quae sit tota quaeratur, aut pars eius,
aut vocabulum quod habeat, aut quippiam, rem illam quod
attingat; extrinsecus autem, cum ea, quae sunt foris neque
haerent in rei natura, conliguntur.
[sect. 164]
Si res tota quaeritur,
definitione universa vis explicanda est, sic: "si maiestas
est amplitudo ac dignitas civitatis, is eam minuit, qui exercitum
hostibus populi Romani tradidit, non qui eum, qui id
[sect. 165]
fecisset, populi Romani potestati tradidit." Sin pars, partitione,
hoc modo: "aut senatui parendum de salute rei
publicae fuit aut aliud consilium instituendum aut sua
sponte faciendum; aliud consilium, superbum; suum, adrogans;
utendum igitur fuit consilio senatus." Si ex
vocabulo, ut Carbo: "si consul est, qui consulit patriae,
[sect. 166]
quid aliud fecit Opimius?" Sin ab eo, quod rem attingit,
plures sunt argumentorum sedes ac loci, nam et coniuncta
quaeremus et genera et partis generibus subiectas et similitudines
et dissimilitudines et contraria et consequentia et
consentanea et quasi praecurrentia et repugnantia et causas
rerum vestigabimus et ea, quae ex causis orta sint, et
maiora, paria, minora quaeremus.
[sect. 167]
Ex coniunctis sic argumenta
ducuntur: "si pietati summa tribuenda laus est,
debetis moveri, cum Q. Metellum tam pie lugere videatis."
Ex genere autem: "si magistratus in populi Romani esse
potestate debent, quid Norbanum accusas, cuius tribunatus
[sect. 168]
voluntati paruit civitatis?" Ex parte autem ea, quae est
subiecta generi: "si omnes, qui rei publicae consulunt, cari
nobis esse debent, certe in primis imperatores, quorum consiliis,
virtute, periculis retinemus et nostram salutem et
imperi dignitatem." Ex similitudine autem: "si ferae
partus suos diligunt, qua nos in liberos nostros indulgentia
[sect. 169]
esse debemus?" At ex dissimilitudine: "si barbarorum est
in diem vivere, nostra consilia sempiternum tempus spectare
debent." Atque utroque in genere et similitudinis et dissimilitudinis
exempla sunt ex aliorum factis aut dictis aut
eventis et fictae narrationes saepe ponendae. Iam ex contrario:
[sect. 170]
"si Gracchus nefarie, praeclare Opimius." Ex consequentibus:
"si et ferro interfectus ille et tu inimicus eius
cum gladio cruento comprehensus in illo ipso loco et nemo
praeter te ibi visus est et causa nemini et tu semper audax,
quid est quod de facinore dubitare possimus?" Ex consentaneis
et ex praecurrentibus et ex repugnantibus, ut olim
Crassus adulescens: "non si Opimium defendisti, Carbo,
idcirco te isti bonum civem putabunt: simulasse te et
aliquid quaesisse perspicuum est, quod Ti. Gracchi mortem
saepe in contionibus deplorasti, quod P. Africani necis
socius fuisti, quod eam legem in tribunatu tulisti, quod
[sect. 171]
semper a bonis dissedisti." Ex causis autem rerum sic:
"avaritiam si tollere vultis, mater eius est tollenda, luxuries."
Ex eis autem, quae sunt orta de causis: "si aerari copiis
et ad belli adiumenta et ad ornamenta pacis utimur, vectigalibus
[sect. 172]
serviamus." Maiora autem et minora et paria comparabimus
sic: ex maiore: "si bona existimatio divitiis
praestat et pecunia tanto opere expetitur, quanto gloria
magis est expetenda!" ex minore:
"hic parvae consuetudinis
causa huius mortem tam fert familiariter:
quid si ipse amasset? Quid hic mihi faciet patri?"
Ex pari: "est eiusdem et eripere et contra rem publicam
[sect. 173]
largiri pecunias." Foris autem adsumuntur ea, quae non
sua vi, sed extranea sublevantur, ut haec: "hoc verum est;
dixit enim Q. Lutatius. Hoc falsum est; habita enim
quaestio est. Hoc sequi necesse est; recito enim tabulas."
De quo genere toto paulo ante dixi.
[sect. 174]
Haec, ut brevissime
dici potuerunt, ita a me dicta sunt; ut enim si aurum cui,
quod esset multifariam defossum, commonstrare vellem,
satis esse deberet, si signa et notas ostenderem locorum,
quibus cognitis ipse sibi foderet et id quod vellet parvo
labore, nullo errore, inveniret; sic has ego argumentorum
no<ta>vi notas <quae> quaerenti demonstrant, ubi sint; reliqua
cura et cogitatione eruuntur;
[sect. 175]
quod autem argumentorum
genus cuique causarum generi maxime conveniat, non est
artis exquisitae praescribere, sed est mediocris ingeni iudicare,
neque enim nunc id agimus, ut artem aliquam dicendi
explicemus, sed ut doctissimis hominibus usus nostri quasi
quaedam monita tradamus. Hic igitur locis in mente et
cogitatione defixis et in omni re ad dicendum posita excitatis,
nihil erit quod oratorem effugere possit non modo in
forensibus disceptationibus, sed omnino in ullo genere
dicendi.
[sect. 176]
Si vero adsequetur, ut talis videatur, qualem se
videri velit et animos eorum ita adficiat, apud quos aget,
ut eos quocumque velit vel trahere vel rapere possit, nihil
profecto praeterea ad dicendum requiret.
Iam illud videmus nequaquam satis esse reperire quid
dicas, nisi id inventum tractare possis;
[sect. 177]
tractatio autem varia
esse debet, ne aut cognoscat artem qui audiat aut defetigetur
similitudinis satietate: proponi oportet quid adferas
et qua re ita sit ostendere; ex eisdem illis locis interdum
concludere, relinquere alias alioque transire; saepe non
proponere ac ratione ipsa adferenda quid proponendum
fuerit, declarare; si cui quid simile dicas, prius ut simile
[dicas] confirmes, deinde quod agitur, adiungas; interpuncta
argumentorum plerumque occulas, ne quis ea
numerare possit, ut re distinguantur, verbis confusa esse
videantur.
[sect. 178]
Haec properans ut et apud doctos et semidoctus ipse
percurro, ut aliquando ad illa maiora veniamus: nihil est
enim in dicendo, Catule, maius, quam ut faveat oratori is,
qui audiet, utique ipse sic moveatur, ut impetu quodam
animi et perturbatione magis quam iudicio aut consilio
regatur: plura enim multo homines iudicant odio aut amore
aut cupiditate aut iracundia aut dolore aut laetitia aut spe
aut timore aut errore aut aliqua permotione mentis quam
veritate aut praescripto aut iuris norma aliqua aut iudici
formula aut legibus.
[sect. 179]
Qua re, nisi quid vobis aliud placet,
ad illa pergamus.' 'Paulum' inquit Catulus 'etiam nunc
deesse videtur eis rebus, Antoni, quas exposuisti, quod sit
tibi ante explicandum, quam illuc proficiscare, quo te dicis
intendere.' 'Quidnam?' inquit. 'Qui ordo tibi placeat'
inquit Catulus 'et quae dispositio argumentorum, in qua tu
mihi semper deus videri soles.'
[sect. 180]
'Vide quam sim' inquit
'deus in isto genere, Catule: non hercule mihi nisi admonito
venisset in mentem; ut possis existimare me in ea,
in quibus non numquam aliquid efficere videor, usu solere
in dicendo vel casu potius incurrere. Ac res quidem ista,
quam ego, quia non noram, sic tamquam ignotum hominem
praeteribam, tantum potest in dicendo, ut ad vincendum
nulla plus possit; sed tamen mihi videris ante tempus a me
rationem ordinis et disponendarum rerum requisisse;
[sect. 181]
nam
si ego omnem vim oratoris in argumentis et in re ipsa per
se comprobanda posuissem, tempus esset iam de ordine
argumentorum et de conlocatione rerum aliquid dicere;
sed cum tria sint a me proposita, de uno dictum, cum de
duobus reliquis dixero, tum erit denique de disponenda tota
oratione quaerendum.
[sect. 182]
Valet igitur multum ad vincendum probari mores et instituta
et facta et vitam eorum, qui agent causas, et eorum,
pro quibus, et item improbari adversariorum, animosque
eorum, apud quos agetur, conciliari quam maxime ad benevolentiam
cum erga oratorem tum erga illum, pro quo dicet
orator. Conciliantur autem animi dignitate hominis, rebus
gestis, existimatione vitae; quae facilius ornari possunt, si
modo sunt, quam fingi, si nulla sunt. Sed haec adiuvant
in oratore: lenitas vocis, vultus pudor[is significatio], verborum
comitas; si quid persequare acrius, ut invitus et
coactus facere videare. Facilitatis, liberalitatis, mansuetudinis,
pietatis, grati animi, non appetentis, non avidi signa
proferre perutile est; eaque omnia, quae proborum, demissorum,
non acrium, non pertinacium, non litigiosorum, non
acerborum sunt, valde benevolentiam conciliant abalienantque
ab eis, in quibus haec non sunt; itaque eadem sunt in
adversarios ex contrario conferenda.
[sect. 183]
Sed genus hoc totum
orationis in eis causis excellit, in quibus minus potest inflammari
animus iudicis acri et vehementi quadam incitatione;
non enim semper fortis oratio quaeritur, sed saepe
placida, summissa, lenis, quae maxime commendat reos.
Reos autem appello non eos modo, qui arguuntur, sed
omnis, quorum de re disceptatur; sic enim olim loquebantur.
[sect. 184]
Horum igitur exprimere mores oratione iustos, integros,
religiosos, timidos, perferentis iniuriarum mirum quiddam
valet; et hoc vel in principiis vel in re narranda vel in
perorando tantam habet vim, si est suaviter et cum sensu
tractatum, ut saepe plus quam causa valeat. Tantum autem
efficitur sensu quodam ac ratione dicendi, ut quasi mores
oratoris effingat oratio; genere enim quodam sententiarum
et genere verborum, adhibita etiam actione leni facilitatemque
significante efficitur, ut probi, ut bene morati, ut boni
viri esse videamur.
[sect. 185]
Huic autem est illa dispar adiuncta
ratio orationis, quae alio quodam genere mentis iudicum
permovet impellitque, ut aut oderint aut diligant aut invideant
aut salvum velint aut metuant aut sperent aut cupiant
aut abhorreant aut laetentur aut maereant aut misereantur
aut poenire velint aut ad eos motus deducantur, si qui finitimi
sunt [et de propinquis ac] talibus animi permotionibus.
[sect. 186]
Atque illud optandum est oratori, ut aliquam permotionem
animorum sua sponte ipsi adferant ad causam iudices ad id,
quod utilitas oratoris feret, accommodatam; facilius est enim
currentem, ut aiunt, incitare quam commovere languentem;
sin id aut non erit aut erit obscurius, sicut medico diligenti,
priusquam conetur aegro adhibere medicinam, non solum
morbus eius, cui mederi volet, sed etiam consuetudo valentis
et natura corporis cognoscenda est, sic equidem cum adgredior
in ancipiti causa et gravi ad animos iudicum pertractandos,
omni mente in ea cogitatione curaque versor, ut
odorer, quam sagacissime possim, quid sentiant, quid existiment,
quid exspectent, quid velint, quo deduci oratione
facillime posse videantur.
[sect. 187]
Si se dant et, ut ante dixi, sua
sponte, quo impellimus, inclinant atque propendent, accipio
quod datur et ad id, unde aliquis flatus ostenditur, vela do;
sin est integer quietusque iudex, plus est operis; sunt enim
omnia dicendo excitanda, nihil adiuvante natura. Sed tantam
vim habet illa, quae recte a bono poeta dicta est
flexanima atque omnium regina rerum oratio,
ut non modo inclinantem excipere aut stantem inclinare,
sed etiam adversantem ac repugnantem, ut imperator fortis
ac bonus, capere possit.
[sect. 188]
Haec sunt illa, quae me ludens
Crassus modo flagitabat, cum a me divinitus tractari solere
diceret et in causa M'. Aquili Gaique Norbani non nullis-
que aliis quasi praeclare acta laudaret, quae me hercule ego,
Crasse, cum a te tractantur in causis, horrere soleo: tanta
vis animi, tantus impetus, tantus dolor oculis, vultu, gestu,
digito denique isto tuo significari solet; tantum est flumen
gravissimorum optimorumque verborum, tam integrae sententiae,
tum verae, tam novae, tam sine pigmentis fucoque
puerili, ut mihi non solum tu incendere iudicem, sed ipse
ardere videaris.
[sect. 189]
Neque fieri potest ut doleat is, qui audit,
ut oderit, ut invideat, ut pertimescat aliquid, ut ad fletum
misericordiamque deducatur, nisi omnes illi motus, quos
orator adhibere volet iudici, in ipso oratore impressi esse
atque inusti videbuntur. Quod si fictus aliqui dolor suscipiendus
esset et si in eius modi genere orationis nihil esset
nisi falsum atque imitatione simulatum, maior ars aliqua
forsitan esset requirenda: nunc ego, quid tibi, Crasse, quid
ceteris accidat, nescio; de me autem causa nulla est cur
apud homines prudentissimos atque amicissimos mentiar:
non me hercule umquam apud iudices [aut] dolorem aut
misericordiam aut invidiam aut odium dicendo excitare
volui quin ipse in commovendis iudicibus eis ipsis sensibus,
ad quos illos adducere vellem, permoverer;
[sect. 190]
neque est enim
facile perficere ut irascatur ei, cui tu velis, iudex, si tu ipse
id lente ferre videare; neque ut oderit eum, quem tu velis,
nisi te ipsum flagrantem odio ante viderit; neque ad misericordiam
adducetur, nisi tu ei signa doloris tui verbis, sententiis,
voce, vultu, conlacrimatione denique ostenderis; ut
enim nulla materies tam facilis ad exardescendum est, quae
nisi admoto igni ignem concipere possit, sic nulla mens est
tam ad comprehendendam vim oratoris parata, quae possit
incendi, nisi ipse inflammatus ad eam et ardens accesserit.
[sect. 191]
Ac, ne hoc forte magnum ac mirabile esse videatur hominem
totiens irasci, totiens dolere, totiens omni motu animi
concitari, praesertim in rebus alienis, magna vis est earum
sententiarum atque eorum locorum, quos agas tractesque
dicendo, nihil ut opus sit simulatione et fallaciis; ipsa enim
natura orationis eius, quae suscipitur ad aliorum animos
permovendos, oratorem ipsum magis etiam quam quemquam
eorum qui audiunt permovet.
[sect. 192]
Et ne hoc in causis,
in iudiciis, in amicorum periculis, in concursu hominum,
in civitate, in foro accidere miremur, cum agitur non solum
ingeni nostri existimatio, nam id esset levius;quamquam,
cum professus sis te id posse facere, quod pauci, ne id
quidem neglegendum est;sed alia sunt maiora multo,
fides, officium, diligentia, quibus rebus adducti, etiam cum
alienissimos defendimus, tamen eos alienos, si ipsi viri boni
[sect. 193]
volumus haberi, existimare non possumussed, ut dixi, ne
hoc in nobis mirum esse videatur, quid potest esse tam
fictum quam versus, quam scaena, quam fabulae? Tamen
in hoc genere saepe ipse vidi, ut ex persona mihi ardere
oculi hominis histrionis viderentur spondalli illa dicentis:
segregare abs te ausu's aut sine illo Salamina ingredi?
neque paternum aspectum es veritus?
Numquam illum aspectum dicebat, quin mihi Telamo iratus
furere luctu fili videretur; at idem inflexa ad miserabilem
sonum voce,
cum aetate exacta indigem
liberum lacerasti, orbasti, exstinxti; neque fratris necis,
neque eius gnati parvi, qui tibi in tutelam est traditus,
flens ac lugens dicere videbatur; quae si ille histrio, cotidie
cum ageret, tamen [recte] agere sine dolore non poterat,
quid Pacuvium putatis in scribendo leni animo ac remisso
fuisse?
[sect. 194]
Fieri nullo modo potuit. Saepe enim audivi poetam
bonum neminemid quod a Democrito et Platone in scriptis
relictum esse dicuntsine inflammatione animorum
exsistere posse et sine quodam adflatu quasi furoris. Qua
re nolite existimare me ipsum, qui non heroum veteres casus
fictosque luctus velim imitari atque adumbrare dicendo
neque actor sim alienae personae, sed auctor meae, cum
mihi M'. Aquilius in civitate retinendus esset, quae in illa
causa peroranda fecerim, sine magno dolore fecisse:
[sect. 195]
quem
enim ego consulem fuisse, imperatorem ornatum a senatu,
ovantem in Capitolium ascendisse meminissem, hunc cum
adflictum, debilitatum, maerentem, in summum discrimen
adductum viderem, non prius sum conatus misericordiam
aliis commovere quam misericordia sum ipse captus. Sensi
equidem tum magno opere moveri iudices, cum excitavi
maestum ac sordidatum senem et cum ista feci, quae tu,
Crasse, laudas, non arte, de qua quid loquar nescio, sed
motu magno animi ac dolore, ut discinderem tunicam, ut
cicatrices ostenderem.
[sect. 196]
Cum C. Marius maerorem orationis
meae praesens ac sedens multum lacrimis suis adiuvaret
cumque ego illum crebro appellans conlegam ei suum commendarem
atque ipsum advocatum ad communem imperatorum
fortunam defendendam invocarem, non fuit haec sine
meis lacrimis, non sine dolore [magno] miseratio omniumque
deorum et hominum et civium et sociorum imploratio;
quibus omnibus verbis, quae a me tum sunt habita, si
dolor afuisset meus, non modo non miserabilis, sed etiam
inridenda fuisset oratio mea. Quam ob rem hoc vos doceo,
Sulpici, bonus ego videlicet atque eruditus magister, ut in
dicendo irasci, ut dolere, ut flere possitis.
[sect. 197]
Quamquam te
quidem quid hoc doceam, qui in accusando sodali meo
tantum incendium non oratione solum, sed etiam multo
magis vi et dolore et ardore animi concitaras, ut ego ad id
restinguendum vix conarer accedere? Habueras enim tu
omnia in causa superiora: vim, fugam, lapidationem, crudelitatem
tribuniciam in Caepionis gravi miserabilique casu
in iudicium vocabas; deinde principem et senatus et civitatis,
M. Aemilium, lapide percussum esse constabat; vi pulsum
e templo L. Cottam et T. Didium, cum intercedere vellent
rogationi, nemo poterat negare.
[sect. 198]
Accedebat ut haec tu
adulescens pro re publica queri summa cum dignitate existimarere;
ego, homo censorius, vix satis honeste viderer seditiosum
civem et in hominis consularis calamitate crudelem
posse defendere. Erant optimi cives iudices, bonorum
virorum plenum forum, vix ut mihi tenuis quaedam venia
daretur excusationis, quod tamen eum defenderem, qui mihi
quaestor fuisset. Hic ego quid dicam me artem aliquam
adhibuisse? Quid fecerim, narrabo; si placuerit, vos
meam defensionem in aliquo artis loco reponetis.
[sect. 199]
Omnium
seditionum genera, vitia, pericula conlegi eamque orationem
ex omni rei publicae nostrae temporum varietate repetivi
conclusique ita, ut dicerem, etsi omnes semper molestae
seditiones fuissent, iustas tamen fuisse non nullas et prope
necessarias. Tum illa, quae modo Crassus commemorabat,
egi: neque reges ex hac civitate exigi neque tribunos plebis
creari neque plebiscitis totiens consularem potestatem minui
neque provocationem, patronam illam civitatis ac vindicem
libertatis, populo Romano dari sine nobilium dissensione
potuisse; ac, si illae seditiones saluti huic civitati fuissent,
non continuo, si quis motus populi factus esset, id C. Norbano
in nefario crimine atque in fraude capitali esse ponendum.
Quod si umquam populo Romano concessum esset
ut iure incitatus videretur, id quod docebam saepe esse
concessum, nullam illa causa iustiorem fuisse. Tum omnem
orationem traduxi et converti in increpandam Caepionis
fugam, in deplorandum interitum exercitus: sic et eorum
dolorem, qui lugebant suos, oratione refricabam et animos
equitum Romanorum, apud quos tum iudices causa agebatur,
ad Q. Caepionis odium, <a> quo erant ipsi propter iudicia
abalienati, renovabam.
[sect. 200]
Quod ubi sensi me in possessionem
iudici ac defensionis meae constitisse, quod et populi benevolentiam
mihi conciliaram, cuius ius etiam cum seditionis
coniunctione defenderam, et iudicum animos totos vel
calamitate civitatis vel luctu ac desiderio propinquorum vel
odio proprio in Caepionem ad causam nostram converteram,
tum admiscere huic generi orationis vehementi atque atroci
genus illud alterum, de quo ante disputavi, lenitatis et
mansuetudinis coepi: me pro meo sodali, qui mihi in
liberum loco more maiorum esse deberet, et pro mea omni
fama prope fortunisque decernere; nihil mihi ad existimationem
turpius, nihil ad dolorem acerbius accidere posse,
quam si is, qui saepe alienissimis a me, sed meis tamen
civibus saluti existimarer fuisse, sodali meo auxilium ferre
non potuissem.
[sect. 201]
Petebam a iudicibus ut illud aetati meae,
ut honoribus, ut rebus gestis, si iusto, si pio dolore me esse
adfectum viderent, concederent; praesertim si in aliis causis
intellexissent omnia me semper pro amicorum periculis,
nihil umquam pro me ipso deprecatum. Sic in illa omni
defensione atque causa, quod esse in arte positum videbatur,
ut de lege Appuleia dicerem, ut quid esset minuere maiestatem
explicarem, perquam breviter perstrinxi atque attigi;
his duabus partibus orationis, quarum altera commendationem
habet, altera concitationem, quae minime praeceptis
artium sunt perpolitae, omnis est a me illa causa tractata, ut
et acerrimus in Caepionis invidia renovanda et in meis
moribus erga meos necessarios declarandis mansuetissimus
viderer: ita magis adfectis animis iudicum quam doctis, tua,
Sulpici, est a nobis tum accusatio victa.'
[sect. 202]
Hic Sulpicius,
'vere hercle,' inquit 'Antoni, ista commemoras; nam ego
nihil umquam vidi, quod tam e manibus elaberetur, quam
mihi tum est elapsa illa ipsa causa. Cum enim, quem ad
modum dixisti, tibi ego non iudicium, sed incendium tradidissem,
quod tuum principium, di immortales, fuit! qui
timor! quae dubitatio, quanta haesitatio tractusque verborum!
Ut tu illud initio, quod tibi unum ad ignoscendum
homines dabant, tenuisti, te pro homine pernecessario,
quaestore tuo, dicere! Quam tibi primum munisti ad te
audiendum viam.
[sect. 203]
Ecce autem, cum te nihil aliud profecisse
arbitrarer, nisi ut homines tibi civem improbum defendenti
ignoscendum propter necessitudinem arbitrarentur, serpere
occulte coepisti, nihil dum aliis suspicantibus, me vero iam
pertimescente, ut illam non Norbani seditionem, sed populi
Romani iracundiam neque eam iniustam, sed meritam ac
debitam fuisse defenderes. Deinde qui locus a te praetermissus
est in Caepionem? Ut tu illa omnia odio, invidia,
misericordia miscuisti! Neque haec solum in defensione,
sed etiam in Scauro ceterisque meis testibus, quorum testimonia
non refellendo, sed ad eundem impetum populi
confugiendo refutasti;
[sect. 204]
quae cum abs te modo commemorarentur,
equidem nulla praecepta desiderabam; ipsam tamen
istam demonstrationem defensionum tuarum [abs te ipso
commemoratam] doctrinam esse non mediocrem puto.'
'Atqui, si ita placet,' inquit [Antonius] 'trademus etiam,
quae nos sequi in dicendo quaeque maxime spectare
solemus; docuit enim iam nos longa vita ususque rerum
maximarum, ut quibus rebus animi hominum moverentur
teneremus.
[sect. 205]
Equidem primum considerare soleo, postuletne
causa; nam neque parvis in rebus adhibendae sunt hae
dicendi faces neque ita animatis hominibus, ut nihil ad
eorum mentis oratione flectendas proficere possimus, ne
aut inrisione aut odio digni putemur, si aut tragoedias
agamus in nugis aut convellere adoriamur ea, quae non
possint commoveri.
[sect. 206]
Iam quoniam haec fere maxime sunt
in iudicum animis aut, quicumque illi erunt, apud quos
agemus, oratione molienda, amor odium iracundia, invidia
misericordia, spes laetitia, timor molestia: sentimus amorem
conciliari, si id iure videamur, quod sit utile ipsis, apud
quos agamus, defendere, aut si pro bonis viris aut certe pro
eis, qui illis boni atque utiles sint, laborare, namque haec
res amorem magis conciliat, illa virtutis defensio caritatem;
plusque proficit, si proponitur spes utilitatis futurae quam
praeteriti benefici commemoratio.
[sect. 207]
Enitendum est ut
ostendas in ea re, quam defendas, aut dignitatem esse aut
utilitatem, eumque, cui concilies hunc amorem, significes
nihil ad utilitatem suam rettulisse ac nihil omnino fecisse
causa sua; invidetur enim commodis hominum ipsorum,
studiis autem eorum ceteris commodandi favetur.
[sect. 208]
Videndumque
hoc loco est ne, quos ob benefacta diligi volemus,
eorum laudem atque gloriam, cui maxime invideri solet,
nimis efferre videamur; atque eisdem his ex locis et in alios
odium struere discemus et a nobis ac nostris demovere;
eademque haec genera sunt tractanda in iracundia vel
excitanda vel sedanda; nam si, quod ipsis, qui audiunt,
perniciosum aut inutile sit, id factum augeas, odium creatur;
sin, quod aut in bonos viros aut in eos, quos minime quisque
debuerit, aut in rem publicam, tum excitatur, si non tam
acerbum odium, tamen aut invidiae aut odi non dissimilis
offensio;
[sect. 209]
item timor incutitur aut ex ipsorum periculis aut
ex communibus: interior est ille proprius; sed hic quoque
communis ad eandem similitudinem est perducendus. Par
atque una ratio est spei, laetitiae, molestiae; sed haud sciam
an acerrimus longe sit omnium motus invidiae nec minus
virium opus sit in ea comprimenda quam in excitanda.
Invident autem homines maxime paribus aut inferioribus,
cum se relictos sentiunt, illos autem dolent evolasse; sed
etiam superioribus invidetur saepe vehementer et eo magis,
si intolerantius se iactant et aequabilitatem communis iuris
praestantia dignitatis aut fortunae suae transeunt; quae si
inflammanda sunt, maxime dicendum est non esse virtute
parata, deinde etiam vitiis atque peccatis, tum, si erunt
honestiora atque graviora, tamen non esse tanta illa merita,
quantam insolentiam hominis quantumque fastidium;
[sect. 210]
ad
sedandum autem, magno illa labore, magnis periculis esse
parta nec ad suum commodum, sed ad aliorum esse conlata;
<eum>que, si quam gloriam peperisse videatur, tamen etsi ea
non sit iniqua merces periculi, tamen ea non delectari
totamque abicere atque deponere; omninoque perficiendum
est, quoniam plerique sunt invidi maximeque hoc est commune
vitium et perpetuum, invidetur autem praestanti
florentique fortunae, ut haec opinio minuatur et illa excellens
opinione fortuna cum laboribus et miseriis permixta
[esse] videatur.
[sect. 211]
Iam misericordia movetur, si is, qui audit,
adduci potest ut illa, quae de altero deplorentur, ad suas res
revocet, quas aut tulerit acerbas aut timeat, ut intuens alium
crebro ad se ipsum revertatur; et cum singuli casus humanarum
miseriarum graviter accipiuntur, si dicuntur dolenter,
tum adflicta et prostrata virtus maxime luctuosa est.
Et ut illa altera pars orationis, quae probitatis commendatione
boni viri debet speciem tueri, lenis, ut saepe iam
dixi, atque summissa, sic haec, quae suscipitur ab oratore
ad commutandos animos atque omni ratione flectendos,
intenta ac vehemens esse debet.
[sect. 212]
Sed est quaedam in his
duobus generibus, quorum alterum lene, alterum vehemens
esse volumus, difficilis ad distinguendum similitudo; nam
et ex illa lenitate, qua conciliamur eis, qui audiunt, ad hanc
vim acerrimam, qua eosdem excitamus, influat oportet aliquid,
et ex hac vi non numquam animi aliquid inflandum
est illi lenitati; neque est ulla temperatior oratio quam illa,
in qua asperitas contentionis oratoris ipsius humanitate conditur,
remissio autem lenitatis quadam gravitate et contentione
firmatur.
[sect. 213]
In utroque autem genere dicendi et illo, in
quo vis atque contentio quaeritur, et hoc, quod ad vitam et
mores accommodatur, et principia tarda [sunt] et exitus item
spissi et producti esse debent. Nam neque adsiliendum
statim est ad genus illud orationis; abest enim totum a causa
et homines prius ipsum illud, quod proprium sui iudici est,
audire desiderant; nec cum in eam rationem ingressus sis,
celeriter discedendum est;
[sect. 214]
non enim, sicut argumentum,
simul atque positum est, adripitur alterumque et tertium
poscitur, ita misericordiam aut invidiam aut iracundiam,
simul atque intuleris, possis commovere: argumentum ratio
ipsa confirmat idque, simul atque emissum est, adhaerescit;
illud autem genus orationis non cognitionem iudicis, sed
magis perturbationem requirit, quam consequi nisi multa
et varia et copiosa oratione et simili contentione actionis
nemo potest;
[sect. 215]
qua re qui aut breviter aut summisse dicunt,
docere iudicem possunt, commovere non possunt; in quo
sunt omnia.
Iam illud perspicuum est, omnium rerum in contrarias
partis facultatem ex eisdem suppeditari locis. Sed argumento
resistendum est aut eis, quae comprobandi eius causa
sumuntur, reprehendendis aut demonstrando, id, quod concludere
illi velint, non effici ex propositis nec esse consequens,
aut, si ita non refellas, adferendum est in contrariam
partem, quod sit aut gravius aut aeque grave.
[sect. 216]
Illa autem,
quae aut conciliationis causa leniter aut permotionis vehementer
aguntur, contrariis commotionibus auferenda sunt,
ut odio benevolentia, ut misericordia invidia tollatur.
Suavis autem est et vehementer saepe utilis iocus et facetiae;
quae, etiam si alia omnia tradi arte possunt, naturae
sunt propria certe neque ullam artem desiderant: in quibus
tu longe aliis mea sententia, Caesar, excellis; quo magis
mihi etiam aut testis esse potes nullam esse artem salis aut,
si qua est, eam tu potissimum nos docere.'
[sect. 217]
'Ego vero,'
inquit 'omni de re facilius puto esse ab homine non
inurbano, quam de ipsis facetiis disputari. Itaque cum
quosdam Graecos inscriptos libros esse vidissem de ridi-
culis, non nullam in spem veneram posse me ex eis aliquid
discere; inveni autem ridicula et salsa multa Graecorum;
nam et Siculi in eo genere et Rhodii et Byzantii et praeter
ceteros Attici excellunt; sed qui eius rei rationem quandam
conati sunt artemque tradere, sic insulsi exstiterunt, ut nihil
aliud eorum nisi ipsa insulsitas rideatur;
[sect. 218]
qua re mihi quidem
nullo modo videtur doctrina ista res posse tradi.
Etenim cum duo genera sint facetiarum, alterum aequabiliter
in omni sermone fusum, alterum peracutum et breve,
illa a veteribus superior cavillatio, haec altera dicacitas nominata
est. Leve nomen habet utraque res. Quippe; leve
enim est totum hoc risum movere.
[sect. 219]
Verum tamen, ut dicis,
Antoni, multum in causis persaepe lepore et facetiis profici
vidi. Sed cum illo in genere perpetuae festivitatis ars non
desideretur (natura enim fingit homines et creat imitatores
et narratores facetos adiuvante et vultu et voce et ipso
genere sermonis) tum vero in hoc altero dicacitatis quid
habet ars loci, cum ante illud facete dictum emissum haerere
debeat, quam cogitari potuisse videatur?
[sect. 220]
Quid enim hic
meus frater ab arte adiuvari potuit, cum a Philippo interrogatus
quid latraret, furem se videre respondit? Quid in
omni oratione Crassus vel apud centum viros contra Scaevolam
vel contra accusatorem Brutum, cum pro Cn. Plancio
diceret? Nam id, quod tu mihi tribuis, Antoni, Crasso est
omnium sententia concedendum; non enim fere quisquam
reperietur praeter hunc in utroque genere leporis excellens:
et illo, quod in perpetuitate sermonis, et hoc, quod in celeritate
atque dicto est.
[sect. 221]
Nam haec perpetua contra Scaevolam
Curiana defensio tota redundavit hilaritate quadam et ioco;
dicta illa brevia non habuit; parcebat enim adversari dignitati,
in quo ipse conservabat suam; quod est hominibus
facetis et dicacibus difficillimum, habere hominum rationem
et temporum et ea, quae occurrunt, cum salsissime dici
possunt, tenere; itaque non nulli ridiculi homines hoc
ipsum non insulse interpretantur;
[sect. 222]
dicere enim aiunt Ennium,
flammam a sapiente facilius ore in ardente opprimi,
quam bona dicta teneat; haec scilicet bona dicta, quae salsa
sint; nam ea dicta appellantur proprio iam nomine. Sed
ut in Scaevola continuit ea Crassus atque in illo altero
genere, in quo nulli aculei contumeliarum inerant, causam
illam disputationemque <e>lusit, sic in Bruto, quem oderat et
quem dignum contumelia iudicabat, utroque genere pugnavit.
[sect. 223]
Quam multa de balneis, quas nuper ille vendiderat,
quam multa de amisso patrimonio dixit! Atque illa
brevia, cum ille diceret se sine causa sudare, "minime"
inquit "modo enim existi de balneis." Innumerabilia <alia>
fuerunt, sed non minus iucunda illa perpetua: cum enim
Brutus duo lectores excitasset et alteri de colonia Narbonensi
Crassi orationem legendam dedisset, alteri de lege Servilia,
et cum contraria inter sese de re publica capita contulisset,
noster hic facetissime tris patris Bruti de iure civili libellos
tribus legendos dedit.
[sect. 224]
Ex libro primo: "forte evenit ut in
Privernati essemus." "Brute, testificatur pater se tibi Privernatem
fundum reliquisse." Deinde ex libro secundo: "in
Albano eramus ego et Marcus filius." "Sapiens videlicet
homo cum primis nostrae civitatis norat hunc gurgitem;
metuebat ne, cum is nihil haberet, nihil esse ei relictum
putaretur." Tum ex libro tertio, in quo finem scribendi
fecittot enim, ut audivi Scaevolam dicere, sunt veri Bruti
libri"in Tiburti forte adsedimus ego et Marcus filius."
"Ubi sunt hi fundi, Brute, quos tibi pater publicis commentariis
consignatos reliquit? Quod nisi puberem te,
inquit, iam haberet, quartum librum composuisset et se
[sect. 225]
etiam in balneis lotum cum filio scriptum reliquisset." Quis
est igitur qui non fateatur hoc lepore atque his facetiis non
minus refutatum esse Brutum quam illis tragoediis, quas egit
idem, cum casu in eadem causa efferretur anus Iunia. Pro
di immortales, quae fuit illa, quanta vis! quam inexspectata!
quam repentina! cum coniectis oculis, gestu omni ei
imminenti, summa gravitate et celeritate verborum "Brute,
quid sedes? Quid illam anum patri nuntiare vis tuo?
Quid illis omnibus, quorum imagines duci vides? Quid
maioribus tuis? Quid L. Bruto, qui hunc populum dominatu
regio liberavit? Quid te agere? Cui rei, cui gloriae,
cui virtuti studere? Patrimonione augendo? At id non
est nobilitatis.
[sect. 226]
Sed fac esse, nihil superest; libidines totum
dissipaverunt. An iuri civili? Est paternum. Sed dicet
te, cum aedis venderes, ne in rutis quidem et caesis solium
tibi paternum recepisse. An rei militari? Qui numquam
castra videris! An eloquentiae? Quae neque est in te,
et, quicquid est vocis ac linguae, omne in istum turpissimum
calumniae quaestum contulisti! Tu lucem aspicere audes?
Tu hos intueri? Tu in foro, [tu in urbe,] tu in civium esse
conspectu? Tu illam mortuam, tu imagines ipsas non perhorrescis?
Quibus non modo imitandis, sed ne conlocandis
[sect. 227]
quidem tibi locum ullum reliquisti." Sed haec tragica atque
divina; faceta autem et urbana innumerabilia vel ex una
contione meministis; nec enim maior contentio umquam
fuit nec apud populum gravior oratio quam huius contra
conlegam in censura nuper neque lepore et festivitate conditior.
Qua re tibi, Antoni, utrumque adsentior et multum
facetias in dicendo prodesse saepe et eas arte nullo modo
posse tradi: illud quidem admiror, te nobis in eo genere
tribuisse tantum et non huius rei quoque palmam [ut ceterarum]
Crasso detulisse.'
[sect. 228]
Tum Antonius 'ego vero ita fecissem,'
inquit 'nisi interdum in hoc Crasso paulum inviderem;
nam esse quamvis facetum atque salsum non nimis est per
se ipsum invidendum; sed cum omnium sit venustissimus
et urbanissimus, omnium gravissimum et severissimum et
esse et videri, quod isti contigit uni, [id] mihi vix ferendum
videbatur.'
[sect. 229]
Hic cum adrisisset ipse Crassus, 'ac tamen,'
inquit Antonius 'cum artem esse facetiarum, Iuli, [ullam]
negares, aperuisti quiddam, quod praecipiendum videretur:
haberi enim dixisti rationem oportere hominum, rei, temporis,
ne quid iocus de gravitate decerperet; quod quidem
in primis a Crasso observari solet. Sed hoc praeceptum
praetermittendarum est facetiarum, cum eis nihil opus sit;
nos autem quo modo utamur, cum opus sit, quaerimus, ut
in adversarium et maxime, si eius stultitia poterit agitari;
in testem stultum, cupidum, levem, si facile homines audituri
videbuntur.
[sect. 230]
Omnino probabiliora sunt, quae lacessiti
dicimus quam quae priores, nam et ingeni celeritas maior
est, quae apparet in respondendo, et humanitatis est responsio;
videmur enim quieturi fuisse, nisi essemus lacessiti, ut
in ipsa ista contione nihil fere dictum est ab hoc, quod
quidem facetius dictum videretur, quod non provocatus
responderit; erat autem tanta in Domitio gravitas, tanta
auctoritas, ut, quod esset ab eo obiectum, lepore magis
levandum quam contentione frangendum videretur.'
[sect. 231]
Tum
Sulpicius 'quid igitur? Patiemur' inquit 'Caesarem, qui
quamquam [M.] Crasso facetias concedit, tamen multo in eo
studio magis ipse elaborat, non explicare nobis totum genus
hoc iocandi quale sit et unde ducatur; praesertim cum
tantam vim et utilitatem salis et urbanitatis esse fateatur?'
'Quid, si' inquit Iulius 'adsentior Antonio dicenti nullam
esse artem salis?'
[sect. 232]
Hic cum Sulpicius reticuisset, 'quasi
vero' inquit Crassus 'horum ipsorum, de quibus Antonius
iam diu loquitur, ars ulla sit: observatio quaedam est, ut
ipse dixit, earum rerum, quae in dicendo valent; quae si
eloquentis facere posset, quis esset non eloquens? Quis
enim haec non vel facile vel certe aliquo modo posset
ediscere? Sed ego in his praeceptis hanc vim et hanc
utilitatem esse arbitror, non ut ad reperiendum quod dicamus,
arte ducamur sed ut ea, quae natura, quae studio,
quae exercitatione consequimur, aut recta esse confidamus
aut prava intellegamus, cum quo referenda sint didicerimus.
[sect. 233]
Qua re, Caesar, ego quoque hoc a te peto, ut, si tibi videtur,
disputes de hoc toto iocandi genere quid sentias, ne qua
forte dicendi pars, quoniam ita voluistis, in hoc tali coetu
atque in tam accurato sermone praeterita esse videatur.'
'Ego vero,' inquit ille 'quoniam conlectam a conviva, Crasse,
exigis, non committam ut, si defugerim, tibi causam aliquam
recusandi dem. Quamquam soleo saepe mirari eorum impudentiam,
qui agunt in scaena gestum inspectante Roscio;
quis enim sese commovere potest, cuius ille vitia non videat?
Sic ego nunc, Crasso audiente, primum loquar de facetiis
et docebo sus, ut aiunt, oratorem eum, quem cum Catulus
nuper audisset, faenum alios aiebat esse oportere.'
[sect. 234]
Tum
ille 'iocabatur' inquit 'Catulus, praesertim cum ita dicat
ipse, ut ambrosia alendus esse videatur. Verum te, Caesar,
audiamus, ut Antoni reliqua videamus.' Et Antonius 'perpauca
quidem mihi restant,' inquit 'sed tamen defessus iam
labore atque itinere disputationis meae requiescam in Caesaris
sermone quasi in aliquo peropportuno deversorio.'
'Atqui' inquit Iulius 'non nimis liberale hospitium meum
dices; nam te in viam, simul ac perpaulum gustaris, extrudam
et eiciam.
[sect. 235]
Ac ne diutius vos demorer, de omni isto genere quid
sentiam perbreviter exponam. De risu quinque sunt, quae
quaerantur: unum, quid sit; alterum, unde sit; tertium,
sitne oratoris risum velle movere; quartum, quatenus;
quintum, quae sint genera ridiculi. Atque illud primum,
quid sit ipse risus, quo pacto concitetur, ubi sit, quo modo
exsistat atque ita repente erumpat, ut eum cupientes tenere
nequeamus, et quo modo simul latera, os, venas, oculos,
vultum occupet, viderit Democritus; neque enim ad hunc sermonem
hoc pertinet, et, si pertineret, nescire me tamen id
non puderet, quod ne illi quidem scirent, qui pollicerentur.
[sect. 236]
Locus autem et regio quasi ridiculinam id proxime quaeriturturpitudine
et deformitate quadam continetur; haec
enim ridentur vel sola vel maxime, quae notant et designant
turpitudinem aliquam non turpiter. Est autem, ut ad illud
tertium veniam, est plane oratoris movere risum; vel quod
ipsa hilaritas benevolentiam conciliat ei, per quem excitata
est; vel quod admirantur omnes acumen uno saepe in
verbo positum maxime respondentis, non numquam etiam
lacessentis; vel quod frangit adversarium, quod impedit,
quod elevat, quod deterret, quod refutat; vel quod ipsum
oratorem politum esse hominem significat, quod eruditum,
quod urbanum, maxime quod tristitiam ac severitatem
mitigat et relaxat odiosasque res saepe, quas argumentis
dilui non facile est, ioco risuque dissolvit.
[sect. 237]
Quatenus autem
sint ridicula tractanda oratori, perquam diligenter videndum
est, quod in quarto loco quaerendi posueramus. Nam
nec insignis improbitas et scelere iuncta nec rursus miseria
insignis agitata ridetur: facinerosos [enim] maiore quadam
vi quam ridiculi vulnerari volunt; miseros inludi nolunt, nisi
se forte iactant; parcendum autem maxime est caritati
hominum, ne temere in eos dicas, qui diliguntur.
[sect. 238]
Haec
igitur adhibenda est primum in iocando moderatio; itaque
ea facillime luduntur, quae neque odio magno neque misericordia
maxima digna sunt; quam ob rem materies omnis
ridiculorum est in eis vitiis, quae sunt in vita hominum
neque carorum neque calamitosorum neque eorum, qui ob
facinus ad supplicium rapiendi videntur; eaque belle agitata
ridentur.
[sect. 239]
Est etiam deformitatis et corporis vitiorum satis
bella materies ad iocandum; sed quaerimus idem, quod in
ceteris rebus maxime quaerendum est, quatenus; in quo
non modo illud praecipitur, ne quid insulse, sed etiam, si
quid perridicule possis, vitandum est oratori utrumque,
ne aut scurrilis iocus sit aut mimicus. Quae cuius modi
sint facilius iam intellegemus, cum ad ipsa ridiculorum
genera venerimus.
Duo sunt enim genera facetiarum, quorum alterum re
tractatur, alterum dicto:
[sect. 240]
re, si quando quid tamquam aliqua
fabella narratur, ut olim tu, Crasse, in Memmium, comedisse
eum lacertum Largi, cum esset cum eo Tarracinae de
amicula rixatus: salsa, ac tamen a te ipso ficta [tota] narratio;
addidisti clausulam: tota Tarracina tum omnibus in parietibus
inscriptas fuisse litteras L. L. L. M. M.; cum quaereres
id quid esset, senem tibi quendam oppidanum dixisse:
[sect. 241]
"lacerat lacertum Largi mordax Memmius." Perspicitis
genus hoc quam sit facetum, quam elegans, quam oratorium,
sive habeas vere quod narrare possis, quod tamen est mendaciunculis
aspergendum, sive fingas. Est autem huius
generis virtus, ut ita facta demonstres, ut mores eius,
de quo narres, ut sermo, ut vultus omnes exprimantur, ut
eis, qui audiunt, tum geri illa fierique videantur.
[sect. 242]
In re est
item ridiculum, quod ex quadam depravata imitatione sumi
solet, ut idem Crassus: "per tuam nobilitatem, per vestram
familiam!" Quid aliud fuit, in quo contio rideret, nisi
illa vultus et vocis imitatio? "Per tuas statuas!" vero
cum dixit et extento bracchio paulum etiam de gestu
addidit, vehementius risimus. Ex hoc genere est illa
Rosciana imitatio senis:
"tibi ego, Antipho, has sero, inquit; seniumst, quom audio."
Atqui ita est totum hoc ipso genere ridiculum, ut cautissime
tractandum sit; mimorum est enim et ethologorum,
si nimia est imitatio, sicut obscenitas. Orator surripiat
oportet imitationem, ut is, qui audiet, cogitet plura quam
videat; praestet idem ingenuitatem et ruborem suum verborum
turpitudine et rerum obscenitate vitanda.
[sect. 243]
Ergo
haec duo genera sunt eius ridiculi, quod in re positum est,
quae sunt propria perpetuarum facetiarum, in quibus describuntur
hominum mores et ita effinguntur, ut aut re
narrata aliqua quales sint intellegantur aut imitatione
breviter iniecta in aliquo insigni ad inridendum vitio reperiantur.
[sect. 244]
In dicto autem ridiculum est id, quod verbi aut
sententiae quodam acumine movetur; sed ut in illo superiore
genere vel narrationis vel imitationis vitanda est mimorum
et ethologorum similitudo, sic in hoc scurrilis oratori
dicacitas magno opere fugienda est. Qui igitur distinguemus
a Crasso, a Catulo, a ceteris familiarem vestrum
Granium aut Vargulam amicum meum? Non me hercule
in mentem mihi quidem venit: sunt enim dicaces; Granio
quidem nemo dicacior. Hoc, opinor, primum, ne, quotienscumque
potuerit dictum dici, necesse habeamus dicere.
[sect. 245]
Pusillus testis processit. "Licet" inquit "rogare?" Philippus.
Tum quaesitor properans "modo breviter." Hic ille
"non accusabis: perpusillum rogabo." Ridicule. Sed sedebat
iudex L. Aurifex brevior ipse quam testis etiam: omnis
est risus in iudicem conversus; visum est totum scurrile
ridiculum. Ergo haec, quae cadere possunt in quos nolis,
quamvis sint bella, sunt tamen ipso genere scurrilia;
[sect. 246]
ut
iste, qui se vult dicacem et me hercule est, Appius, sed non
numquam in hoc vitium scurrile delabitur. "Cenabo"
inquit "apud te," huic lusco familiari meo, C. Sextio; "uni
enim locum esse video." Est hoc scurrile, et quod sine
causa lacessivit et tamen id dixit, quod in omnis luscos
conveniret; ea, quia meditata putantur esse, minus ridentur:
illud egregium Sexti et ex tempore "manus lava"
[sect. 247]
inquit "et cena." Temporis igitur ratio et ipsius dicacitatis
moderatio et temperantia et raritas dictorum distinguent
oratorem a scurra, et quod nos cum causa dicimus, non ut
ridiculi videamur, sed ut proficiamus aliquid, illi totum
diem et sine causa. Quid enim est Vargula adsecutus, cum
eum candidatus A. Sempronius cum M. fratre suo complexus
esset "puer, abige muscas"? Risum quaesivit, qui
est mea sententia vel tenuissimus ingeni fructus. Tempus
igitur dicendi prudentia et gravitate moderabimur; quarum
utinam artem aliquam haberemus! Sed domina natura est.
[sect. 248]
Nunc exponamus genera ipsa summatim, quae risum
maxime moveant. Haec igitur sit prima partitio, quod
facete dicatur, id alias in re habere, alias in verbo facetias;
maxime autem homines delectari, si quando risus coniuncte
re verboque moveatur. Sed hoc mementote, quoscumque
locos attingam, unde ridicula ducantur, ex eisdem locis fere
etiam gravis sententias posse duci: tantum interest, quod
gravitas honestis in rebus severisque, iocus in turpiculis et
quasi deformibus ponitur, velut eisdem verbis et laudare
frugi servum possimus et, si est nequam, iocari. Ridiculum
est illud Neronianum vetus in furaci servo: solum esse, cui
domi nihil sit nec obsignatum nec occlusum, quod idem in
bono servo dici solet.
[sect. 249]
Sed hoc eisdem verbis; ex eisdem
[autem] locis [nascuntur] omnia. Nam quod Sp. Carvilio
graviter claudicanti ex vulnere ob rem publicam accepto et
ob eam causam verecundanti in publicum prodire mater
dixit "quin prodis, mi Spuri? quotienscumque gradum
facies, totiens tibi tuarum virtutum veniat in mentem," praeclarum
et grave est: quod Calvino Glaucia claudicanti "ubi
est vetus illud: num claudicat? at hic clodicat"! hoc ridiculum
est; et utrumque ex eo, quod in claudicatione animad-
verti potuit, est ductum. "Quid hoc Navio ignavius?"
severe Scipio; at in male olentem "video me a te circumveniri"
subridicule Philippus; at utrumque genus continet
verbi ad litteram immutati similitudo.
[sect. 250]
Ex ambiguo dicta
vel argutissima putantur, sed non semper in ioco, saepe
etiam in gravitate versantur. Africano illi superiori coronam
sibi in convivio ad caput accommodanti, cum ea saepius
rumperetur, P. Licinius Varus "noli mirari," inquit "si non
convenit, caput enim magnum est": et laudabile et honestum;
at ex eodem genere est "Calvo satis est, quod dicit
parum." Ne multa: nullum genus est ioci, quo non ex
eodem severa et gravia sumantur.
[sect. 251]
Atque hoc etiam animadvertendum
est, non esse omnia ridicula faceta. Quid
enim potest esse tam ridiculum quam sannio est? Sed ore,
vultu, [imitandis moribus,] voce, denique corpore ridetur
ipso; salsum hunc possum dicere atque ita, non ut eius modi
oratorem esse velim, sed ut mimum. Qua re primum genus
hoc, quod risum vel maxime movet, non est nostrum: morosum,
superstitiosum, suspiciosum, gloriosum, stultum: naturae
ridentur ipsae, quas personas agitare solemus, non sustinere.
[sect. 252]
Alterum genus est <in> imitatione admodum ridiculum, sed
nobis furtim tantum <uti> licet, si quando, et cursim; aliter
enim minime est liberale; tertium, oris depravatio, non
digna nobis; quartum, obscenitas, non solum non foro
digna, sed vix convivio liberorum. Detractis igitur tot
rebus ex hoc oratorio loco facetiae reliquae sunt, quae aut
in re, ut ante divisi, positae videntur esse aut in verbo; nam
quod, quibuscumque verbis dixeris, facetum tamen est, re
continetur; quod mutatis verbis salem amittit, in verbis
habet omnem leporem.
[sect. 253]
Ambigua sunt in primis acuta atque in verbo posita, non
in re; sed non saepe magnum risum movent; magis ut belle,
ut litterate dicta laudantur; ut in illum Titium, qui cum
studiose pila luderet et idem signa sacra noctu frangere
putaretur gregalesque eum, cum in campum non venisset,
requirerent, excusavit Vespa Terentius, quod eum bracchium
fregisse diceret; ut illud Africani, quod est apud Lucilium
Quid Decius? Nuculam an confixum vis facere? inquit:
[sect. 254]
ut tuus amicus, Crasse, Granius, "non esse sextantis." Et
si quaeritis, is, qui appellatur dicax, hoc genere maxime
excellet; sed risum movent alia maiorem. Ambiguum
per se ipsum probatur id quidem, ut ante dixi, vel maxime;
ingeniosi enim videtur vim verbi in aliud, atque ceteri
accipiant, posse ducere; sed admirationem magis quam
risum movet, nisi si quando incidit in aliud quoque genus
ridiculi, quae genera percurram equidem.
[sect. 255]
Sed scitis esse
notissimum ridiculi genus, cum aliud exspectamus, aliud
dicitur: hic nobismet ipsis noster error risum movet: quod
si admixtum est etiam ambiguum, fit salsius; ut apud Novium
videtur esse misericors ille, qui iudicatum duci videt:
percontatur ita: "quanti addictus?" "Mille nummum." Si
addidisset tantummodo "ducas licet"; esset illud genus
ridiculi praeter exspectationem; sed quia addidit "nihil
addo, ducas licet"; addito ambiguo [altero genere ridiculi],
fuit, ut mihi quidem videtur, salsissimus. Hoc tum est
venustum, cum in altercatione arripitur ab adversario
verbum et ex eo, ut a Catulo in Philippum, in eum ipsum
aliquid, qui lacessivit, infligitur.
[sect. 256]
Sed cum plura sint ambigui
genera, de quibus est doctrina quaedam subtilior,
attendere et aucupari verba oportebit; in quo, ut ea, quae
sint frigidiora, vitemus,est enim cavendum, ne arcessitum
dictum puteturpermulta tamen acute dicemus. Alterum
genus est, quod habet parvam verbi immutationem, quod in
littera positum Graeci vocant παρονομασίαν, ut "Nobiliorem
mobiliorem" Cato; aut, ut idem, cum cuidam dixisset
"eamus deambulatum" et ille "quid opus fuit de?" "Immo
vero" inquit "quid opus fuit te?" Aut eiusdem responsio
[sect. 257]
illa "si tu et adversus et aversus impudicus es." Etiam
interpretatio nominis habet acumen, cum ad ridiculum
convertas, quam ob rem ita quis vocetur; ut ego nuper
Nummium divisorem, ut Neoptolemum ad Troiam, sic
illum in campo Martio nomen invenisse; atque haec omnia
verbo continentur. Saepe etiam versus facete interponitur,
vel ut est vel paululum immutatus, aut aliqua pars versus,
ut Stati a Scauro stomachante; ex quo sunt non nulli, qui
tuam legem de civitate natam, Crasse, dicant:
st, tacete, quid hoc clamoris? Quibus nec mater nec pater,
tanta confidentia? Auferte istam enim superbiam.
Nam in Caelio sane etiam ad causam utile fuit tuum illud,
Antoni, cum ille a se pecuniam profectam diceret testis et
haberet filium delicatiorem, abeunte iam illo,
sentin senem esse tactum triginta minis?
[sect. 258]
In hoc genus coniciuntur etiam proverbia, ut illud Scipionis,
cum Asellus omnis se provincias stipendia merentem peragrasse
gloriaretur: "agas asellum" et cetera; qua re ea quoque,
quoniam mutatis verbis non possunt retinere eandem
venustatem, non in re, sed in verbis posita ducantur.
[sect. 259]
Est
etiam in verbo positum non insulsum genus ex eo, cum
ad verbum, non ad sententiam rem accipere videare; ex
quo uno genere totus est Tutor, mimus vetus, oppido
ridiculus. Sed abeo a mimis; tantum genus huius ridiculi
insigni aliqua et nota re notari volo; est autem ex hoc
genere illud, quod tu, Crasse, nuper ei, qui te rogasset, num
tibi molestus esset futurus, si ad te bene ante lucem venisset,
"tu vero" inquisti "molestus non eris." "Iubebis igitur te"
inquit "suscitari?" Et tu "certe negaram te molestum
[sect. 260]
futurum." Ex eodem hoc vetus illud est, quod aiunt Maluginensem
illum [M.] Scipionem, cum ex centuria sua renuntiaret
Acidinum consulem praecoque dixisset "dic de
L. Manlio": "virum bonum" inquit "egregiumque civem
esse arbitror." Ridicule etiam illud L. [Porcius] Nasica
censori Catoni; cum ille "ex tui animi sententia tu uxorem
habes?" "Non hercule" inquit "ex mei animi sententia."
Haec aut frigida sunt aut tum salsa, cum aliud est exspectatum.
Natura enim nos, ut ante dixi, noster delectat error;
ex quo, cum quasi decepti sumus exspectatione, ridemus.
[sect. 261]
In verbis etiam illa sunt, quae aut ex immutata oratione
ducuntur aut ex unius verbi translatione aut ex inversione
verborum. Ex immutatione, ut olim Rusca cum legem
ferret annalem, dissuasor M. Servilius "dic mihi," inquit
"M. Pinari, num, si contra te dixero, mihi male dicturus es,
ut ceteris fecisti?" "Ut sementem feceris, ita metes" inquit.
[sect. 262]
Ex translatione autem, ut, cum Scipio ille maior Corinthiis
statuam pollicentibus eo loco, ubi aliorum essent impera-
torum, turmalis dixit displicere. Invertuntur autem verba,
ut, Crassus apud M. Perpernam iudicem pro Aculeone cum
diceret, aderat contra Aculeonem Gratidiano L. Aelius
Lamia, deformis, ut nostis; qui cum interpellaret odiose,
"audiamus" inquit "pulchellum puerum" Crassus; cum
esset arrisum, "non potui mihi" inquit Lamia "formam ipse
fingere, ingenium potui"; tum hic "audiamus" inquit
"disertum": multo etiam arrisum est vehementius. Sunt
etiam illa venusta ut in gravibus sententiis, sic in facetiis
dixi enim dudum rationem aliam esse ioci, aliam severitatis,
[sect. 263]
gravium autem et iocorum unam esse materiamornant
igitur in primis orationem verba relata contrarie, quod idem
genus saepe est etiam facetum, ut Servius ille Galba cum
iudices L. Scribonio tribuno plebis ferret familiaris suos et
dixisset Libo "quando tandem, Galba, de triclinio tuo
exibis?" "cum tu" inquit "de cubiculo alieno." A quo
genere ne illud quidem plurimum distat, quod Glaucia
Metello "villam in Tiburti habes, cortem in Palatio."
Ac verborum quidem genera, quae essent faceta, dixisse
me puto;
[sect. 264]
rerum plura sunt, eaque magis, ut dixi ante, ridentur;
in quibus est narratio, res sane difficilis; exprimenda
enim sunt et ponenda ante oculos ea, quae videantur
et veri similia, quod est proprium narrationis, et quae sint,
quod ridiculi proprium est, subturpia; cuius exemplum, ut
brevissimum, sit sane illud, quod ante posui, Crassi de
Memmio. Et ad hoc genus ascribamus etiam narrationes
apologorum.
[sect. 265]
Trahitur etiam aliquid ex historia, ut, cum Sex.
Titius se Cassandram esse diceret, "multos" inquit Antonius
"possum tuos Aiaces Oileos nominare." Est etiam ex
similitudine, quae aut conlationem habet aut tamquam
imaginem: conlationem, ut ille Gallus olim testis in Pisonem,
cum innumerabilem Magio praefecto pecuniam dixisset
datam idque Scaurus tenuitate Magi redargueret, "erras,"
inquit "Scaure; ego enim Magium non conservasse dico,
sed tamquam nudus nuces legeret, in ventre abstulisse"; ut
illud M. Cicero senex, huius viri optimi, nostri familiaris,
pater, "nostros homines similis esse Syrorum venalium: ut
[sect. 266]
quisque optime Graece sciret, ita esse nequissimum." Valde
autem ridentur etiam imagines, quae fere in deformitatem
aut in aliquod vitium corporis ducuntur cum similitudine
turpioris: ut meum illud in Helvium Manciam "iam ostendam
cuius modi sis," cum ille "ostende, quaeso"; demonstravi
digito pictum Gallum in Mariano scuto Cimbrico sub
Novis distortum, eiecta lingua, buccis fluentibus; risus est
commotus; nihil tam Manciae simile visum est; ut cum
Tito Pinario mentum in dicendo intorquenti: "tum ut
[sect. 267]
diceret, si quid vellet, si nucem fregisset." Etiam illa, quae
minuendi aut augendi causa ad incredibilem admirationem
efferuntur; velut tu, Crasse, in contione: "ita sibi ipsum
magnum videri Memmium, ut in forum descendens caput
ad fornicem Fabianum demitteret"; ex quo genere etiam
illud est, quod Scipio apud Numantiam, cum stomacharetur
cum C. Metello, dixisse dicitur: "si quintum pareret mater
[sect. 268]
eius, asinum fuisse parituram." Arguta etiam significatio est,
cum parva re et saepe verbo res obscura et latens inlustratur;
ut, cum C. Fabricio P. Cornelius, homo, ut existimabatur,
avarus et furax, sed egregie fortis et bonus imperator, gratias
ageret, quod se homo inimicus consulem fecisset, bello
praesertim magno et gravi "nihil est, quod mihi gratias
agas," inquit "si malui compilari quam venire"; ut Asello
Africanus obicienti lustrum illud infelix, "noli" inquit
"mirari; is enim, qui te ex aerariis exemit, lustrum condidit
et taurum immolavit." [Tacita suspicio est, ut religione
civitatem obstrinxisse videatur Mummius, quod Asellum
ignominia levarit.]
Urbana etiam dissimulatio est, cum alia dicuntur ac
sentias, non illo genere, de quo ante dixi, cum contraria
dicas, ut Lamiae Crassus, sed cum toto genere orationis
severe ludas, cum aliter sentias ac loquare;
[sect. 269]
ut noster Scaevola
Septumuleio illi Anagnino, cui pro C. Gracchi capite
erat aurum repensum, roganti, ut se in Asiam praefectum
duceret "quid tibi vis," inquit "insane? tanta malorum est
multitudo civium, ut tibi ego hoc confirmem, si Romae
manseris, te paucis annis ad maximas pecunias esse venturum."
[sect. 270]
In hoc genere Fannius in annalibus suis Africanum
hunc Aemilianum dicit fuisse <egregium> et Graeco
eum verbo appellat εἴρωνα; sed, uti ei ferunt, qui melius
haec norunt, Socratem opinor in hac ironia dissimulantiaque
longe lepore et humanitate omnibus praestitisse. Genus
est perelegans et cum gravitate salsum cumque oratoriis
dictionibus tum urbanis sermonibus accommodatum.
[sect. 271]
Et
hercule omnia haec, quae a me de facetiis disputantur, non
maiora forensium actionum quam omnium sermonum condimenta
sunt. Nam sicut quod apud Catonem estqui
multa rettulit, ex quibus a me exempli causa non nulla
ponunturper mihi scitum videtur, C. Publicium solitum
dicere "P. Mummium cuiusvis temporis hominem esse," sic
profecto se res habet, nullum ut sit vitae tempus, in quo
non deceat leporem humanitatemque versari.
[sect. 272]
Sed redeo
ad cetera. Est huic finitimum dissimulationi, cum honesto
verbo vitiosa res appellatur; ut cum Africanus censor tribu
movebat eum centurionem, qui in Pauli pugna non adfuerat,
cum ille se custodiae causa diceret in castris remansisse
quaereretque, cur ab eo notaretur, "non amo" inquit
[sect. 273]
"nimium diligentis." Acutum etiam illud est, cum ex alterius
oratione aliud excipias atque ille vult; ut Salinatori
Maximus, cum Tarento amisso arcem tamen Livius retinuisset
multaque ex ea proelia praeclara fecisset, cum
aliquot post annis Maximus id oppidum recepisset rogaretque
eum Salinator, ut meminisset opera sua se Tarentum
recepisse, "quidni" inquit "meminerim? Numquam enim
[sect. 274]
recepissem, nisi tu perdidisses." Sunt etiam illa subabsurda,
sed eo ipso nomine saepe ridicula, non solum mimis perapposita,
sed etiam quodam modo nobis:
homo fatuus,
postquam rem habere coepit, est emortuus.
Et
quid est tibi ista mulier? Uxor. Similis me dius fidius.
Et
quamdiu ad aquas fuit, numquam est emortuus.
Genus hoc levius et, ut dixi, mimicum, sed habet non numquam
aliquid etiam apud nos loci, ut vel non stultus quasi
stulte cum sale dicat aliquid: ut tibi, Antoni, Mancia, cum
audisset te censorem a M. Duronio de ambitu postulatum,
[sect. 275]
"aliquando" inquit "tibi tuum negotium agere licebit." Valde
haec ridentur et hercule omnia, quae a prudentibus [quasi]
per simulationem [non intellegendi] subabsurde salseque
dicuntur. Ex quo genere est etiam non videri intellegere
quod intellegas, ut Pontidius "qualem existimas, qui in
adulterio deprehenditur?" "tardum!" ut ego, qui in dilectu
Metello, cum excusationem oculorum a me non acciperet
[sect. 276]
et dixisset "tu igitur nihil vides?" "ego vero" inquam
"a porta Esquilina video villam tuam;" ut illud Nasicae,
qui cum ad poetam Ennium venisset eique ab ostio quaerenti
Ennium ancilla dixisset domi non esse, Nasica sensit
illam domini iussu dixisse et illum intus esse; paucis post
diebus cum ad Nasicam venisset Ennius et eum ad ianuam
quaereret, exclamat Nasica domi non esse, tum Ennius
"quid? ego non cognosco vocem" inquit "tuam?" Hic
Nasica "homo es impudens: ego cum te quaererem ancillae
tuae credidi te domi non esse, tu mihi non credis ipsi?"
Est bellum illud quoque, ex quo is, qui dixit inridetur in eo
ipso genere, quo dixit;
[sect. 277]
ut, cum Q. Opimius consularis,
qui adulescentulus male audisset, festivo homini Egilio, qui
videretur mollior nec esset, dixisset "quid tu, Egilia mea?
quando ad me venis cum tua colu et lana?" "Non pol"
inquit "audeo, nam me ad famosas vetuit mater accedere."
[sect. 278]
Salsa sunt etiam, quae habent suspicionem ridiculi absconditam,
quo in genere est Siculi illud, cui cum familiaris quidam
quereretur quod diceret uxorem suam suspendisse se
de ficu, "amabo te," inquit "da mihi ex ista arbore quos
seram surculos." In eodem genere est, quod Catulus dixit
cuidam oratori malo: qui cum in epilogo misericordiam se
movisse putaret, postquam adsedit, rogavit hunc videreturne
misericordiam movisse, "ac magnam quidem," inquit "neminem
enim puto esse tam durum, cui non oratio tua misericordia
[sect. 279]
digna visa sit." Me tamen hercule etiam illa valde
movent stomachosa et quasi submorosa ridicula, non cum
a moroso dicuntur; tum enim non sal, sed natura ridetur;
in quo, ut mihi videtur, persalsum illud est apud Novium:
"quid ploras, pater?"
"Mirum ni cantem: condemnatus sum."
Huic generi quasi contrarium est ridiculi genus patientis ac
lenti, ut, cum Cato percussus esset ab eo, qui arcam ferebat,
cum ille diceret "cave," rogavit "num quid aliud ferret
[sect. 280]
praeter arcam." Est etiam stultitiae salsa reprehensio, ut
ille Siculus, cui praetor Scipio patronum causae dabat
hospitem suum, hominem nobilem, sed admodum stultum,
"quaeso," inquit "praetor, adversario meo da istum patronum,
deinde mihi neminem dederis." Movent illa etiam, quae
coniectura explanantur longe aliter atque sunt, sed acute atque
concinne; ut, cum Scaurus accusaret Rutilium ambitus,
cum ipse consul esset factus, ille repulsam tulisset, et in eius
tabulis ostenderet litteras A. F. P. R. idque diceret esse,
actum fide P. Rutili; Rutilius autem, ante factum, post
relatum; C. Canius, eques Romanus, cum Rufo adesset,
exclamat, neutrum illis litteris declarari: "quid ergo?"
inquit Scaurus; "Aemilius fecit, plectitur Rutilius."
Ridentur etiam discrepantia:
[sect. 281]
"quid huic abest nisi res et
virtus?" Bella etiam est familiaris reprehensio quasi errantis;
ut cum obiurgavit Albium Granius quod, cum eius tabulis
quiddam ab Albucio probatum videretur, et valde absoluto
Scaevola gauderet neque intellegeret contra suas tabulas
esse iudicatum.
[sect. 282]
Huic similis est etiam admonitio in consilio
dando familiaris, ut, cum patrono malo, cum vocem in
dicendo obtudisset, suadebat Granius, ut mulsum frigidum
biberet, simul ac domum redisset, "perdam" inquit "vocem,
[sect. 283]
si id fecero": "melius est" inquit "quam reum." Bellum
etiam est, cum quid cuique sit consentaneum dicitur; ut,
cum Scaurus non nullam haberet invidiam ex eo, quod
Phrygionis Pompei, locupletis hominis, bona sine testamento
possederat, sederetque advocatus reo Bestiae, cum
funus quoddam duceretur, accusator C. Memmius "vide,"
inquit "Scaure, mortuus rapitur, si potes esse possessor."
[sect. 284]
Sed ex his omnibus nihil magis ridetur, quam quod est
praeter exspectationem, cuius innumerabilia sunt exempla,
vel Appi maioris illius, qui in senatu, cum ageretur de agris
publicis et de lege Thoria et peteretur Lucullus ab eis, qui
a pecore eius depasci agros publicos dicerent, "non est"
inquit "Luculli pecus illud; erratis";defendere Lucullum
videbatur"ego liberum puto esse: qua libet pascitur."
[sect. 285]
Placet etiam mihi illud Scipionis illius, qui Ti. Gracchum
perculit: cum ei M. Flaccus multis probris obiectis P. Mucium
iudicem tulisset; "eiero," inquit "iniquus est"; cum
esset admurmuratum, "ah," inquit "P. C., non ego mihi illum
iniquum eiero, verum omnibus." Ab hoc vero Crasso nihil
facetius: cum laesisset testis Silus Pisonem, quod se in eum
audisse dixisset, "potest fieri," inquit "Sile, ut is, unde te
audisse dicis, iratus dixerit." Adnuit Silus. "Potest etiam,
ut tu non recte intellexeris." Id quoque toto capite adnuit,
ut se Crasso daret. "Potest etiam fieri," inquit "ut omnino,
quod te audisse dicis, numquam audieris." Hoc ita praeter
exspectationem accidit, ut testem omnium risus obrueret.
Huius generis est plenus Novius, cuius iocus est familiaris
[sect. 286]
"sapiens si algebis, tremes" et alia permulta. Saepe etiam
facete concedas adversario id ipsum, quod tibi ille detrahit;
ut C. Laelius, cum ei quidam malo genere natus diceret,
indignum esse suis maioribus, "at hercule" inquit "tu tuis
dignus." Saepe etiam sententiose ridicula dicuntur, ut
M. Cincius, quo die legem de donis et muneribus tulit,
cum C. Cento prodisset et satis contumeliose "quid fers,
Cinciole?" quaesisset, "ut emas," inquit "Gai, si uti velis."
[sect. 287]
Saepe etiam salse, quae fieri non possunt, optantur; ut
M. Lepidus, cum, ceteris se in campo exercentibus, ipse in
herba recubuisset, "vellem hoc esset," inquit "laborare."
Salsum est etiam quaerentibus et quasi percontantibus lente
respondere quod nolint; ut censor Lepidus, cum M. Antistio
Pyrgensi equum ademisset amicique [cum] vociferarentur et
quaererent, quid ille patri suo responderet, cur ademptum
sibi equum diceret, cum optimus colonus, parcissimus,
modestissimus, frugalissimus esset, "me istorum" inquit
[sect. 288]
"nihil credere." Conliguntur a Graecis, alia non nulla, exsecrationes,
admirationes, minationes; sed haec ipsa nimis
mihi videor in multa genera discripsisse; nam illa, quae
verbi ratione et vi continentur, certa fere ac definita sunt;
quae plerumque, ut ante dixi, laudari magis quam rideri
solent;
[sect. 289]
haec autem, quae sunt in re ipsa et sententia, partibus
sunt innumerabilia, generibus pauca; exspectationibus
enim decipiendis et naturis aliorum inridendis [ipsorum
ridicule indicandis] et similitudine turpioris et dissimulatione
et subabsurda dicendo et stulta reprehendendo risus
moventur. Itaque imbuendus est is, qui iocose volet dicere,
quasi natura quadam apta ad haec genera et moribus, ut ad
cuiusque modi genus ridiculi vultus etiam accommodetur;
qui quidem quo severior est et tristior, ut in te, Crasse, hoc
illa, quae dicuntur, salsiora videri solent.
[sect. 290]
Sed iam tu,
Antoni, qui hoc deversorio sermonis mei libenter acquieturum
te esse dixisti, tamquam in Pomptinum deverteris, neque
amoenum neque salubrem locum, censeo, ut satis diu
te putes requiesse et iter reliquum conficere pergas.'
'Ego vero, atque hilare quidem a te acceptus,' inquit 'et
cum doctior per te, tum etiam audacior factus iam ad
iocandum; non enim vereor ne quis me in isto genere
leviorem iam putet, quoniam quidem tu Fabricios mihi
auctores et Africanos, Maximos, Catones, Lepidos protulisti.
[sect. 291]
Sed habetis ea, quae vultis ex me audire, de quibus
quidem accuratius dicendum et cogitandum fuit; nam
cetera faciliora sunt atque ex eis, quae dicta sunt, reliqua
nascuntur omnia. Ego enim cum ad causam sum adgressus
atque omnia cogitando, quoad facere potui, persecutus,
cum et argumenta causae et eos locos, quibus animi iudicum
conciliantur, et illos, quibus permoventur, vidi atque cognovi,
tum constituo quid habeat causa quaeque boni, quid
mali; nulla enim fere potest res in dicendi disceptationem
aut controversiam vocari, quae non habeat utrumque, sed,
quantum habeat, id refert;
[sect. 292]
mea autem ratio haec esse in
dicendo solet, ut, boni quod habeam, id amplectar, exornem,
exaggerem, ibi commorer, ibi habitem, ibi haeream; a malo
autem vitioque causae ita recedam, non ut me id fugere
appareat, sed ut totum bono illo ornando et augendo dissimulatum
obruatur; et, si causa est in argumentis, firmissima
quaeque maxime tueor, sive plura sunt sive aliquod
unum; sin autem in conciliatione aut in permotione causa
est, ad eam me potissimum partem, quae maxime movere
animos hominum potest, confero.
[sect. 293]
Summa denique huius
generis haec est, ut si in refellendo adversario firmior esse
oratio quam in confirmandis nostris rebus potest, omnia in
illum tela conferam; si nostra probari facilius, quam illa
redargui possunt, abducere animos a contraria defensione
et ad nostram conor deducere.
[sect. 294]
Duo denique illa, quae
facillima videntur, quoniam quae difficiliora sunt, non
possum, mihi pro meo iure sumo: unum, ut molesto aut
difficili argumento aut loco non numquam omnino nihil
respondeam, quod forsitan aliquis iure inriserit; quis enim
est, qui id facere non possit? sed tamen ego de mea nunc,
non de aliorum facultate disputo confiteorque me, si quae
premat res vehementius, ita cedere solere, ut non modo
non abiecto, sed ne reiecto quidem scuto fugere videar, sed
adhibere quandam in dicendo speciem atque pompam et
pugnae similem fugam; consistere vero in meo praesidio
sic, ut non fugiendi hostis, sed capiendi loci causa cessisse
videar;
[sect. 295]
alterum est illud, quod ego maxime oratori cavendum
et providendum puto quodque me sollicitare summe
solet: non tam ut prosim causis, elaborare soleo, quam ut
ne quid obsim; non quin enitendum sit in utroque, sed
tamen multo est turpius oratori nocuisse videri causae quam
non profuisse. Sed quid hoc loco vos inter vos, Catule?
An haec, ut sunt contemnenda, contemnitis?' 'Minime,'
inquit ille 'sed Caesar de isto ipso quiddam velle dicere
videbatur.' 'Me vero libente' inquit Antonius 'dixerit sive
refellendi causa sive quaerendi.'
[sect. 296]
Tum Iulius 'ego me hercule,'
inquit 'Antoni, semper is fui, qui de te oratore sic
praedicarem, unum te in dicendo mihi videri tectissimum
propriumque hoc esse laudis tuae nihil a te umquam esse
dictum, quod obesset ei, pro quo diceres; idque memoria
teneo, cum mihi sermo cum hoc Crasso, multis audientibus,
esset institutus Crassusque plurimis verbis eloquentiam
laudaret tuam, dixisse me cum ceteris tuis laudibus hanc
esse vel maximam quod non solum quod opus esset diceres,
sed etiam quod non opus esset non diceres;
[sect. 297]
tum illum
mihi respondere memini, cetera in te summe esse laudanda,
illud vero improbi esse hominis et perfidiosi, dicere quod
alienum esset et noceret ei, pro quo quisque diceret; qua
re non sibi eum disertum, qui id non faceret, videri, sed
improbum, qui faceret. Nunc, si tibi videtur, Antoni,
demonstres velim, qua re tu hoc ita magnum putes nihil in
causa mali facere, ut nihil tibi in oratore maius esse videatur.'
[sect. 298]
'Dicam equidem, Caesar,' inquit 'quid intellegam, sed et tu
et vos hoc omnes,' inquit, 'mementote, non me de perfecti
oratoris divinitate quadam loqui, sed de exercitationis et
consuetudinis meae mediocritate. Crassi quidem responsum
excellentis cuiusdam est ingeni ac singularis; cui quidem
portenti simile esse visum est posse aliquem inveniri oratorem,
qui aliquid mali faceret dicendo obessetque ei, quem
defenderet;
[sect. 299]
facit enim de se coniecturam; cuius tanta vis
ingeni est, ut neminem nisi consulto putet, quod contra se
ipsum sit, dicere; sed ego non de praestanti quadam et
eximia, sed prope de vulgari et communi vi nunc disputo.
Ita apud Graecos fertur incredibili quadam magnitudine
consili atque ingeni Atheniensis ille fuisse Themistocles;
ad quem quidam doctus homo atque in primis eruditus
accessisse dicitur eique artem memoriae, quae tum primum
proferebatur, pollicitus esse se traditurum; cum ille quaesisset
quidnam illa ars efficere posset, dixisse illum doctorem,
ut omnia meminisset; et ei Themistoclem respondisse
gratius sibi illum esse facturum, si se oblivisci quae vellet
quam si meminisse docuisset.
[sect. 300]
Videsne quae vis in homine
acerrimi ingeni, quam potens et quanta mens fuerit? Qui
ita responderit, ut intellegere possemus nihil ex illius animo,
quod semel esset infusum, umquam effluere potuisse; cum
quidem ei fuerit optabilius oblivisci posse potius quod
meminisse nollet quam quod semel audisset vidissetve
meminisse. Sed neque propter hoc Themistocli responsum
memoriae nobis opera danda non est neque illa mea cautio
et timiditas in causis propter praestantem prudentiam Crassi
neglegenda est; uterque enim istorum non mihi attulit
aliquam, sed suam significavit facultatem.
[sect. 301]
Etenim permulta
sunt in causis in omni parte orationis circumspicienda,
ne quid offendas, ne quo inruas: saepe aliqui testis
aut non laedit aut minus laedit, nisi lacessatur; orat reus,
urgent advocati, ut invehamur, ut male dicamus, denique
ut interrogemus: non moveor, non obtempero, non satis
facio; neque tamen ullam adsequor laudem; homines enim
imperiti facilius quod stulte dixeris reprehendere quam
quod sapienter tacueris laudare possunt.
[sect. 302]
Hic quantum fit
mali, si iratum, si non stultum, si non levem testem laeseris!
Habet enim et voluntatem nocendi in iracundia et vim in
ingenio et pondus in vita. Nec, si hoc Crassus non committit,
ideo non multi et saepe committunt. Quo quidem
mihi turpius videri nihil solet, quam quod ex oratoris dicto
aliquo aut responso aut rogato sermo ille sequitur: "occidit."
"Adversariumne?" "Immo vero" aiunt "se et eum, quem
[sect. 303]
defendit." Hoc Crassus non putat nisi perfidia accidere
posse; ego autem saepissime video in causis aliquid mali
facere homines minime malos. Quid, illud, quod supra
dixi, solere me cedere et, ut planius dicam, fugere ea, quae
valde causam meam premerent, cum id non faciunt alii
versanturque in hostium castris ac sua praesidia dimittunt,
mediocriterne causis nocent, cum aut adversariorum adiumenta
confirmant aut ea, quae sanare nequeunt, exulcerant?
[sect. 304]
Quid, cum personarum, quas defendunt, rationem non
habent, si, quae sunt in eis invidiosa, non mitigant extenuando,
sed laudando et efferendo invidiosiora faciunt,
quantum est in eo tandem mali? Quid, si in homines
caros iudicibusque iucundos sine ulla praemunitione
orationis acerbius et contumeliosius invehare, nonne a te
iudices abalienes?
[sect. 305]
Quid, si, quae vitia aut incommoda
sunt in aliquo iudice uno aut pluribus, ea tu in adversariis
exprobrando non intellegas te in iudices invehi, mediocre<ne>
peccatum est? Quid, si, cum pro altero dicas, litem tuam
facias aut laesus efferare iracundia, causam relinquas, nihilne
noceas? In quo ego, non quo libenter male audiam, sed
quia causam non libenter relinquo, nimium patiens et lentus
existimor; ut, cum te ipsum, Sulpici, obiurgabam, quod
ministratorem peteres, non adversarium; ex quo etiam illud
adsequor, ut, si quis mihi male dicat, petulans aut plane
insanus esse videatur.
[sect. 306]
In ipsis autem argumentis si quid
posueris aut aperte falsum aut ei, quod dixeris dicturusve
sis, contrarium aut genere ipso remotum ab usu iudiciorum
ac foro, nihilne noceas? Quid multa? Omnis cura mea
solet in hoc versari semperdicam enim saepiussi possim
ut boni efficiam aliquid dicendo; sin id minus, ut certe ne
quid mali.
[sect. 307]
Itaque nunc illuc redeo, Catule, in quo tu me paulo ante
laudabas, ad ordinem conlocationemque rerum ac locorum;
cuius ratio est duplex; altera, quam adfert natura causarum,
altera, quae oratorum iudicio et prudentia comparatur:
nam ut aliquid ante rem dicamus, deinde ut rem expona-
mus, post ut eam probemus nostris praesidiis confirmandis,
contrariis refutandis, deinde ut concludamus atque ita peroremus,
hoc dicendi natura ipsa praescribit;
[sect. 308]
ut vero statuamus
ea, quae probandi et docendi causa dicenda sunt,
quem ad modum componamus, id est vel maxime proprium
oratoris prudentiae. Multa enim occurrunt argumenta;
multa, quae in dicendo profutura videantur; sed eorum
partim ita levia sunt, ut contemnenda sint; partim, etiam si
quid habent adiumenti, sunt non numquam eius modi, ut
insit in eis aliquid viti neque tanti sit illud, quod prodesse
videatur, ut cum aliquo malo coniungatur;
[sect. 309]
quae autem
utilia sunt atque firma, si ea tamen, ut saepe fit, valde
multa sunt, ea, quae ex eis aut levissima sunt aut aliis
gravioribus consimilia, secerni arbitror oportere atque ex
oratione removeri: equidem cum conligo argumenta causarum,
non tam ea numerare soleo quam expendere.
[sect. 310]
Et
quoniam, quod saepe iam dixi, tribus rebus homines ad
nostram sententiam perducimus, aut docendo aut conciliando
aut permovendo, una ex tribus his rebus res prae
nobis est ferenda, ut nihil aliud nisi docere velle videamur;
reliquae duae, sicuti sanguis in corporibus, sic illae in perpetuis
orationibus fusae esse debebunt; nam et principia et
ceterae partes orationis, de quibus paulo post pauca dicemus,
habere hanc vim magno opere debent, ut ad eorum
[sect. 311]
mentis, apud quos agetur, movendas per<tinere> possint. Sed
his partibus orationis quae, etsi nihil docent argumentando,
persuadendo tamen et commovendo perficiunt plurimum,
quamquam maxime proprius est locus et in exordiendo et
in perorando, digredi tamen ab eo, quod proposueris atque
agas, permovendorum animorum causa saepe utile est;
[sect. 312]
itaque vel re narrata et exposita saepe datur ad commovendos
animos digrediendi locus, vel argumentis nostris confirmatis
vel contrariis refutatis vel utroque loco vel omnibus,
si habet eam causa dignitatem atque copiam, recte id fieri
potest; eaeque causae sunt ad augendum et ad ornandum
gravissimae atque plenissimae, quae plurimos exitus dant
ad eius modi digressionem, ut eis locis uti liceat, quibus
animorum impetus eorum, qui audiant, aut impellantur
aut reflectantur.
[sect. 313]
Atque etiam in illo reprehendo eos, qui,
quae minime firma sunt, ea prima conlocant; in quo illos
quoque errare arbitror, qui, si quandoid quod mihi
numquam placuitpluris adhibent patronos, ut in quoque
eorum minimum putant esse, ita eum primum volunt dicere:
res enim hoc postulat, ut eorum exspectationi, qui audiunt,
quam celerrime succurratur; cui si initio satis factum non
sit; multo plus sit in reliqua causa laborandum; male enim
se res habet, quae non statim, ut dici coepta est, melior
fieri videtur.
[sect. 314]
Ergo ut in oratore optimus quisque, sic in
oratione firmissimum quodque sit primum; dum illud tamen
in utroque teneatur, ut ea, quae excellent, serventur etiam
ad perorandum; si quae erunt mediocria, nam vitiosis
nusquam esse oportet locum, in mediam turbam atque in
gregem coniciantur.
[sect. 315]
Hisce omnibus rebus consideratis
tum denique id, quod primum est dicendum, postremum
soleo cogitare, quo utar exordio. Nam si quando id primum
invenire volui, nullum mihi occurrit nisi aut exile aut
nugatorium aut vulgare aut commune. Principia autem
dicendi semper cum accurata et acuta et instructa sententiis,
apta verbis, tum vero causarum propria esse debent;
prima est enim quasi cognitio et commendatio orationis in
principio, quaeque continuo eum, qui audit, permulcere
atque allicere debet;
[sect. 316]
in quo admirari soleo non equidem
istos, qui nullam huic rei operam dederunt, sed hominem
in primis disertum atque eruditum, Philippum, qui ita solet
surgere ad dicendum, ut quod primum verbum habiturus
sit, nesciat; et ait idem, cum bracchium concalfecerit,
tum se solere pugnare; neque attendit eos ipsos, unde hoc
simile ducat, primas illas hastas ita iactare leniter, ut et
venustati vel maxime serviant et reliquis viribus suis consulant.
[sect. 317]
Nec est dubium, quin exordium dicendi vehemens
et pugnax non saepe esse debeat; sed si in ipso illo gladiatorio
vitae certamine, quo ferro decernitur, tamen ante
congressum multa fiunt, quae non ad vulnus, sed ad
speciem valere videantur, quanto hoc magis in oratione
est spectandum, in qua non vis potius quam delectatio
postulatur! Nihil est denique in natura rerum omnium,
quod se universum profundat et quod totum repente
evolvat; sic omnia, quae fiunt quaeque aguntur acerrime,
lenioribus principiis natura ipsa praetexuit.
[sect. 318]
Haec autem in
dicendo non extrinsecus alicunde quaerenda, sed ex ipsis
visceribus causae sumenda sunt; idcirco tota causa pertemptata
atque perspecta, locis omnibus inventis atque
instructis considerandum est quo principio sit utendum.
[sect. 319]
Sic et facile reperientur; sumentur enim ex eis rebus,
quae erunt uberrimae vel in argumentis vel in eis partibus,
ad quas dixi digredi saepe oportere; [ita] et momenti
aliquid adferent, cum erunt paene ex intima defensione
deprompta, et apparebit ea non modo non esse communia
nec in alias causas posse transferri, sed penitus ex ea causa
quae [tum] agatur, effloruisse.
[sect. 320]
Omne autem principium
aut rei totius, quae agetur, significationem habere debebit
aut aditum ad causam et communitionem aut quoddam
ornamentum et dignitatem; sed oportet, ut aedibus ac
templis vestibula et aditus, sic causis principia pro portione
rerum praeponere; itaque in parvis atque infrequentibus
causis ab ipsa re est exordiri saepe commodius;
[sect. 321]
sed cum
erit utendum principio, quod plerumque erit, aut ex reo
aut ex adversario aut ex re aut ex eis, apud quos agetur,
sententias duci licebit. Ex reo (reos appello, quorum res
est), quae significent bonum virum, quae liberalem, quae
calamitosum, quae misericordia dignum, quae valeant contra
falsam criminationem; ex adversario eisdem ex locis fere
contraria;
[sect. 322]
ex re, si crudelis, si nefanda, si praeter opinionem,
si immerito, si misera, si ingrata, si indigna, si nova, si quae
restitui sanarique non possit; ex eis autem, apud quos
agetur, ut benevolos beneque existimantis efficiamus, quod
agendo efficitur melius quam rogando. Est id quidem in
totam orationem confundendum nec minime in extremam;
sed tamen multa principia ex eo genere gignuntur.
[sect. 323]
Nam
et attentum monent Graeci ut principio faciamus iudicem
et docilem; quae sunt utilia, sed non principi magis
propria quam reliquarum partium; faciliora etiam in principiis,
quod et attenti tum maxime sunt, cum omnia exspectant,
et dociles magis <in> initiis esse possunt; inlustriora
enim sunt, quae in principiis quam quae in mediis causis
dicuntur aut arguendo aut refellendo.
[sect. 324]
Maximam autem
copiam principiorum ad iudicem aut adliciendum aut
incitandum ex eis locis trahemus, qui ad motus animorum
conficiendos inerunt in causa, quos tamen totos explicare
in principio non oportebit, sed tantum impelli iudicem
primo leviter, ut iam inclinato reliqua incumbat oratio.
[sect. 325]
Conexum autem ita sit principium consequenti orationi,
ut non tamquam citharoedi prooemium adfictum aliquid,
sed cohaerens cum omni corpore membrum esse videatur.
Nam non nulli, cum illud meditati ediderunt, sic ad reliqua
transeunt, ut audientiam fieri sibi <non> velle videantur.
Atque eius modi illa prolusio debet esse, non ut Samnitium,
qui vibrant hastas ante pugnam, quibus in pugnando
nihil utuntur, sed ut ipsis sententiis, quibus proluserint, vel
pugnare possint.
[sect. 326]
Narrare vero rem quod breviter iubent, si brevitas appellanda
est, cum verbum nullum redundat, brevis est L. Crassi
oratio; sin tum est brevitas, cum tantum verborum est
quantum necesse est, aliquando id opus est; sed saepe
obest vel maxime in narrando, non solum quod obscuritatem
adfert, sed etiam quod eam virtutem, quae narrationis
est maxima, ut iucunda et ad persuadendum accommodata
sit, tollit. Videant illa
nam is postquam excessit ex ephebis . . . .
[sect. 327]
quam longa est narratio! Mores adulescentis ipsius et
servilis percontatio, mors Chrysidis, vultus et forma et
lamentatio sororis, reliqua pervarie iucundeque narrantur.
Quod si hanc brevitatem quaesisset:
effertur, imus, ad sepulcrum venimus,
in ignem imposita est,
[fere] decem versiculis totum conficere potuisset; quamquam
hoc ipsum "effertur, imus," concisum est ita, ut non
brevitati servitum sit, sed magis venustati.
[sect. 328]
Quod si nihil
fuisset, nisi "in ignem imposita est," tamen res tota cognosci
facile potuisset. Sed et festivitatem habet narratio distincta
personis et interpuncta sermonibus, et est et probabilius,
quod gestum esse dicas, cum quem ad modum actum sit
exponas, et multo apertius ad intellegendum est, si constituitur
aliquando ac non ista brevitate percurritur.
[sect. 329]
Apertam
enim narrationem tam esse oportet quam cetera; sed
hoc magis in hac elaborandum est, quod et difficilius est
non esse obscurum in re narranda quam aut in principio
aut in argumentando aut in perorando; et maiore etiam
periculo haec pars orationis obscura est quam ceterae, vel
quia, si quo alio in loco est dictum quid obscurius, tantum
id perit, quod ita dictum est, narratio obscura totam occaecat
orationem; vel quod alia possis, semel si obscurius
dixeris, dicere alio loco planius, narrationis unus est in
causa locus. Erit autem perspicua narratio, si verbis usitatis,
si ordine temporum servato, si non interrupte narrabitur.
[sect. 330]
Sed quando utendum sit aut non sit narratione,
id est consili; neque enim si nota res est nec dubium quid
gestum sit, narrare oportet, nec si adversarius narravit, nisi
si refellemus; ac si quando erit narrandum, nec illa, quae
suspicionem et crimen efficient contraque nos erunt, acriter
persequemur et, quicquid potuerit, detrahemus; ne illud,
quod Crassus, si quando fiat, perfidia, non stultitia fieri
putat, ut causae noceamus, accidat. Nam ad summam
totius causae pertinet, caute an contra demonstrata res sit,
quod omnis orationis reliquae fons est narratio.
[sect. 331]
Sequitur, ut causa ponatur, in quo videndum est, quid in
controversiam veniat; tum suggerenda sunt firmamenta
causae coniuncte et infirmandis contrariis et tuis confirmandis.
Namque una in causis ratio quaedam est eius
orationis, quae ad probandam argumentationem valet; ea
autem et confirmationem et reprehensionem quaerit; sed
quia neque reprehendi, quae contra dicuntur, possunt, nisi
tua confirmes, neque haec confirmari, nisi illa reprehendas,
idcirco haec et natura et utilitate et tractatione coniuncta
sunt.
[sect. 332]
Omnia autem concludenda <sunt> plerumque rebus
augendis vel inflammando iudice vel mitigando; omniaque
cum superioribus orationis locis tum maxime extremo ad
mentis iudicum quam maxime permovendas et ad utilitatem
nostram vocandas conferenda sunt.
[sect. 333]
Neque sane iam causa videtur esse cur secernamus ea
praecepta, quae de suasionibus tradenda sunt aut laudationibus,
sunt enim pleraque communia, sed tamen suadere
aliquid aut dissuadere gravissimae mihi personae videtur
esse; nam et sapientis est consilium explicare suum de
maximis rebus et honesti et diserti, ut mente providere,
auctoritate probare, oratione persuadere possis. Atque
haec in senatu minore apparatu agenda sunt; sapiens enim
est consilium multisque aliis dicendi relinquendus locus,
vitanda etiam ingeni ostentationis suspicio:
[sect. 334]
contio capit
omnem vim orationis et gravitatem varietatemque desiderat.
Ergo in suadendo nihil est optabilius quam dignitas; nam
qui utilitatem petit, non quid maxime velit suasor, sed quid
interdum magis sequatur, videt. Nemo est enim, praesertim
in tam clara civitate, quin putet expetendam maxime
dignitatem, sed vincit utilitas plerumque, cum subest ille
timor ea neglecta ne dignitatem quidem posse retineri.
[sect. 335]
Controversia autem est inter hominum sententias aut in
illo, utrum sit utilius; aut etiam, cum id convenit, certatur,
utrum honestati potius an utilitati consulendum sit; quae
quia pugnare inter se saepe videntur, qui utilitatem defendet,
enumerabit commoda pacis, opum, potentiae, vectigalium,
praesidi militum, ceterarum rerum, quarum fructum utilitate
metimur, itemque incommoda contrariorum; qui ad
dignitatem impellit, maiorum exempla, quae erant vel cum
periculo gloriosa, conliget, posteritatis immortalem memoriam
augebit, utilitatem ex laude nasci defendet semperque
eam cum dignitate esse coniunctam.
[sect. 336]
Sed quid fieri possit
aut non possit quidque etiam sit necesse aut non sit, in
utraque re maxime est quaerendum; inciditur enim omnis
[iam] deliberatio, si intellegitur non posse fieri aut si necessitas
adfertur; et qui id docuit non videntibus aliis, is plurimum
vidit.
[sect. 337]
Ad consilium autem de re publica dandum
caput est nosse rem publicam; ad dicendum vero probabiliter
nosse mores civitatis, qui quia crebro mutantur, genus
quoque orationis est saepe mutandum; et quamquam una
fere vis est eloquentiae, tamen quia summa dignitas est
populi, gravissima causa rei publicae, maximi motus multitudinis,
genus quoque dicendi grandius quoddam et in-
lustrius esse adhibendum videtur; maximaque pars orationis
admovenda est ad animorum motus non numquam aut
cohortatione aut commemoratione aliqua aut in spem aut
in metum aut ad cupiditatem aut ad gloriam concitandos,
saepe etiam a temeritate, iracundia, spe, iniuria, invidia,
crudelitate revocandos.
[sect. 338]
Fit autem ut, quia maxima quasi
oratoris scaena videatur contionis esse, natura ipsa ad ornatius
dicendi genus excitemur; habet enim multitudo vim
quandam talem, ut, quem ad modum tibicen sine tibiis
canere, sic orator sine multitudine audiente eloquens esse
non possit.
[sect. 339]
Et cum sint populares multi variique lapsus,
vitanda est acclamatio adversa populi, quae aut orationis
peccato aliquo excitatur, si aspere, si arroganter, si turpiter,
si sordide, si quo animi vitio dictum esse aliquid videtur,
aut hominum offensione vel invidia, quae aut iusta est aut
ex criminatione atque fama, aut res si displicet, aut si est
in aliquo motu suae cupiditatis aut metus multitudo. His
quattuor causis totidem medicinae opponuntur: tum obiurgatio,
si est auctoritas; tum admonitio quasi lenior obiurgatio;
tum promissio, si audierint, probaturos; tum deprecatio,
quod est infirmum, sed non numquam utile.
[sect. 340]
Nullo
autem loco plus facetiae prosunt et celeritas et breve aliquod
dictum nec sine dignitate et cum lepore; nihil enim tam
facile quam multitudo a tristitia et saepe ab acerbitate
commode et breviter et acute et hilare dicto deducitur.
Exposui fere, ut potui, vobis in utroque genere causarum
quae sequi solerem, quae fugere, quae spectare quaque
omnino in causis ratione versari.
[sect. 341]
Nec illud tertium laudationum
genus est difficile, quod ego initio quasi a praeceptis
nostris secreveram; sed et quia multa sunt orationum genera
et graviora et maioris copiae, de quibus nemo fere praeciperet,
et quod nos laudationibus non ita multum uti soleremus,
totum hunc segregabam locum; ipsi enim Graeci magis
legendi et delectationis aut hominis alicuius ornandi quam
utilitatis huius forensis causa laudationes scriptitaverunt;
quorum sunt libri, quibus Themistocles, Aristides, Agesilaus,
Epaminondas, Philippus, Alexander aliique laudantur; nostrae
laudationes, quibus in foro utimur, aut testimoni brevitatem
habent nudam atque inornatam aut scribuntur ad
funebrem contionem, quae ad orationis laudem minime
accommodata est. Sed tamen, quoniam est utendum aliquando,
non numquam etiam scribendum, vel ut Q. Tuberoni
Africanum avunculum laudanti scripsit C. Laelius, vel ut
nosmet ipsi ornandi causa Graecorum more, si quos velimus,
laudare possimus, sit a nobis quoque tractatus hic
locus.
[sect. 342]
Perspicuum est igitur alia esse in homine optanda,
alia laudanda: genus, forma, vires, opes, divitiae cetera[que],
quae fortuna dat aut extrinsecus aut corpori, non habent in
se veram laudem, quae deberi virtuti uni putatur; sed
tamen, quod ipsa virtus in earum rerum usu et moderatione
maxime cernitur, tractanda in laudationibus etiam haec sunt
naturae et fortunae bona; in quibus est summa laus non
extulisse se in potestate, non fuisse insolentem in pecunia,
non se praetulisse aliis propter abundantiam fortunae, ut
opes et copiae non superbiae videantur ac libidini, sed
bonitati ac moderationi facultatem et materiam dedisse.
[sect. 343]
Virtus autem, quae est per se ipsa laudabilis et sine qua
nihil laudari potest, tamen habet pluris partis, quarum alia
est <alia> ad laudationem aptior; sunt enim aliae virtutes,
quae videntur in moribus hominum et quadam comitate ac
beneficentia positae; aliae, quae in ingeni aliqua facultate
aut animi magnitudine ac robore; nam clementia, iustitia,
benignitas, fides, fortitudo in periculis communibus iucunda
est auditu in laudationibus;
[sect. 344]
omnes enim hae virtutes non
tam ipsis, qui eas habent, quam generi hominum fructuosae
putantur. Sapientia et magnitudo animi, qua omnes res
humanae tenues ac pro nihilo putantur, et in excogitando
vis quaedam ingeni et ipsa eloquentia admirationis habet
non minus, iucunditatis minus: ipsos enim magis videntur,
quos laudamus, quam illos, apud quos laudamus, ornare ac
tueri. Sed tamen in laudando iungenda sunt etiam haec
genera virtutum; ferunt enim aures hominum cum illa,
quae iucunda et grata, tum etiam illa, quae mirabilia sunt
in virtute, laudari.
[sect. 345]
Et quoniam singularum virtutum sunt
certa quaedam officia ac munera et sua cuique virtuti laus
propria debetur, erit explicandum in laude iustitiae, quid
cum fide, quid cum aequabilitate, quid cum eius modi
aliquo officio is, qui laudabitur, fecerit; itemque in ceteris
res gestae ad cuiusque virtutis genus et vim et nomen accommodabuntur.
[sect. 346]
Gratissima autem laus eorum factorum
habetur, quae suscepta videntur a viris fortibus sine emolumento
ac praemio; quae vero etiam cum labore ac periculo
ipsorum, haec habent uberrimam copiam ad laudandum,
quod et dici ornatissime possunt et audiri facillime; ea
enim denique virtus esse videtur praestantis viri, quae est
fructuosa aliis, ipsi aut laboriosa aut periculosa aut certe
gratuita. Magna etiam illa laus et admirabilis videri solet
tulisse casus sapienter adversos, non fractum esse fortuna,
retinuisse in rebus asperis dignitatem;
[sect. 347]
neque tamen illa
non ornant, habiti honores, decreta virtutis praemia, res
gestae iudiciis hominum comprobatae; in quibus etiam
felicitatem ipsam deorum immortalium iudicio tribui laudationis
est. Sumendae autem res erunt aut magnitudine
praestabiles aut novitate primae aut genere ipso singulares;
neque enim parvae neque usitatae neque vulgares admiratione
aut omnino laude dignae videri solent.
[sect. 348]
Est etiam
cum ceteris praestantibus viris comparatio in laudatione
praeclara. De quo genere libitum mihi est paulo plura
quam ostenderam dicere, non tam propter usum forensem,
qui est a me omni hoc sermone tractatus, quam ut hoc
videretis, si laudationes essent in oratoris officio, quod
nemo negat, oratori virtutum omnium cognitionem, sine
qua laudatio effici non possit, esse necessariam.
[sect. 349]
Iam vituperandi
praecepta contrariis ex vitiis sumenda esse perspicuum
est; simul est illud ante oculos, nec bonum virum
proprie et copiose laudari sine virtutum nec improbum
notari ac vituperari sine vitiorum cognitione satis insignite
atque aspere posse. Atque his locis et laudandi et
vituperandi saepe nobis est utendum in omni genere
causarum.
[sect. 350]
Habetis de inveniendis rebus disponendisque quid sentiam;
adiungam etiam de memoria, ut labore Crassum
levem neque ei quicquam aliud, de quo disserat, relinquam
nisi ea, quibus haec exornentur.' 'Perge vero,' inquit
Crassus 'libenter enim te cognitum iam artificem aliquandoque
evolutum illis integumentis dissimulationis tuae nudatumque
perspicio; et quod mihi nihil aut [quod] non multum
relinquis, percommode facis estque mihi gratum.'
[sect. 351]
'Iam
istuc, quantum tibi ego reliquerim,' inquit Antonius 'erit
in tua potestate; si enim vere agere volueris, omnia tibi
relinquo; sin dissimulare, tu quem ad modum his satis
facias, videris. Sed, ut ad rem redeam, non sum tanto
ego' inquit 'ingenio, quanto Themistocles fuit, ut oblivionis
artem quam memoriae malim; gratiamque habeo Simonidi
illi Cio, quem primum ferunt artem memoriae protulisse.
[sect. 352]
Dicunt enim, cum cenaret Crannone in Thessalia Simonides
apud Scopam fortunatum hominem et nobilem cecinissetque
id carmen, quod in eum scripsisset, in quo multa
ornandi causa poetarum more in Castorem scripta et Pollucem
fuissent, nimis illum sordide Simonidi dixisse se dimidium
eius ei, quod pactus esset, pro illo carmine daturum;
reliquum a suis Tyndaridis, quos aeque laudasset, peteret,
si ei videretur.
[sect. 353]
Paulo post esse ferunt nuntiatum Simonidi,
ut prodiret; iuvenis stare ad ianuam duo quosdam, qui eum
magno opere evocarent; surrexisse illum, prodisse, vidisse
neminem: hoc interim spatio conclave illud, ubi epularetur
Scopas, concidisse; ea ruina ipsum cum cognatis oppressum
suis interisse: quos cum humare vellent sui neque possent
obtritos internoscere ullo modo, Simonides dicitur ex eo,
quod meminisset quo eorum loco quisque cubuisset, demonstrator
unius cuiusque sepeliendi fuisse; hac tum re
admonitus invenisse fertur ordinem esse maxime, qui
memoriae lumen adferret.
[sect. 354]
Itaque eis, qui hanc partem
ingeni exercerent, locos esse capiendos et ea, quae memoria
tenere vellent effingenda animo atque in eis locis conlocanda;
sic fore, ut ordinem rerum locorum ordo conservaret,
res autem ipsas rerum effigies notaret atque ut locis
pro cera, simulacris pro litteris uteremur.
[sect. 355]
Qui sit autem
oratori memoriae fructus, quanta utilitas, quanta vis, quid
me attinet dicere? tenere, quae didiceris in accipienda
causa, quae ipse cogitaris? omnis fixas esse in animo
sententias? omnem descriptum verborum apparatum? ita
audire vel eum, unde discas, vel eum, cui respondendum sit,
ut illi non infundere in auris tuas orationem, sed in animo
videantur inscribere? Itaque soli qui memoria vigent,
sciunt quid et quatenus et quo modo dicturi sint, quid
responderint, quid supersit: eidemque multa ex aliis causis
aliquando a se acta, multa ab aliis audita meminerunt.
[sect. 356]
Qua
re confiteor equidem huius boni naturam esse principem,
sicut earum rerum, de quibus ante locutus sum, omnium;
sed haec ars tota dicendi, sive artis imago quaedam et
similitudo est, habet hanc vim, non ut totum aliquid, cuius
in ingeniis nostris pars nulla sit, pariat et procreet, verum
ut ea, quae sunt orta iam in nobis et procreata, educet
atque confirmet;
[sect. 357]
verum tamen neque tam acri memoria
fere quisquam est, ut, non dispositis notatisque rebus, ordinem
verborum omnium aut sententiarum complectatur,
neque vero tam hebeti, ut nihil hac consuetudine et exercitatione
adiuvetur. Vidit enim hoc prudenter sive Simonides
sive alius quis invenit, ea maxime animis effingi nostris,
quae essent a sensu tradita atque impressa; acerrimum
autem ex omnibus nostris sensibus esse sensum videndi;
qua re facillime animo teneri posse ea, quae perciperentur
auribus aut cogitatione, si etiam commendatione oculorum
animis traderentur; ut res caecas et ab aspectus iudicio
remotas conformatio quaedam et imago et figura ita notaret,
ut ea, quae cogitando complecti vix possemus, intuendo
quasi teneremus.
[sect. 358]
His autem formis atque corporibus, sicut
omnibus, quae sub aspectum veniunt, [admonetur memoria
nostra atque excitatur;] sede opus est, etenim corpus intellegi
sine loco non potest. Qua re ne in re nota et pervulgata
multus et insolens sim, locis est utendum multis,
inlustribus, explicatis, modicis intervallis; imaginibus autem
agentibus, acribus, insignitis, quae occurrere celeriterque
percutere animum possint; quam facultatem et exercitatio
dabit, ex qua consuetudo gignitur, et similium verborum
conversa et immutata casibus aut traducta ex parte ad genus
notatio et unius verbi imagine totius sententiae informatio
pictoris cuiusdam summi ratione et modo formarum varietate
locos distinguentis.
[sect. 359]
Sed verborum memoria, quae minus est
nobis necessaria, maiore imaginum varietate distinguitur;
multa enim sunt verba, quae quasi articuli conectunt membra
orationis, quae formari similitudine nulla possunt; eorum
fingendae sunt nobis imagines, quibus semper utamur; rerum
memoria propria est oratoris; eam singulis personis bene
positis notare possumus, ut sententias imaginibus, ordinem
locis comprehendamus.
[sect. 360]
Neque verum est, quod ab inertibus
dicitur, opprimi memoriam imaginum pondere et obscurari
etiam id, quod per se natura tenere potuisset: vidi enim ego
summos homines et divina prope memoria, Athenis Charmadam,
in Asia, quem vivere hodie aiunt, Scepsium Metrodorum,
quorum uterque tamquam litteris in cera, sic se
aiebat imaginibus in eis locis, quos haberet, quae meminisse
vellet, perscribere. Qua re hac exercitatione non eruenda
memoria est, si est nulla naturalis; sed certe, si latet, evocanda
est.
[sect. 361]
Habetis sermonem bene longum hominis, utinam non
impudentis! Illud quidem certe, non nimis verecundi; qui
quidem, cum te, Catule, tum etiam L. Crasso audiente, de
dicendi ratione tam multa dixerim; nam istorum aetas
minus me fortasse movere debuit. Sed mihi ignoscetis
profecto, si modo, quae causa me nunc ad hanc insolitam
mihi loquacitatem impulerit, acceperitis.'
[sect. 362]
'Nos vero,'
inquit Catulus 'etenim pro me hoc et pro meo fratre respondeo,
non modo tibi ignoscimus, sed te diligimus
magnamque tibi habemus gratiam; et cum humanitatem et
facilitatem agnoscimus tuam, tum admiramur istam scientiam
et copiam. Equidem etiam hoc me adsecutum puto, quod
magno sum levatus errore et illa admiratione liberatus, quod
multis cum aliis semper admirari solebam, unde esset illa
tanta tua in causis divinitas; nec enim te ista attigisse arbitrabar,
quae diligentissime cognosse et undique conlegisse
usuque doctum partim correxisse video, partim comprobasse;
[sect. 363]
neque eo minus eloquentiam tuam et multo magis virtutem
et diligentiam admiror et simul gaudeo iudicium animi mei
comprobari, quod semper statui neminem sapientiae laudem
et eloquentiae sine summo studio et labore et doctrina consequi
posse. Sed tamen quidnam est [id] quod dixisti fore,
ut tibi ignosceremus, si cognossemus, quae te causa in sermonem
impulisset? Quae est enim alia causa, nisi quod
nobis et horum adulescentium studio, qui te attentissime
audierunt, morem gerere voluisti?'
[sect. 364]
Tum ille 'adimere'
inquit 'omnem recusationem Crasso volui, quem ego paulo
ante sciebam vel pudentius vel invitius, nolo enim dicere de
tam suavi homine fastidiosius, ad hoc genus sermonis
accedere. Quid enim poterit dicere? Consularem se [esse]
hominem et censorium? Eadem nostra causa est. An
aetatem adferet? Quadriennio minor est. An se haec
nescire? Quae ego sero, quae cursim arripui, quae subsicivis
operis, ut aiunt, iste a puero, summo studio, summis
doctoribus. Nihil dicam de ingenio, cui par nemo fuit:
etenim me dicentem qui audiret, nemo umquam tam sui
despiciens fuit quin speraret aut melius aut eodem modo se
posse dicere; Crasso dicente nemo tam arrogans, qui
similiter se umquam dicturum esse confideret. Quam ob
rem ne frustra hi tales viri venerint, te aliquando, Crasse,
audiamus.'
[sect. 365]
Tum ille 'ut ita ista esse concedam,' inquit 'Antoni, quae
sunt valde secus, quid mihi [tu] tandem hodie aut cuiquam
homini quod dici possit reliquisti? Dicam enim vere,
amicissimi homines, quod sentio: saepe ego doctos homines,
quid dico saepe? immo non numquam; saepe enim qui
potui, qui puer in forum venerim neque inde umquam
diutius quam quaestor afuerim? Sed tamen audivi, ut heri
dicebam, et Athenis cum essem, doctissimos viros et in
Asia istum ipsum Scepsium Metrodorum, cum de his ipsis
rebus disputaret; neque vero mihi quisquam copiosius
umquam visus est neque subtilius in hoc genere dicendi
quam iste hodie esse versatus: quod si esset aliter et
aliquid intellegerem ab Antonio praetermissum, non essem
tam inurbanus et paene inhumanus, ut in eo gravarer, quod
vos cupere sentirem.'
[sect. 366]
Tum Sulpicius 'an ergo' inquit
'oblitus es, Crasse, Antonium ita partitum esse tecum, ut
ipse instrumentum oratoris exponeret, tibi eius distinctionem
atque ornatum relinqueret?' Hic ille 'primum quis Antonio
permisit,' inquit 'ut et partis faceret et utram vellet prior
ipse sumeret? Deinde, ego si recte intellexi, cum valde
libenter audirem, mihi coniuncte est visus de utraque re
dicere.' 'Ille vero' inquit Cotta 'ornamenta orationis non
attigit neque eam laudem, ex qua eloquentia nomen suum
invenit.' 'Verba igitur' inquit Crassus 'mihi reliquit
Antonius, rem ipse sumpsit.'
[sect. 367]
Tum Caesar 'si, quod difficilius
est, id tibi reliquit, est nobis' inquit 'causa, cur te
audire cupiamus; sin, quod facilius, tibi causa non est, cur
recuses.' Et Catulus 'quid, quod dixisti,' inquit 'Crasse, si
[hic] hodie apud te maneremus, te morem nobis esse gesturum,
nihilne ad fidem tuam putas pertinere?' Tum Cotta
ridens 'possem tibi,' inquit 'Crasse, concedere: sed vide ne
quid Catulus attulerit religionis: opus hoc censorium est, id
autem committere vides quam homini censorio conveniat.'
'Agite vero' [ille] inquit 'ut vultis. Sed nunc quidem,
quoniam est id temporis, surgendum censeo et requiescendum;
post meridiem, si ita vobis est commodum, loquemur
aliquid, nisi forte in crastinum differre mavultis.' Omnes se
vel statim vel si ipse post meridiem mallet, quam primum
tamen audire velle dixerunt.
Book 3
[sect. 1]
Instituenti mihi, Quinte frater, eum sermonem referre
et mandare huic tertio libro, quem post Antoni disputationem
Crassus habuisset, acerba sane recordatio veterem
animi curam molestiamque renovavit. Nam illud immortalitate
dignum ingenium, illa humanitas, illa virtus L. Crassi
morte exstincta subita est vix diebus decem post eum diem,
qui hoc et superiore libro continetur.
[sect. 2]
Ut enim Romam
rediit extremo ludorum scaenicorum die, vehementer commotus
oratione ea, quae ferebatur habita esse in contione
a Philippo, quem dixisse constabat videndum sibi esse aliud
consilium; illo senatu se rem publicam gerere non posse,
mane Idibus Septembribus et ille et senatus frequens vocatu
Drusi in curiam venit; ibi cum Drusus multa de Philippo
questus esset, rettulit ad senatum de illo ipso, quod in eum
ordinem consul tam graviter in contione esset invectus.
[sect. 3]
Hic, ut saepe inter homines sapientissimos constare vidi,
quamquam hoc Crasso, cum aliquid accuratius dixisset,
semper fere contigisset, ut numquam dixisse melius putaretur,
tamen omnium consensu sic esse tum iudicatum
ceteros a Crasso semper omnis, illo autem die etiam ipsum
a se superatum. Deploravit enim casum atque orbitatem
senatus, cuius ordinis a consule, qui quasi parens bonus
aut tutor fidelis esse deberet, tamquam ab aliquo nefario
praedone diriperetur patrimonium dignitatis; neque vero
esse mirandum, si, cum suis consiliis rem publicam profligasset,
consilium senatus a re publica repudiaret.
[sect. 4]
Hic
cum homini et vehementi et diserto et in primis forti ad
resistendum Philippo quasi quasdam verborum faces admovisset,
non tulit ille et graviter exarsit pigneribusque ablatis
Crassum instituit coercere. Quo quidem ipso in loco
multa a Crasso divinitus dicta <esse> ferebantur, cum sibi
illum consulem esse negaret, cui senator ipse non esset.
'An tu, cum omnem auctoritatem universi ordinis pro pignere
putaris eamque in conspectu populi Romani concideris,
me his existimas pigneribus terreri? Non tibi illa
sunt caedenda, si L. Crassum vis coercere: haec tibi est
incidenda lingua, qua vel evulsa spiritu ipso libidinem
tuam libertas mea refutabit.'
[sect. 5]
Permulta tum vehementissima
contentione animi, ingeni, virium ab eo dicta esse
constabat sententiamque eam, quam senatus frequens secutus
est ornatissimis et gravissimis verbis, ut populo Romano
satis fieret, numquam senatus neque consilium rei
publicae neque fidem defuisse ab eo dictam et eundem,
id quod in auctoritatibus perscriptis exstat, scribendo adfuisse.
[sect. 6]
Illa tamquam cycnea fuit divini hominis vox et
oratio, quam quasi exspectantes post eius interitum veniebamus
in curiam, ut vestigium illud ipsum, in quo ille
postremum institisset, contueremur: namque tum latus ei
dicenti condoluisse sudoremque multum consecutum esse
audiebamus; ex quo cum cohorruisset, cum febri domum
rediit dieque septimo lateris dolore consumptus est.
[sect. 7]
O
fallacem hominum spem fragilemque fortunam et inanis
nostras contentiones, quae medio in spatio saepe franguntur
et corruunt aut ante in ipso cursu obruuntur, quam
portum conspicere potuerunt! Nam quam diu Crassi fuit
ambitionis labore vita districta, tam diu privatis magis officiis
et ingeni laude floruit quam fructu amplitudinis aut rei
publicae dignitate; qui autem annus ei primus ab honorum
perfunctione aditum omnium concessu ad summam auctoritatem
dabat, is eius omnem spem atque omnia vitae consilia
morte pervertit.
[sect. 8]
Fuit hoc luctuosum suis, acerbum
patriae, grave bonis omnibus; sed ei tamen rem publicam
casus secuti sunt, ut mihi non erepta L. Crasso a dis immortalibus
vita, sed donata mors esse videatur. Non vidit
flagrantem bello Italiam, non ardentem invidia senatum,
non sceleris nefarii principes civitatis reos, non luctum
filiae, non exsilium generi, non acerbissimam C. Mari fugam,
non illam post reditum eius caedem omnium crudelissimam,
non denique in omni genere deformatam eam civitatem, in
qua ipse florentissima multum omnibus [gloria] praestitisset.
[sect. 9]
Et quoniam attigi cogitatione vim varietatemque fortunae,
non vagabitur oratio mea longius atque eis fere ipsis definietur
viris, qui hoc sermone, quem referre suscepimus,
continentur. Quis enim non iure beatam L. Crassi mortem
illam, quae est a multis saepe defleta, dixerit, cum
horum ipsorum sit, qui tum cum illo postremum fere conlocuti
sunt, eventum recordatus? Tenemus enim memoria
Q. Catulum, virum omni laude praestantem, cum sibi non
incolumem fortunam, sed exsilium et fugam deprecaretur,
esse coactum, ut vita se ipse privaret.
[sect. 10]
Iam M. Antoni in
eis ipsis rostris, in quibus ille rem publicam constantissime
consul defenderat quaeque censor imperatoriis manubiis
ornarat, positum caput illud fuit, a quo erant multorum
[civium] capita servata; neque vero longe ab eo C. Iuli
caput hospitis Etrusci scelere proditum cum L. Iuli fratris
capite iacuit, ut ille, qui haec non vidit, et vixisse cum re
publica pariter et cum illa simul exstinctus esse videatur.
Neque enim propinquum suum, maximi animi virum,
P. Crassum, suapte interfectum manu neque conlegae sui,
pontificis maximi, sanguine simulacrum Vestae respersum
esse vidit; cui maerori, qua mente ille in patriam fuit, etiam
C. Carbonis, inimicissimi hominis, eodem illo die mors
fuisset nefaria;
[sect. 11]
non vidit eorum ipsorum, qui tum adulescentes
Crasso se dicarant, horribilis miserosque casus; ex
quibus [C.] Cotta, quem ille florentem reliquerat, paucis
diebus post mortem Crassi depulsus per invidiam tribunatu
non multis ab eo tempore mensibus eiectus est e civitate;
Sulpicius autem, qui in eadem invidiae flamma fuisset, quibuscum
privatus coniunctissime vixerat, hos in tribunatu
spoliare instituit omni dignitate; cui quidem ad summam
gloriam eloquentiae efflorescenti ferro erepta vita est et
poena temeritatis non sine magno rei publicae malo constituta.
[sect. 12]
Ego vero te, Crasse, cum vitae flore tum mortis
opportunitate divino consilio et ornatum et exstinctum
esse arbitror; nam tibi aut pro virtute animi constantiaque
tua civilis ferri subeunda fuit crudelitas aut, si qua te fortuna
ab atrocitate mortis vindicasset, eadem esse te funerum
patriae spectatorem coegisset; neque solum tibi improborum
dominatus, sed etiam propter admixtam civium
caedem bonorum victoria maerori fuisset.
[sect. 13]
Mihi quidem,
Quinte frater, et eorum casus, de quibus ante dixi, et ea,
quae nosmet ipsi ob amorem in rem publicam incredibilem
et singularem pertulimus ac sensimus, cogitanti sententia
saepe tua vera ac sapiens videri solet, qui propter tot tantos
tam praecipitisque casus clarissimorum hominum atque optimorum
virorum me semper ab omni contentione ac dimicatione
[animi] revocasti.
[sect. 14]
Sed quoniam haec iam neque in
integro nobis esse possunt et summi labores nostri magna
compensati gloria mitigantur, pergamus ad ea solacia, quae
non modo sedatis molestiis iucunda, sed etiam haerentibus
salutaria nobis esse possint, sermonemque L. Crassi reliquum
ac paene postremum memoriae prodamus, atque ei,
si nequaquam parem illius ingenio, at pro nostro tamen
studio meritam gratiam debitamque referamus.
[sect. 15]
Neque
enim quisquam nostrum, cum libros Platonis mirabiliter
scriptos legit, in quibus omnibus fere Socrates exprimitur,
non, quamquam illa scripta sunt divinitus, tamen maius
quiddam de illo, de quo scripta sunt, suspicatur; quod
item nos postulamus non a te quidem, qui nobis omnia
summa tribuis, sed a ceteris, qui haec in manus sument,
maius ut quiddam de L. Crasso, quam quantum a nobis
exprimetur, suspicentur.
[sect. 16]
Nos enim, qui ipsi sermoni non
interfuissemus et quibus C. Cotta tantum modo locos ac
sententias huius disputationis tradidisset, quo in genere orationis
utrumque oratorem cognoveramus, id ipsum sumus
in eorum sermone adumbrare conati: quod si quis erit, qui
ductus opinione vulgi aut Antonium ieiuniorem aut Crassum
pleniorem fuisse putet, quam quo modo a nobis uterque
inductus est, is erit ex eis, qui aut illos non audierit
aut iudicare non possit; nam fuit uterque, ut exposui
antea, cum studio atque ingenio et doctrina praestans omnibus,
tum in suo genere perfectus, ut neque in Antonio
deesset hic ornatus orationis neque in Crasso redundaret.
[sect. 17]
Ut igitur ante meridiem discesserunt paulumque requierunt,
in primis hoc a se Cotta animadversum esse dicebat,
omne illud tempus meridianum Crassum in acerrima
atque attentissima cogitatione posuisse seseque, qui vultum
eius, cum ei dicendum esset, obtutumque oculorum in cogitando
probe nosset atque in maximis causis saepe vidisset,
tum dedita opera quiescentibus aliis in eam exedram venisse,
in qua Crassus posito lectulo recubuisset, cumque eum defixum
in cogitatione esse sensisset, statim recessisse atque in
eo silentio duas horas fere esse consumptas. Deinde cum
omnes inclinato iam in posmeridianum tempus die venissent
ad Crassum, 'quid est, Crasse,' inquit Iulius 'imusne
sessum? Etsi admonitum venimus te, non flagitatum.'
[sect. 18]
Tum Crassus 'an me tam impudentem esse existimatis, ut
vobis hoc praesertim munus putem <me> diutius posse debere?'
'Quinam igitur' inquit 'ille locus? An in media
silva placet? Est enim is maxime et opacus et frigidus.'
'Sane,' inquit Crassus 'etenim est in eo loco sedes huic
nostro non importuna sermoni.' Cum placuisset idem
ceteris, in silvam venitur et ibi magna cum audiendi exspectatione
considitur.
[sect. 19]
Tum Crassus 'cum auctoritas atque amicitia vestra tum
Antoni facilitas eripuit' inquit 'mihi in optima mea causa
libertatem recusandi: quamquam in partienda disputatione
nostra, cum sibi de eis, quae dici ab oratore oporteret,
sumeret, mihi autem relinqueret, ut explicarem, quem ad
modum illa ornari oporteret, ea divisit, quae seiuncta esse
non possunt. Nam cum omnis ex re atque verbis constet
oratio, neque verba sedem habere possunt, si rem subtraxeris,
neque res lumen, si verba semoveris.
[sect. 20]
Ac mihi
quidem veteres illi maius quiddam animo complexi plus
multo etiam vidisse videntur, quam quantum nostrorum
ingeniorum acies intueri potest, qui omnia haec, quae supra
et subter, unum esse et una vi atque [una] consensione
naturae constricta esse dixerunt; nullum est enim genus
rerum, quod aut avulsum a ceteris per se ipsum constare
aut quo cetera si careant, vim suam atque aeternitatem
conservare possint.
[sect. 21]
Sed si haec maior esse ratio videtur,
quam ut hominum possit sensu aut cogitatione comprehendi,
est etiam illa Platonis vera et tibi, Catule, certe non
inaudita vox, omnem doctrinam harum ingenuarum et
humanarum artium uno quodam societatis vinculo contineri;
ubi enim perspecta vis est rationis eius, qua causae
rerum atque exitus cognoscuntur, mirus quidam omnium
quasi consensus doctrinarum concentusque reperitur.
[sect. 22]
Sed
si hoc quoque videtur esse altius, quam ut id nos humi
strati suspicere possimus, illud certe tamen, quod amplexi
sumus, quod profitemur, quod suscepimus, nosse et tenere
debemus. Una est enim, quod et ego hesterno die dixi et
aliquot locis antemeridiano sermone significavit Antonius,
eloquentia, quascumque in oras disputationis regionesve
delata est;
[sect. 23]
nam sive de caeli natura loquitur sive de terrae,
sive de divina vi sive de humana, sive ex inferiore loco sive
ex aequo sive ex superiore, sive ut impellat homines sive ut
doceat sive ut deterreat sive ut concitet sive ut reflectat
sive ut incendat sive ut leniat, sive ad paucos sive ad multos
sive inter alienos sive cum suis sive secum, rivis est diducta
oratio, non fontibus, et, quocumque ingreditur, eodem est
instructu ornatuque comitata.
[sect. 24]
Sed quoniam oppressi iam
sumus opinionibus non modo vulgi, verum etiam hominum
leviter eruditorum, qui, quae complecti tota nequeunt, haec
facilius divulsa et quasi discerpta contrectant, et qui tamquam
ab animo corpus, sic a sententiis verba seiungunt,
quorum sine interitu fieri neutrum potest, non suscipiam
oratione mea plus quam mihi imponitur; tantum significabo
brevi neque verborum ornatum inveniri posse non
partis expressisque sententiis, neque esse ullam sententiam
inlustrem sine luce verborum.
[sect. 25]
Sed prius quam illa conor
attingere, quibus orationem ornari atque inluminari putem,
proponam breviter quid sentiam de universo genere dicendi.
Natura nulla est, ut mihi videtur, quae non habeat in suo
genere res compluris dissimilis inter se, quae tamen consimili
laude dignentur; nam et auribus multa percipimus,
quae etsi nos vocibus delectant, tamen ita sunt varia
saepe, ut id, quod proximum audias, iucundissimum esse
videatur; et oculis conliguntur paene innumerabiles voluptates,
quae nos ita capiunt, ut unum sensum <in> dissimili
genere delectent; et reliquos sensus voluptates oblectant
dispares, ut sit difficile iudicium excellentis maxime suavitatis.
[sect. 26]
Atque hoc idem, quod est in naturis rerum, transferri
potest etiam ad artis; una fingendi est ars, in qua
praestantes fuerunt Myro, Polyclitus, Lysippus, qui omnes
inter se dissimiles fuerunt, sed ita tamen, ut neminem sui
velis esse dissimilem; una est ars ratioque picturae, dissimillimique
tamen inter se Zeuxis, Aglaophon, Apelles,
neque eorum quisquam est, cui quicquam in arte sua deesse
videatur. Et si hoc in his quasi mutis artibus est
mirandum et tamen verum, quanto admirabilius in oratione
atque in lingua? Quae cum in eisdem sententiis verbisque
versetur, summas habet dissimilitudines; non sic, ut alii
vituperandi sint, sed ut ei, quos constet esse laudandos, in
dispari tamen genere laudentur.
[sect. 27]
Atque id primum in
poetis cerni licet, quibus est proxima cognatio cum oratoribus:
quam sunt inter sese Ennius, Pacuvius Acciusque
dissimiles, quam apud Graecos Aeschylus, Sophocles,
Euripides, quamquam omnibus par paene laus in dissimili
scribendi genere tribuitur!
[sect. 28]
Aspicite nunc eos homines
atque intuemini, quorum de facultate quaerimus [quid intersit
inter oratorum studia atque naturas]: suavitatem
Isocrates, subtilitatem Lysias, acumen Hyperides, sonitum
Aeschines, vim Demosthenes habuit. Quis eorum non
egregius? tamen <quis> cuiusquam nisi sui similis? Gravitatem
Africanus, lenitatem Laelius, asperitatem Galba, profluens
quiddam habuit Carbo et canorum. Quis horum
non princeps temporibus illis fuit? et suo tamen quisque
in genere princeps.
[sect. 29]
Sed quid ego vetera conquiram, cum
mihi liceat uti praesentibus exemplis atque vivis? Quid
iucundius auribus nostris umquam accidit huius oratione
Catuli? quae est pura sic, ut Latine loqui paene solus
videatur, sic autem gravis, ut in singulari dignitate omnis
tamen adsit humanitas ac lepos. Quid multa? istum audiens
equidem sic iudicare soleo, quicquid aut addideris aut
mutaris aut detraxeris, vitiosius et deterius futurum.
[sect. 30]
Quid,
noster hic Caesar nonne novam quandam rationem attulit
orationis et dicendi genus induxit prope singulare? Quis
umquam res praeter hunc tragicas paene comice, tristis
remisse, severas hilare, forensis scaenica prope venustate
tractavit atque ita, ut neque iocus magnitudine rerum excluderetur
nec gravitas facetiis minueretur?
[sect. 31]
Ecce praesentes
duo prope aequales Sulpicius et Cotta. Quid tam
inter se dissimile? quid tam in suo genere praestans?
Limatus alter et subtilis, rem explicans propriis aptisque
verbis; haeret in causa semper et quid iudici probandum
sit cum acutissime vidit, omissis ceteris argumentis in eo
mentem orationemque defigit; Sulpicius autem fortissimo
quodam animi impetu, plenissima et maxima voce, summa
contentione corporis et dignitate motus, verborum quoque
ea gravitate et copia est, ut unus ad dicendum instructissimus
a natura esse videatur.
[sect. 32]
Ad nosmet ipsos iam revertor,
quoniam sic fuimus semper comparati, ut hominum sermonibus
quasi in aliquod contentionis iudicium vocaremur.
Quid tam dissimile quam ego in dicendo et Antonius? cum
ille is sit orator, ut nihil eo possit esse praestantius, ego
autem, quamquam memet mei paenitet, cum hoc maxime
tamen in comparatione coniungar. Videtisne, genus hoc
quod sit Antoni? Forte, vehemens, commotum in agendo,
praemunitum et ex omni parte causae saeptum, acre, acutum,
enucleatum, in sua quaque re commorans, honeste cedens,
acriter insequens, terrens, supplicans, summa orationis varietate,
nulla nostrarum aurium satietate.
[sect. 33]
Nos autem, quicumque
in dicendo sumus, quoniam esse aliquo in numero
vobis videmur, certe tamen ab huius multum genere distamus;
quod quale sit, non est meum dicere, propterea
quod minime sibi quisque notus est et difficillime de se
quisque sentit; sed tamen dissimilitudo intellegi potest et
ex motus mei mediocritate et ex eo, quod, quibus vestigiis
primum institi, in eis fere soleo perorare et quod aliquanto
me maior in verbis [quam in sententiis] eligendis labor et
cura torquet verentem, ne, si paulo obsoletior fuerit oratio,
non digna exspectatione et silentio fuisse videatur.
[sect. 34]
Quod si
in nobis, qui adsumus, tantae dissimilitudines <sunt>, tam
certae res cuiusque propriae et in ea varietate fere melius
a deteriore facultate magis quam genere distinguitur atque
omne laudatur, quod in suo genere perfectum est, quid
censetis, si omnis, qui ubique sunt aut fuerunt oratores,
amplecti voluerimus, nonne fore ut, quot oratores, totidem
paene reperiantur genera dicendi? Ex qua mea disputatione
forsitan occurrat illud, si paene innumerabiles sint
quasi formae figuraeque dicendi, specie dispares, genere
laudabiles, non posse ea, quae inter se discrepant, eisdem
praeceptis atque una institutione formari.
[sect. 35]
Quod non est
ita, diligentissimeque hoc est eis, qui instituunt aliquos
atque erudiunt, videndum, quo sua quemque natura maxime
ferre videatur. Etenim videmus ex eodem quasi ludo [summorum
in suo cuiusque genere artificum et magistrorum]
exisse discipulos dissimilis inter se ac tamen laudandos,
cum ad cuiusque naturam institutio doctoris accommodaretur.
[sect. 36]
Cuius est vel maxime insigne illud exemplum, ut
ceteras artis omittamus, quod dicebat Isocrates doctor singularis
se calcaribus in Ephoro, contra autem in Theopompo
frenis uti solere: alterum enim exsultantem verborum
audacia reprimebat alterum cunctantem et quasi verecundantem
incitabat. Neque eos similis effecit inter se, sed
tantum alteri adfinxit, de altero limavit, ut id conformaret
in utroque, quod utriusque natura pateretur.
[sect. 37]
Haec eo mihi
praedicenda fuerunt, ut, si non omnia, quae proponerentur a
me, ad omnium vestrum studium et ad genus id, quod quisque
vestrum in dicendo probaret, adhaerescerent, id a me
genus exprimi sentiretis, quod maxime mihi ipsi probaretur.
Ergo haec et agenda sunt ab oratore, quae explicavit
Antonius, et dicenda quodam modo. Quinam igitur dicendi
est modus melior, nam de actione post videro, quam
ut Latine, ut plane, ut ornate, ut ad id, quodcumque agetur,
apte congruenterque dicamus?
[sect. 38]
Atque eorum quidem, quae
duo prima dixi, rationem non arbitror exspectari a me puri
dilucidique sermonis, neque enim conamur docere eum
dicere, qui loqui nesciat; nec sperare, qui Latine non
possit, hunc ornate esse dicturum; neque vero, qui non
dicat quod intellegamus, hunc posse quod admiremur dicere.
Linquamus igitur haec, quae cognitionem habent facilem,
usum necessarium. Nam alterum traditur litteris doctrinaque
puerili, alterum adhibetur ob eam causam, ut intellegatur
quid quisque dicat, quod videmus ita esse necessarium,
ut tamen eo minus nihil esse possit.
[sect. 39]
Sed omnis
loquendi elegantia, quamquam expolitur scientia litterarum,
tamen augetur legendis oratoribus et poetis; sunt enim illi
veteres, qui ornare nondum poterant ea, quae dicebant,
omnes prope praeclare locuti; quorum sermone adsuefacti
qui erunt, ne cupientes quidem poterunt loqui nisi Latine.
Neque tamen erit utendum verbis eis, quibus iam consuetudo
nostra non utitur, nisi quando ornandi causa parce,
quod ostendam; sed usitatis ita poterit uti, lectissimis ut
utatur, is, qui in veteribus erit scriptis studiose et multum
volutatus.
[sect. 40]
Atque, ut Latine loquamur, non solum videndum
est, ut et verba efferamus ea, quae nemo iure reprehendat,
et ea sic et casibus et temporibus et genere et
numero conservemus, ut ne quid perturbatum ac discrepans
aut praeposterum sit, sed etiam lingua et spiritus et vocis
sonus est ipse moderandus.
[sect. 41]
Nolo exprimi litteras putidius,
nolo obscurari neglegentius; nolo verba exiliter exanimata
exire, nolo inflata et quasi anhelata gravius. Nam de voce
nondum ea dico, quae sunt actionis, sed hoc, quod mihi
cum sermone quasi coniunctum videtur: sunt enim certa
vitia, quae nemo est quin effugere cupiat; mollis vox aut
muliebris aut quasi extra modum absona atque absurda.
[sect. 42]
Est autem vitium, quod non nulli de industria consectantur:
rustica vox et agrestis quosdam delectat, quo magis antiquitatem,
si ita sonet, eorum sermo retinere videatur; ut tuus,
Catule, sodalis, L. Cotta, gaudere mihi videtur gravitate
linguae sonoque vocis agresti et illud, quod loquitur, priscum
visum iri putat, si plane fuerit rusticanum. Me autem
tuus sonus et subtilitas ista delectat, omitto verborum,
quamquam est caput; verum id adfert ratio, docent litterae,
confirmat consuetudo et legendi et loquendi; sed hanc dico
suavitatem, quae exit ex ore; quae quidem ut apud Graecos
Atticorum, sic in Latino sermone huius est urbis maxime
propria.
[sect. 43]
Athenis iam diu doctrina ipsorum Atheniensium
interiit, domicilium tantum in illa urbe remanet studiorum,
quibus vacant cives, peregrini fruuntur capti quodam modo
nomine urbis et auctoritate; tamen eruditissimos homines
Asiaticos quivis Atheniensis indoctus non verbis, sed sono
vocis nec tam bene quam suaviter loquendo facile superabit.
Nostri minus student litteris quam Latini; tamen ex
istis, quos nostis, urbanis, in quibus minimum est litterarum,
nemo est quin litteratissimum togatorum omnium, Q. Valerium
Soranum, lenitate vocis atque ipso oris pressu et sono
facile vincat.
[sect. 44]
Qua re cum sit quaedam certa vox Romani
generis urbisque propria, in qua nihil offendi, nihil displicere,
nihil animadverti possit, nihil sonare aut olere peregrinum,
hanc sequamur neque solum rusticam asperitatem,
sed etiam peregrinam insolentiam fugere discamus.
[sect. 45]
Equidem
cum audio socrum meam Laeliamfacilius enim
mulieres incorruptam antiquitatem conservant, quod multorum
sermonis expertes ea tenent semper, quae prima
didiceruntsed eam sic audio, ut Plautum mihi aut Naevium
videar audire, sono ipso vocis ita recto et simplici est,
ut nihil ostentationis aut imitationis adferre videatur; ex
quo sic locutum esse eius patrem iudico, sic maiores; non
aspere ut ille, quem dixi, non vaste, non rustice, non hiulce,
sed presse et aequabiliter et leniter.
[sect. 46]
Qua re Cotta noster,
cuius tu illa lata, Sulpici, non numquam imitaris, ut Iota
litteram tollas et E plenissimum dicas, non mihi oratores
antiquos, sed messores videtur imitari.' Hic cum adrisisset
ipse Sulpicius, 'sic agam vobiscum' inquit Crassus 'ut
quoniam me loqui voluistis, aliquid de vestris vitiis audiatis.'
'Utinam quidem!' inquit ille 'id enim ipsum volumus,
idque si feceris, multa, ut arbitror, hic hodie vitia ponemus.'
[sect. 47]
'At enim non sine meo periculo' Crassus inquit 'possum,
Sulpici, te reprehendere, quoniam Antonius mihi te simillimum
dixit sibi videri.' Tum ille 'tu vero, quod monuit
idem, ut ea, quae in quoque maxima essent, imitaremur;
ex quo vereor ne nihil sim tui nisi supplosionem pedis
imitatus et pauca quaedam verba et aliquem, si forte,
motum.' 'Ergo ista,' inquit Crassus 'quae habes a me,
non reprehendo, ne me ipsum inrideamsunt autem ea
multo et plura et maiora, quam dicisquae autem sunt tua
plane aut imitatione ex aliquo expressa, de his te, si qui me
forte locus admonuerit, commonebo.
[sect. 48]
Praetereamus igitur
praecepta Latine loquendi quae puerilis doctrina tradit et
subtilior cognitio ac ratio litterarum alit aut consuetudo
sermonis cotidiani ac domestici, libri confirmant et lectio
veterum oratorum et poetarum; neque vero in illo altero
diutius commoremur, ut disputemus, quibus rebus adsequi
possimus, ut ea, quae dicamus, intellegantur:
[sect. 49]
Latine scilicet
dicendo, verbis usitatis ac proprie demonstrantibus ea, quae
significari ac declarari volemus, sine ambiguo verbo aut
sermone, non nimis longa continuatione verborum, non
valde productis eis, quae similitudinis causa ex aliis rebus
transferuntur, non discerptis sententiis, non praeposteris
temporibus, non confusis personis, non perturbato ordine.
Quid multa? Tam facilis est tota res, ut mihi permirum
saepe videatur, cum difficilius intellegatur, quid patronus
velit dicere, quam si ipse ille, qui patronum adhibet, de re
sua diceret.
[sect. 50]
Isti enim, qui ad nos causas deferunt, ita nos
plerumque ipsi docent, ut non desideres planius dici;
easdem res autem simul ac Fufius aut vester aequalis Pomponius
agere coepit, non aeque quid dicant, nisi admodum
attendi, intellego; ita confusa est oratio, ita perturbata,
nihil ut sit primum, nihil ut secundum, tantaque insolentia
ac turba verborum, ut oratio, quae lumen adhibere rebus
debet, ea obscuritatem et tenebras adferat atque ut quodam
modo ipsi sibi in dicendo obstrepere videantur.
[sect. 51]
Verum, si
placet, quoniam haec satis spero vobis quidem certe maioribus
molesta et putida videri, ad reliqua aliquanto odiosiora
pergamus.' 'Atqui vides' inquit Antonius 'quam alias res
agamus [quam te inviti audiamus], qui adduci possimus
de me enim coniciorelictis ut rebus omnibus te sectemur;
[te audiamus] ita de horridis rebus nitida, de ieiunis plena,
de pervulgatis nova quaedam est oratio tua.'
[sect. 52]
'Faciles enim,'
inquit 'Antoni, partes eae fuerunt duae, quas modo percucurri
vel potius paene praeterii, Latine loquendi planeque
dicendi; reliquae sunt magnae, implicatae, variae, graves,
quibus omnis admiratio ingeni, omnis laus eloquentiae continetur;
nemo enim umquam est oratorem, quod Latine
loqueretur, admiratus; si est aliter, inrident, neque eum oratorem
tantum modo, sed hominem non putant; nemo extulit
eum verbis, qui ita dixisset, ut, qui adessent, intellegerent quid
diceret, sed contempsit eum, qui minus id facere potuisset.
[sect. 53]
In quo igitur homines exhorrescunt? Quem stupefacti
dicentem intuentur? In quo exclamant? Quem deum,
ut ita dicam, inter homines putant? Qui distincte, qui
explicate, qui abundanter, qui inluminate et rebus et verbis
dicunt et in ipsa oratione quasi quendam numerum versumque
conficiunt, id est, quod dico, ornate. Qui idem ita
moderantur, ut rerum, ut personarum dignitates ferunt, ei
sunt in eo genere laudandi laudis, quod ego aptum et congruens
nomino.
[sect. 54]
Qui ita dicerent, eos negavit adhuc se
vidisse Antonius et eis hoc nomen dixit eloquentiae solis
esse tribuendum. Qua re omnis istos me auctore deridete
atque contemnite, qui se horum, qui nunc ita appellantur,
rhetorum praeceptis omnem oratoriam vim complexos esse
arbitrantur neque adhuc quam personam teneant aut quid
profiteantur intellegere potuerunt. Vero enim oratori, quae
sunt in hominum vita, quandoquidem in ea versatur orator
atque ea est ei subiecta materies, omnia quaesita, audita,
lecta, disputata, tractata, agitata esse debent.
[sect. 55]
Est enim
eloquentia una quaedam de summis virtutibus; quamquam
sunt omnes virtutes aequales et pares, sed tamen est specie
alia magis alia formosa et inlustris, sicut haec vis, quae
scientiam complexa rerum sensa mentis et consilia sic verbis
explicat, ut eos, qui audiant, quocumque incubuerit, possit
impellere; quae quo maior est vis, hoc est magis probitate
iungenda summaque prudentia; quarum virtutum expertibus
si dicendi copiam tradiderimus, non eos quidem oratores
effecerimus, sed furentibus quaedam arma dederimus.
[sect. 56]
Hanc, inquam, cogitandi pronuntiandique rationem vimque
dicendi veteres Graeci sapientiam nominabant; hinc illi
Lycurgi, hinc Pittaci, hinc Solones atque ab hac similitudine
Coruncanii nostri, Fabricii, Catones, Scipiones fuerunt, non
tam fortasse docti, sed impetu mentis simili et voluntate.
Eadem autem alii prudentia, sed consilio ad vitae studia
dispari quietem atque otium secuti, ut Pythagoras, Democritus,
Anaxagoras, a regendis civitatibus totos se ad cognitionem
rerum transtulerunt; quae vita propter tranquillitatem
et propter ipsius scientiae suavitatem, qua nihil est
hominibus iucundius, pluris, quam utile fuit rebus publicis,
delectavit.
[sect. 57]
Itaque, ut ei studio se excellentissimis ingeniis
homines dediderunt, ex ea summa facultate vacui ac liberi
temporis multo plura, quam erat necesse, doctissimi homines
otio nimio et ingeniis uberrimis adfluentes curanda sibi esse
ac quaerenda et investiganda duxerunt. Nam vetus quidem
illa doctrina eadem videtur et recte faciendi et bene dicendi
magistra; neque disiuncti doctores, sed eidem erant vivendi
praeceptores atque dicendi, ut ille apud Homerum Phoenix,
qui se a Peleo patre Achilli iuveni comitem esse datum
dicit ad bellum, ut efficeret oratorem verborum actoremque
rerum.
[sect. 58]
Sed ut homines labore adsiduo et cotidiano adsueti,
cum tempestatis causa opere prohibentur, ad pilam se
aut ad talos aut ad tesseras conferunt aut etiam novum
sibi ipsi aliquem excogitant in otio ludum, sic illi a negotiis
publicis tamquam ab opere aut temporibus exclusi aut
voluntate sua feriati totos se alii ad poetas, alii ad geometras,
alii ad musicos contulerunt, alii etiam, ut dialectici,
novum sibi ipsi studium ludumque pepererunt atque in eis
artibus, quae repertae sunt, ut puerorum mentes ad humanitatem
fingerentur atque virtutem, omne tempus atque aetates
suas consumpserunt.
[sect. 59]
Sed quod erant quidam eique multi,
qui aut in re publica propter ancipitem, quae non potest
esse seiuncta, faciendi dicendique sapientiam florerent, ut
Themistocles, ut Pericles, ut Theramenes, aut, qui minus
ipsi in re publica versarentur, sed huius tamen eiusdem
sapientiae doctores essent, ut Gorgias, Thrasymachus,
Isocrates, inventi sunt, qui, cum ipsi doctrina et ingeniis
abundarent, a re autem civili et a negotiis animi quodam
iudicio abhorrerent, hanc dicendi exercitationem exagitarent
atque contemnerent;
[sect. 60]
quorum princeps Socrates fuit, is qui
omnium eruditorum testimonio totiusque iudicio Graeciae
cum prudentia et acumine et venustate et subtilitate tum
vero eloquentia, varietate, copia, quam se cumque in partem
dedisset omnium fuit facile princeps, eis<que>, qui haec, quae
nunc nos quaerimus, tractarent, agerent, docerent, cum
nomine appellarentur uno, quod omnis rerum optimarum
cognitio atque in eis exercitatio philosophia nominaretur,
hoc commune nomen eripuit sapienterque sentiendi et
ornate dicendi scientiam re cohaerentis disputationibus suis
separavit; cuius ingenium variosque sermones immortalitati
scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam
reliquisset.
[sect. 61]
Hinc discidium illud exstitit quasi linguae
atque cordis, absurdum sane et inutile et reprehendendum,
ut alii nos sapere, alii dicere docerent. Nam cum essent
plures orti fere a Socrate, quod ex illius variis et diversis et
in omnem partem diffusis disputationibus alius aliud apprehenderat,
proseminatae sunt quasi familiae dissentientes
inter se et multum disiunctae et dispares, cum tamen omnes
se philosophi Socraticos et dici vellent et esse arbitrarentur.
[sect. 62]
Ac primo ab ipso Platone Aristoteles et Xenocrates, quorum
alter Peripateticorum, alter Academiae nomen obtinuit,
deinde ab Antisthene, qui patientiam et duritiam in Socratico
sermone maxime adamarat, Cynici primum, deinde
Stoici, tum ab Aristippo, quem illae magis voluptariae disputationes
delectarant, Cyrenaica philosophia manavit, quam
ille et eius posteri simpliciter defenderunt, hi, qui nunc
voluptate omnia metiuntur, dum verecundius id agunt, nec
dignitati satis faciunt, quam non aspernantur, nec voluptatem
tuentur, quam amplexari volunt. Fuerunt etiam alia
genera philosophorum, qui se omnes fere Socraticos esse
dicebant, Eretricorum, Erilliorum, Megaricorum, Pyrrhoneorum;
sed ea horum vi et disputationibus sunt iam diu
fracta et exstincta.
[sect. 63]
Ex illis autem quae remanent, ea philosophia,
quae suscepit patrocinium voluptatis, etsi cui vera
videatur, procul abest tamen ab eo viro, quem quaerimus et
quem auctorem publici consili et regendae civitatis ducem
et sententiae atque eloquentiae principem in senatu, in
populo, in causis publicis esse volumus. Nec ulla tamen ei
philosophiae fiet iniuria a nobis; non enim repelletur inde,
quo adgredi cupiet, sed in hortulis quiescet suis, ubi vult,
ubi etiam recubans molliter et delicate nos avocat a Rostris,
a iudiciis, a curia, fortasse sapienter, hac praesertim re
publica.
[sect. 64]
Verum ego non quaero nunc, quae sit philosophia
verissima, sed quae oratori coniuncta maxime; qua re istos
sine ulla contumelia dimittamus; sunt enim et boni viri et,
quoniam sibi ita videntur, beati; tantumque eos admoneamus,
ut illud, etiam si est verissimum, tacitum tamen tamquam
mysterium teneant, quod negant versari in re publica
esse sapientis; nam si hoc nobis atque optimo cuique persuaserint,
non poterunt ipsi esse, id quod maxime cupiunt,
otiosi.
[sect. 65]
Stoicos autem, quos minime improbo, dimitto tamen
nec eos iratos vereor, quoniam omnino irasci nesciunt;
atque hanc eis habeo gratiam, quod soli ex omnibus eloquentiam
virtutem ac sapientiam esse dixerunt. Sed nimirum
est in his, quod ab hoc, quem instruimus oratore, valde
abhorreat; vel quod omnis, qui sapientes non sint, servos,
latrones, hostis, insanos esse dicunt, neque tamen quemquam
esse sapientem: valde autem est absurdum ei contionem
aut senatum aut ullum coetum hominum committere,
cui nemo illorum, qui adsint, sanus, nemo civis, nemo
liber esse videatur.
[sect. 66]
Accedit quod orationis etiam genus
habent fortasse subtile et certe acutum, sed, ut in oratore,
exile, inusitatum, abhorrens ab auribus vulgi, obscurum,
inane, ieiunum, ac tamen eius modi, quo uti ad vulgus nullo
modo possit: alia enim et bona et mala videntur Stoicis et
ceteris civibus vel potius gentibus; alia vis honoris, ignominiae,
praemi, supplici; vere an secus nihil ad hoc
tempus; sed ea si sequamur, nullam umquam rem dicendo
expedire possimus.
[sect. 67]
Reliqui sunt Peripatetici et Academici;
quamquam Academicorum nomen est unum, sententiae
duae; nam Speusippus Platonis sororis filius et Xenocrates,
qui Platonem audierat, et qui Xenocratem Polemo
et Crantor, nihil ab Aristotele, qui una audierat Platonem,
magno opere dissensit; copia fortasse et varietate dicendi
pares non fuerunt: Arcesilas primum, qui Polemonem
audierat, ex variis Platonis libris sermonibusque Socraticis
hoc maxime adripuit, nihil esse certi quod aut sensibus aut
animo percipi possit; quem ferunt eximio quodam usum
lepore dicendi aspernatum esse omne animi sensusque
iudicium primumque instituissequamquam id fuit Socraticum
maximenon quid ipse sentiret ostendere, sed contra
id, quod quisque se sentire dixisset, disputare.
[sect. 68]
Hinc haec
recentior Academia manavit, in qua exstitit divina quadam
celeritate ingeni dicendique copia Carneades; cuius ego
etsi multos auditores cognovi Athenis, tamen auctores
certissimos laudare possum et socerum meum Scaevolam,
qui eum Romae audivit adulescens, et Q. Metellum L. F.
familiarem meum, clarissimum virum, qui illum a se adulescente
Athenis iam adfectum senectute multos dies auditum
esse dicebat.
[sect. 69]
Haec autem, ut ex Appennino fluminum, sic
ex communi sapientiae iugo sunt doctrinarum facta divortia,
ut philosophi tamquam in superum mare [Ionium] defluerent
Graecum quoddam et portuosum, oratores autem in
inferum hoc, Tuscum et barbarum, scopulosum atque infestum
laberentur, in quo etiam ipse Ulixes errasset.
[sect. 70]
Qua
re, si hac eloquentia atque hoc oratore contenti sumus, qui
sciat aut negare oportere, quod arguare, aut, si id non
possis, tum ostendere, quod is fecerit, qui insimuletur, aut
recte factum aut alterius culpa aut iniuria aut ex lege aut
non contra legem aut imprudentia aut necessario, aut non eo
nomine usurpandum, quo arguatur, aut non ita agi, ut
debuerit ac licuerit; et, si satis esse putatis ea, quae isti
scriptores artis docent, discere, quae multo tamen ornatius,
quam ab illis dicuntur, et uberius explicavit Antoniussed,
si his contenti estis atque eis etiam, quae dici voluistis
a me, ex ingenti quodam oratorem immensoque campo in
exiguum sane gyrum compellitis.
[sect. 71]
Sin veterem illum Periclem
aut hunc etiam, qui familiarior nobis propter scriptorum
multitudinem est, Demosthenem sequi vultis et si
illam praeclaram et eximiam speciem oratoris perfecti et
pulcritudinem adamastis, aut vobis haec Carneadia aut illa
Aristotelia vis comprehendenda est.
[sect. 72]
Namque, ut ante dixi,
veteres illi usque ad Socratem omnem omnium rerum, quae
ad mores hominum, quae ad vitam, quae ad virtutem, quae
ad rem publicam pertinebant, cognitionem et scientiam cum
dicendi ratione iungebant; postea dissociati, ut exposui,
a Socrate [diserti a doctis] et deinceps a Socraticis item
omnibus philosophi eloquentiam despexerunt, oratores
sapientiam, neque quicquam ex alterius parte tetigerunt,
nisi quod illi ab his aut ab illis hi mutuarentur; ex quo
promisce haurirent, si manere in pristina communione
voluissent.
[sect. 73]
Sed ut pontifices veteres propter sacrificiorum
multitudinem tris viros epulones esse voluerunt, cum essent
ipsi a Numa, ut etiam illud ludorum epulare sacrificium
facerent, instituti, sic Socratici a se causarum actores et a
communi philosophiae nomine separaverunt, cum veteres
dicendi et intellegendi mirificam societatem esse voluissent.
[sect. 74]
Quae cum ita sint, paululum equidem de me deprecabor et
petam a vobis, ut ea, quae dicam, non de memet ipso, sed
de oratore dicere putetis. Ego enim sum is, qui cum
summo studio patris in pueritia doctus essem et in forum
ingeni tantum, quantum ipse sentio, non tantum, quantum
[ipse] forsitan vobis videar, detulissem, non possim dicere
me haec, quae nunc complector, perinde, ut dicam discenda
esse, didicisse; quippe qui omnium maturrime ad publicas
causas accesserim annosque natus unum et viginti nobilissimum
hominem et eloquentissimum in iudicium vocarim;
cui disciplina fuerit forum, magister usus et leges et instituta
populi Romani mosque maiorum.
[sect. 75]
Paulum sitiens istarum
artium, de quibus loquor, gustavi, quaestor in Asia cum
essem, aequalem fere meum ex Academia rhetorem nactus,
Metrodorum illum, de cuius memoria commemoravit Antonius;
et inde decedens Athenis, ubi ego diutius essem
moratus, nisi Atheniensibus, quod mysteria non referrent,
ad quae biduo serius veneram, suscensuissem; qua re hoc,
quod complector tantam scientiam vimque doctrinae, non
modo non pro me, sed contra me est potiusnon enim
quid ego, sed quid orator possit disputoatque hos omnis,
qui artis rhetoricas exponunt, perridiculos; scribunt enim
de litium genere et de principiis et de narrationibus;
[sect. 76]
illa
vis autem eloquentiae tanta est, ut omnium rerum, virtutum,
officiorum omnisque naturae, quae mores hominum, quae
animos, quae vitam continet, originem, vim mutationesque
teneat, eadem mores, leges, iura describat, rem publicam
regat, omniaque, ad quamcumque rem pertineant, ornate
copioseque dicat.
[sect. 77]
In quo genere nos quidem versamur
tantum quantum possumus, quantum ingenio, quantum
mediocri doctrina, quantum usu valemus; neque tamen
istis, qui in una philosophia quasi tabernaculum vitae suae
conlocarunt, multum sane in disputatione concedimus.
[sect. 78]
Quid enim meus familiaris C. Velleius adferre potest, quam
ob rem voluptas sit summum bonum, quod ego non
copiosius possim vel tutari, si velim, vel refellere ex illis
locis, quos exposuit Antonius, hac dicendi exercitatione, in
qua Velleius est rudis, unus quisque nostrum versatus?
Quid est, quod aut Sex. Pompeius aut duo Balbi aut meus
amicus, qui cum Panaetio vixit, M. Vigellius de virtute
hominum Stoici possint dicere, qua in disputatione ego his
debeam aut vestrum quisquam concedere?
[sect. 79]
Non est enim
philosophia similis artium reliquarum: nam quid faciet in
geometria qui non didicerit? quid in musicis? Aut taceat
oportebit aut ne sanus quidem iudicetur. Haec vero, quae
sunt in philosophia, ingeniis eruuntur ad id, quod in quoque
veri simile est, eliciendum acutis atque acribus eaque exercitata
oratione poliuntur. Hic noster vulgaris orator, si
minus erit doctus, at tamen in dicendo exercitatus, hac ipsa
exercitatione communi istos quidem [nostros] verberabit
neque se ab eis contemni ac despici sinet;
[sect. 80]
sin aliquis
exstiterit aliquando, qui Aristotelio more de omnibus rebus
in utramque partem possit dicere et in omni causa duas
contrarias orationes, praeceptis illius cognitis, explicare aut
hoc Arcesilae modo et Carneadi contra omne, quod propositum
sit, disserat, quique ad eam rationem adiungat hunc
[rhetoricum] usum [moremque] exercitationemque dicendi,
is sit verus, is perfectus, is solus orator. Nam neque sine
forensibus nervis satis vehemens et gravis nec sine varietate
doctrinae satis politus et sapiens esse orator potest.
[sect. 81]
Qua
re Coracem istum veterem patiamur nos quidem pullos suos
excludere in nido, qui evolent clamatores odiosi ac molesti,
Pamphilumque nescio quem sinamus in infulis tantam rem
tamquam puerilis delicias aliquas depingere; nosque ipsi
hac tam exigua disputatione hesterni et hodierni diei
totum oratoris munus explicemus, dum modo illa res tanta
sit, ut omnibus philosophorum libris, quos nemo [oratorum]
istorum umquam attigit, comprehensa esse videatur.'
[sect. 82]
Tum Catulus 'haudquaquam hercule' inquit 'Crasse,
mirandum est esse in te tantam dicendi vel vim vel suavitatem
vel copiam; quem quidem antea natura rebar ita
dicere, ut mihi non solum orator summus, sed etiam sapientissimus
homo viderere; nunc intellego illa te semper etiam
potiora duxisse, quae ad sapientiam spectarent, atque ex his
hanc dicendi copiam fluxisse. Sed tamen cum omnis gradus
aetatis recordor tuae cumque vitam tuam ac studia considero,
neque, quo tempore ista didiceris, video, nec magno
opere te istis studiis, hominibus, libris intellego deditum.
Neque tamen possum statuere, utrum magis mirer te illa,
quae mihi persuades maxima esse adiumenta, potuisse in
tantis tuis occupationibus perdiscere, an, si non potueris,
posse isto modo dicere.'
[sect. 83]
Hic Crassus 'hoc tibi' inquit
'Catule, primum persuadeas velim, me non multo secus
facere, cum de oratore disputem, ac facerem, si esset mihi
de histrione dicendum. Negarem enim posse eum satis
facere in gestu, nisi palaestram, nisi saltare didicisset;
neque, ea cum dicerem, me esse histrionem necesse esset,
sed fortasse non stultum alieni artifici existimatorem.
[sect. 84]
Similiter nunc de oratore vestro impulsu loquor, summo
scilicet; semper enim, quacumque de arte aut facultate
quaeritur, de absoluta et perfecta quaeri solet. Qua re si
iam me vultis esse oratorem, si etiam sat bonum, si bonum
denique, non repugnabo; quid enim nunc sim ineptus?
Ita me existimari scio: quod si ita est, summus tamen certe
non sum; neque enim apud homines res est ulla difficilior
neque maior neque quae plura adiumenta doctrinae desideret.
[sect. 85]
Ac tamen, quoniam de oratore nobis disputandum
est, de summo oratore dicam necesse est; vis enim et
natura rei, nisi perfecta ante oculos ponitur, qualis et quanta
sit intellegi non potest. Me autem, Catule, fateor neque
hodie in istis libris et cum istis hominibus vivere nec vero,
id quod tu recte commeministi, ullum umquam habuisse
sepositum tempus ad discendum ac tantum tribuisse doctrinae
temporis, quantum mihi puerilis aetas, forenses feriae
concesserint.
[sect. 86]
Ac, si quaeris, Catule, de doctrina ista quid
ego sentiam, non tantum ingenioso homini et ei, qui forum,
qui curiam, qui causas, qui rem publicam spectet, opus esse
arbitror temporis, quantum sibi ei sumpserunt, quos discentis
vita defecit: omnes enim artes aliter ab eis tractantur,
qui eas ad usum transferunt, aliter ab eis, qui
ipsarum artium tractatu delectati nihil in vita sunt aliud
acturi. Magister hic Samnitium summa iam senectute est
et cotidie commentatur, nihil enim curat aliud: at Q. Velocius
puer addidicerat, sed quod erat aptus ad illud totumque
cognorat, fuit, ut est apud Lucilium,
quamvis bonus ipse
Samnis in ludo ac rudibus cuivis satis asper;
sed plus operae foro tribuebat, amicis, rei familiari. Valerius
cotidie cantabat; erat enim scaenicus: quid faceret aliud?
[sect. 87]
At Numerius Furius, noster familiaris, cum est commodum,
cantat; est enim paterfamilias, est eques Romanus; puer
didicit quod discendum fuit. Eadem ratio est harum
artium maximarum; dies et noctis virum summa virtute
et prudentia videbamus, philosopho cum operam daret,
Q. Tuberonem; at eius avunculum vix intellegeres id agere,
cum ageret tamen, Africanum. Ista discuntur facile, si et
tantum sumas, quantum opus sit, et habeas qui docere
[sect. 88]
fideliter possit et scias etiam ipse discere, sed si tota vita
nihil velis aliud agere, ipsa tractatio et quaestio cotidie ex
se gignit aliquid, quod cum desidiosa delectatione vestiges.
Ita fit, ut agitatio rerum sit infinita, cognitio facilis, <si> usus
doctrinam confirmet, mediocris opera tribuatur, memoria
studiumque permaneat. Libet autem semper discere; ut si
velim ego talis optime ludere aut pilae studio tenear, etiam
fortasse, si adsequi non possim; at alii, quia praeclare
faciunt, vehementius, quam causa postulat, delectantur, ut
Titius pila, Brulla talis.
[sect. 89]
Qua re nihil est quod quisquam
magnitudinem artium ex eo, quod senes discunt, pertimescat,
namque aut senes ad eas accesserunt aut usque
ad senectutem in studiis detinentur aut sunt tardissimi; res
quidem se mea sententia sic habet, ut, nisi quod quisque
cito potuerit, numquam omnino possit perdiscere.'
[sect. 90]
'Iam,
iam,' inquit Catulus 'intellego, Crasse, quid dicas; et hercule
adsentior; satis video tibi homini ad perdiscendum
acerrimo ad ea cognoscenda, quae dicis, fuisse temporis.'
'Pergisne' inquit Crassus 'me, quae dicam, de me, non de
re putare dicere? Sed iam, si placet, ad instituta redeamus.'
'Mihi vero' Catulus inquit 'placet.'
[sect. 91]
Tum Crassus 'quorsum igitur haec spectat' inquit 'tam
longa et tam alte repetita oratio? Hae duae partes, quae
mihi supersunt, inlustrandae orationis ac totius eloquentiae
cumulandae, quarum altera dici postulat ornate, altera apte,
hanc habent vim, ut sit quam maxime iucunda, quam
maxime in sensus eorum, qui audiunt, influat et quam
plurimis sit rebus instructa;
[sect. 92]
instrumentum autem hoc
forense, litigiosum, acre, tractum ex vulgi opinionibus
exiguum saneque mendicum est; illud rursus ipsum, quod
tradunt isti, qui profitentur se dicendi magistros, non
multum est maius quam illud vulgare ac forense: apparatu
nobis opus est et rebus exquisitis, undique conlectis, arces-
sitis, comportatis, ut tibi, Caesar, faciendum est ad annum;
ut ego in aedilitate laboravi, quod cotidianis et vernaculis
rebus satis facere me posse huic populo non putabam.
[sect. 93]
Verborum eligendorum et conlocandorum et concludendorum
facilis est vel ratio vel sine ratione ipsa exercitatio;
rerum est silva magna, quam cum Graeci iam non tenerent
ob eamque causam iuventus nostra dedisceret paene discendo,
etiam Latini, si dis placet, hoc biennio magistri
dicendi exstiterunt; quos ego censor edicto meo sustuleram,
non quo, ut nescio quos dicere aiebant, acui ingenia
adulescentium nollem, sed contra ingenia obtundi nolui,
conroborari impudentiam.
[sect. 94]
Nam apud Graecos, cuicuimodi
essent, videbam tamen esse praeter hanc exercitationem
linguae doctrinam aliquam et humanitate dignam scientiam,
hos vero novos magistros nihil intellegebam posse docere,
nisi ut auderent; quod etiam cum bonis rebus coniunctum
per se ipsum est magno opere fugiendum: hoc cum unum
traderetur et cum impudentiae ludus esset, putavi esse
censoris, ne longius id serperet, providere.
[sect. 95]
Quamquam
non haec ita statuo atque decerno, ut desperem Latine
ea, de quibus disputavimus, tradi ac perpoliri <posse>, patitur
enim et lingua nostra et natura rerum veterem illam excellentemque
prudentiam Graecorum ad nostrum usum
moremque transferri, sed hominibus opus est eruditis, qui
adhuc in hoc quidem genere nostri nulli fuerunt; sin
quando exstiterint, etiam Graecis erunt anteponendi.
[sect. 96]
Ornatur igitur oratio genere primum et quasi colore
quodam et suco suo; nam ut gravis, ut suavis, ut erudita
sit, ut liberalis, ut admirabilis, ut polita, ut sensus, ut doloris
habeat quantum opus sit, non est singulorum articulorum;
in toto spectantur haec corpore. Ut porro conspersa sit
quasi verborum sententiarumque floribus, id non debet
esse fusum aequabiliter per omnem orationem, sed ita
distinctum, ut sint quasi in ornatu disposita quaedam
insignia et lumina.
[sect. 97]
Genus igitur dicendi est eligendum,
quod maxime teneat eos, qui audiant, et quod non solum
delectet, sed etiam sine satietate delectet; non enim a me
iam exspectari puto, ut moneam, ut caveatis, ne exilis, ne
inculta sit vestra oratio, ne vulgaris, ne obsoleta; aliud
quiddam maius et ingenia me hortantur vestra et aetates.
[sect. 98]
Difficile enim dictu est, quaenam causa sit, cur ea, quae
maxime sensus nostros impellunt voluptate et specie prima
acerrime commovent, ab eis celerrime fastidio quodam et
satietate abalienemur. Quanto colorum pulcritudine et
varietate floridiora sunt in picturis novis pleraque quam
in veteribus! Quae tamen, etiam si primo aspectu nos
ceperunt, diutius non delectant; cum eidem nos in antiquis
tabulis illo ipso horrido obsoletoque teneamur. Quanto
molliores sunt et delicatiores in cantu flexiones et falsae
voculae quam certae et severae! Quibus tamen non modo
austeri, sed, si saepius fiunt, multitudo ipsa reclamat.
[sect. 99]
Licet
hoc videre in reliquis sensibus, unguentis minus diu nos
delectari summa et acerrima suavitate conditis quam his
moderatis, et magis laudari quod terram quam quod crocum
olere videatur; in ipso tactu esse modum et mollitudinis
et levitatis. Quin etiam gustatus, qui est sensus
ex omnibus maxime voluptarius quique dulcitudine praeter
ceteros sensus commovetur, quam cito id, quod valde dulce
est, aspernatur ac respuit! Quis potione uti aut cibo dulci
diutius potest? cum utroque in genere ea, quae leviter
sensum voluptate moveant, facillime fugiant satietatem.
[sect. 100]
Sic omnibus in rebus voluptatibus maximis fastidium fini-
timum est; quo hoc minus in oratione miremur in qua vel
ex poetis vel oratoribus possumus iudicare concinnam, distinctam,
ornatam, festivam, sine intermissione, sine reprehensione,
sine varietate, quamvis claris sit coloribus picta
vel poesis vel oratio, non posse in delectatione esse diuturna.
Atque eo citius in oratoris aut in poetae cincinnis ac fuco
offenditur, quod sensus in nimia voluptate natura, non
mente satiantur; in scriptis et in dictis non aurium solum,
sed animi iudicio etiam magis infucata vitia noscuntur.
[sect. 101]
Qua re "bene et praeclare" quamvis nobis saepe dicatur;
"belle et festive" nimium saepe nolo; quamquam illa ipsa
exclamatio "non potest melius" sit velim crebra; sed habeat
tamen illa in dicendo admiratio ac summa laus umbram
aliquam et recessum, quo magis id, quod erit inluminatum,
exstare atque eminere videatur.
[sect. 102]
Numquam agit hunc
versum Roscius eo gestu, quo potest:
nam sapiens virtuti honorem praemium, haud praedam petit:
sed abicit prorsus, ut in proximo:
set quid video? Ferro saeptus possidet sedis sacras,
incidat, aspiciat, admiretur, stupescat. Quid, ille alter
quid petam praesidi?
quam leniter, quam remisse, quam non actuose! instat enim
o pater, o patria, o Priami domus!
in quo tanta commoveri actio non posset, si esset consumpta
superiore motu et exhausta. Neque id actores
prius viderunt quam ipsi poetae, quam denique illi etiam,
qui fecerunt modos, a quibus utrisque summittitur aliquid,
deinde augetur, extenuatur, inflatur, variatur, distinguitur.
[sect. 103]
Ita sit nobis igitur ornatus et suavis oratornec tamen
potest aliter esseut suavitatem habeat austeram et solidam,
non dulcem atque decoctam. Nam ipsa ad ornandum
praecepta, quae dantur, eius modi sunt, ut ea quivis <vel>
vitiosissimus orator explicare possit; qua re, ut ante dixi,
primum silva rerum [ac sententiarum] comparanda est, qua
de parte dixit Antonius; haec formanda filo ipso et genere
orationis, inluminanda verbis, varianda sententiis.
[sect. 104]
Summa autem laus eloquentiae est amplificare rem ornando,
quod valet non solum ad augendum aliquid et tollendum
altius dicendo, sed etiam ad extenuandum atque abiciendum.
Id desideratur omnibus eis in locis, quos ad fidem
orationis faciendam adhiberi dixit Antonius, vel cum explanamus
aliquid vel cum conciliamus animos vel cum concitamus,
[sect. 105]
sed in hoc, quod postremum dixi, amplificatio potest
plurimum, eaque una laus oratoris est [et] propria maxime.
Etiam maior est illa exercitatio quam extremo sermone
instruxit Antonius, primo reiciebat, laudandi et vituperandi;
nihil est enim ad exaggerandam et amplificandam orationem
accommodatius, quam utrumque horum cumulatissime
facere posse.
[sect. 106]
Consequentur etiam illi loci, qui quamquam
proprii causarum et inhaerentes in earum nervis esse debent,
tamen quia de universa re tractari solent, communes a
veteribus nominati sunt; quorum partim habent vitiorum
et peccatorum acrem quandam cum amplificatione incusationem
aut querelam, contra quam dici nihil solet nec
potest, ut in depeculatorem, in proditorem, in parricidam;
quibus uti confirmatis criminibus oportet, aliter enim ieiuni
sunt atque inanes;
[sect. 107]
alii autem habent deprecationem aut
miserationem; alii vero ancipitis disputationes, in quibus
de universo genere in utramque partem disseri copiose
licet. Quae exercitatio nunc propria duarum philosophiarum,
de quibus ante dixi, putatur, apud antiquos erat
eorum, a quibus omnis de rebus forensibus dicendi ratio
et copia petebatur; de virtute enim, de officio, de aequo
et bono, de dignitate, utilitate, honore, ignominia, praemio,
poena similibusque de rebus in utramque partem dicendi
etiam nos et vim et artem habere debemus.
[sect. 108]
Sed quoniam de
nostra possessione depulsi in parvo et eo litigioso praediolo
relicti sumus et aliorum patroni nostra tenere tuerique non
potuimus, ab eis, quod indignissimum est, qui in nostrum
patrimonium inruperunt, quod opus est nobis mutuemur.
[sect. 109]
Dicunt igitur nunc quidem illi, qui ex particula parva
urbis ac loci nomen habent et Peripatetici philosophi
aut Academici nominantur, olim autem propter eximiam
rerum maximarum scientiam a Graecis politici philosophi
appellati universarum rerum publicarum nomine vocabantur,
omnem civilem orationem in horum alterutro
genere versari: aut de finita controversia certis temporibus
ac reis; hoc modo: placeatne a Karthaginiensibus captivos
nostros redditis suis recuperari? aut infinite de universo
genere quaerentis: quid omnino de captivo statuendum ac
sentiendum sit? Atque horum superius illud genus causam
aut controversiam appellant eamque tribus, lite aut deliberatione
aut laudatione, definiunt; haec autem altera quaestio
infinita et quasi proposita consultatio nominatur.
[sect. 110]
Atque
[hactenus loquantur] etiam hac <in> instituendo divisione
utuntur, sed ita, non ut iure aut iudicio, vi denique recuperare
amissam possessionem, sed ut [iure civili] surculo
defringendo usurpare videantur. Nam illud alterum genus,
quod est temporibus, locis, reis definitum, obtinent, atque
id ipsum lacinianunc enim apud Philonem, quem in
Academia [maxime] vigere audio, etiam harum iam causarum
cognitio exercitatioque celebraturalterum vero tantum
modo in prima arte tradenda nominant et oratoris esse
dicunt; sed neque vim neque naturam eius nec partis nec
genera proponunt, ut praeteriri omnino fuerit satius quam
attactum deseri; nunc enim inopia reticere intelleguntur,
tum iudicio viderentur.
[sect. 111]
Omnis igitur res eandem habet
naturam ambigendi, de qua quaeri et disceptari potest,
sive in infinitis consultationibus disceptatur sive in eis
causis, quae in civitate et forensi disceptatione versantur;
neque est ulla, quae non aut ad cognoscendi aut ad agendi
vim rationemque referatur;
[sect. 112]
nam aut ipsa cognitio rei
scientiaque perquiritur, ut virtus suamne propter dignitatem
an propter fructum aliquem expetatur; aut agendi consilium
exquiritur, ut sitne sapienti capessenda res publica.
[sect. 113]
Cognitionis
autem tres modi, coniectura, definitio et, ut ita dicam,
consecutio: nam quid in re sit, coniectura quaeritur, ut
illud, sitne in humano genere sapientia, quam autem vim
quaeque res habeat, definitio explicat, ut si quaeratur, quid
sit sapientia; consecutio autem tractatur, cum quid quamque
rem sequatur, anquiritur, ut illud, sitne aliquando
mentiri boni viri.
[sect. 114]
Redeunt rursus ad coniecturam eamque
in quattuor genera dispertiunt; nam aut quid sit quaeritur,
hoc modo: naturane sit ius inter homines an in opinionibus;
aut, quae sit origo cuiusque rei, ut quod sit initium legum
aut rerum publicarum; aut causa et ratio, ut si quaeratur,
cur doctissimi homines de maximis rebus dissentiant; aut
de immutatione, ut, si disputetur, num interire virtus in
homine aut num in vitium possit convertere.
[sect. 115]
Definitionis
autem sunt disceptationes aut, cum quaeritur, quid in com-
muni mente quasi impressum sit, ut si disseratur, idne sit
ius, quod maximae parti sit utile; aut, cum quid cuiusque
sit proprium exquiritur, ut ornate dicere propriumne sit
oratoris an id etiam aliquis praeterea facere possit, aut,
cum res distribuitur in partis, ut si quaeratur, quot sint
genera rerum expetendarum, ut sintne tria, corporis, animi
externarumque rerum, aut, cum, quae forma et quasi
naturalis nota cuiusque sit, describitur, ut si quaeratur
avari species, seditiosi, gloriosi.
[sect. 116]
Consecutionis autem duo
prima quaestionum genera ponuntur; nam aut simplex
est disceptatio, ut si disseratur, expetendane sit gloria,
aut ex comparatione, laus an divitiae magis expetendae
sint; simplicium autem sunt tres modi: de expetendis
fugiendisve rebus, ut expetendine honores sint, num
fugienda paupertas; de aequo aut iniquo, <ut> aequumne
sit ulcisci iniurias etiam propinquorum; de honesto aut
turpi, ut hoc, sitne honestum gloriae causa mortem obire.
[sect. 117]
Comparationis autem duo sunt modi: unus, cum idemne
sit an aliquid intersit quaeritur; ut metuere et vereri, ut
rex et tyrannus, ut adsentator et amicus; alter, cum quid
praestet aliud alii quaeritur, ut illud, optimine cuiusque
sapientes an populari laude ducantur. Atque eae quidem
disceptationes, quae ad cognitionem referuntur, sic fere
a doctissimis hominibus describuntur.
[sect. 118]
Quae vero referuntur
ad agendum, aut in offici disceptatione versantur, quo in
genere quid rectum faciendumque sit quaeritur, cui loco
omnis virtutum et vitiorum est silva subiecta, aut in
animorum aliqua permotione aut gignenda aut sedanda
tollendave tractantur. Huic generi subiectae sunt cohorta-
tiones, obiurgationes, consolationes, miserationes omnisque
ad omnem animi motum et impulsio et, si ita res feret,
mitigatio.
[sect. 119]
Explicatis igitur his generibus ac modis disceptationum
omnium nihil sane ad rem pertinet, si qua
in re discrepavit ab Antoni divisione nostra partitio: eadem
sunt membra in utriusque disputatione, sed paulo secus
a me atque ab illo partita ac tributa. Nunc ad reliqua
progrediar meque ad meum munus pensumque revocabo.
Nam ex illis locis, quos exposuit Antonius, omnia sunt
ad quaeque genera quaestionum argumenta sumenda; sed
aliis generibus alii loci magis erunt apti; de quo non tam
quia longum est quam quia perspicuum est, dici nihil est
necesse.
[sect. 120]
Ornatissimae sunt igitur orationes eae, quae
latissime vagantur et a privata [et a singulari] controversia
se ad universi generis vim explicandam conferunt et convertunt,
ut ei, qui audiant, natura et genere et universa re
cognita de singulis reis et criminibus et litibus statuere
possint.
[sect. 121]
Hanc ad consuetudinem exercitationis vos,
adulescentes, est cohortatus Antonius atque a minutis
angustisque concertationibus ad omnem vim varietatemque
vos disserendi traducendos putavit; qua re non est paucorum
libellorum hoc munus, ut ei, qui scripserunt de
dicendi ratione, arbitrantur, neque Tusculani atque huius
ambulationis antemeridianae aut nostrae posmeridianae
sessionis; non enim solum acuenda nobis neque procudenda
lingua est, sed onerandum complendumque pectus
maximarum rerum et plurimarum suavitate, copia, varietate.
[sect. 122]
Nostra est enimsi modo nos oratores, si in civium disceptationibus,
si in periculis, si in deliberationibus publicis
adhibendi auctores et principes sumusnostra est, inquam,
omnis ista prudentiae doctrinaeque possessio, in quam
homines quasi caducam atque vacuam abundantes otio,
nobis occupatis, involaverunt atque etiam aut inridentes
oratorem, ut ille in Gorgia Socrates, cavillantur aut aliquid
de oratoris arte paucis praecipiunt libellis eosque rhetoricos
inscribunt, quasi non illa sint propria rhetorum, quae ab
eisdem de iustitia, de officio, de civitatibus instituendis
et regendis, de omni vivendi denique etiam de naturae
ratione dicuntur.
[sect. 123]
Quae quoniam iam aliunde non possumus,
sumenda sunt nobis ab eis ipsis, a quibus expilati
sumus; dum modo illa ad hanc civilem scientiam, quo
pertinent et quam intuentur, transferamus, neque, ut ante
dixi, omnem teramus in his discendis rebus aetatem; sed
cum fontis viderimus, quos nisi qui celeriter cognorit, numquam
cognoscet omnino, tum, quotienscumque opus erit,
ex eis tantum, quantum res petet, hauriemus;
[sect. 124]
nam neque
tam est acris acies in naturis hominum et ingeniis, ut res
tantas quisquam nisi monstratas possit videre, neque tanta
tamen in rebus obscuritas, ut eas non penitus acri vir
ingenio cernat, si modo aspexerit. In hoc igitur tanto tam
immensoque campo cum liceat oratori vagari libere atque
ubicumque constiterit, consistere in suo, facile suppeditat
omnis apparatus ornatusque dicendi;
[sect. 125]
rerum enim copia
verborum copiam gignit; et, si est honestas in rebus ipsis,
de quibus dicitur, exsistit ex re naturalis quidam splendor
in verbis. Sit modo is, qui dicet aut scribet, institutus
liberaliter educatione doctrinaque puerili et flagret studio
et a natura adiuvetur et in universorum generum infinitis
disceptationibus exercitatus ornatissimos scriptores oratoresque
ad cognoscendum imitandumque delegerit, ne
ille haud sane, quem ad modum verba struat et inluminet,
a magistris istis requiret; ita facile in rerum abundantia
ad orationis ornamenta sine duce natura ipsa, si modo est
exercitata, delabitur.'
[sect. 126]
Hic Catulus 'di immortales,' inquit 'quantam rerum
varietatem, quantam vim, quantam copiam, Crasse, complexus
es quantisque ex angustiis oratorem educere ausus
es et in maiorum suorum regno conlocare! Namque illos
veteres doctores auctoresque dicendi nullum genus disputationis
a se alienum putasse accepimus semperque esse in
omni orationis ratione versatos;
[sect. 127]
ex quibus Elius Hippias,
cum Olympiam venisset maxima illa quinquennali celebritate
ludorum, gloriatus est cuncta paene audiente Graecia
nihil esse ulla in arte rerum omnium quod ipse nesciret;
nec solum has artis, quibus liberales doctrinae atque ingenuae
continerentur, geometriam, musicam, litterarum cognitionem
et poetarum atque illa, quae de naturis rerum, quae
de hominum moribus, quae de rebus publicis dicerentur,
<se tenere> sed anulum, quem haberet, pallium, quo amictus,
soccos, quibus indutus esset, [se] sua manu confecisse.
[sect. 128]
Scilicet nimis hic quidem est progressus, sed ex eo ipso est
coniectura facilis, quantum sibi illi oratores de praeclarissimis
artibus appetierint, qui ne sordidiores quidem repudiarint.
Quid de Prodico Cio, de Thrasymacho
Calchedonio, de Protagora Abderita loquar? quorum
unus quisque plurimum <ut> temporibus illis etiam de
natura rerum et disseruit et scripsit.
[sect. 129]
Ipse ille Leontinus
Gorgias, quo patrono, ut Plato voluit, philosopho succubuit
orator, qui aut non est victus umquam a Socrate neque
sermo ille Platonis verus est; aut, si est victus, eloquentior
videlicet fuit et disertior Socrates et, ut tu appellas, copiosior
et melior oratorsed hic in illo ipso Platonis libro de
omni re, quaecumque in disceptationem quaestionemque
vocetur, se copiosissime dicturum esse profitetur; isque
princeps ex omnibus ausus est in conventu poscere qua de
re quisque vellet audire; cui tantus honos habitus est
a Graecia, soli ut ex omnibus Delphis non inaurata statua,
sed aurea statueretur.
[sect. 130]
Sed hi, quos nominavi, multique
praeterea summique dicendi doctores uno tempore fuerunt;
ex quibus intellegi potest ita se rem habere, ut tu, Crasse,
dicis, oratorisque nomen apud antiquos in Graecia maiore
quadam vel copia vel gloria floruisse.
[sect. 131]
Quo quidem magis
dubito tibine plus laudis an Graecis vituperationis statuam
esse tribuendum: cum tu in alia lingua ac moribus natus
occupatissima in civitate vel privatorum negotiis paene
omnibus vel orbis terrae procuratione ac summi imperi
gubernatione destrictus tantam vim rerum cognitionemque
comprehenderis eamque omnem cum eius, qui consilio et
oratione in civitate valeat, scientia atque exercitatione
sociaris; illi nati in litteris ardentesque his studiis, otio
vero diffluentes, non modo nihil acquisierint, sed ne
relictum quidem et traditum et suum conservarint.'
[sect. 132]
Tum
Crassus 'non in hac' inquit 'una, Catule, re, sed in aliis
etiam compluribus distributione partium ac separatione
magnitudines sunt artium deminutae. An tu existimas,
cum esset Hippocrates ille Cous, fuisse tum alios medicos,
qui morbis, alios, qui vulneribus, alios, qui oculis mederentur?
Num geometriam Euclide aut Archimede, num
musicam Damone aut Aristoxeno, num ipsas litteras
Aristophane aut Callimacho tractante tam discerptas
fuisse, ut nemo genus universum complecteretur atque ut
alius aliam sibi partem in qua elaboraret seponeret?
[sect. 133]
Equidem
saepe hoc audivi de patre et de socero meo, nostros
quoque homines, qui excellere sapientiae gloria vellent,
omnia, quae quidem tum haec civitas nosset, solitos esse
complecti. Meminerant illi Sex. Aelium; M'. vero
Manilium nos etiam vidimus transverso ambulantem foro;
quod erat insigne eum, qui id faceret, facere civibus suis
omnibus consili sui copiam; ad quos olim et ita ambulantis
et in solio sedentis domi sic adibatur, non solum ut de iure
civili ad eos, verum etiam de filia conlocanda, de fundo
emendo, de agro colendo, de omni denique aut officio aut
negotio referretur.
[sect. 134]
Haec fuit P. Crassi illius veteris, haec
Ti. Coruncani, haec proavi generi mei Scipionis prudentissimi
hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi
fuerunt, ut ad eos de omnibus divinis atque humanis rebus
referretur; eidemque in senatu et apud populum et in
causis amicorum et domi et militiae consilium suum
fidemque praestabant.
[sect. 135]
Quid enim M. Catoni praeter
hanc politissimam doctrinam transmarinam atque adventiciam
defuit? Num, quia ius civile didicerat, causas non
dicebat? aut quia poterat dicere, iuris scientiam neglegebat?
Utroque in genere et elaboravit et praestitit. Num
propter hanc ex privatorum negotiis conlectam gratiam
tardior in re publica capessenda fuit? Nemo apud populum
fortior, nemo melior senator; et idem facile optimus imperator;
denique nihil in hac civitate temporibus illis sciri
discive potuit, quod ille non cum investigarit et scierit tum
etiam conscripserit.
[sect. 136]
Nunc contra plerique ad honores
adipiscendos et ad rem publicam gerendam nudi veniunt
atque inermes, nulla cognitione rerum, nulla scientia ornati.
Sin aliquis excellit unus e multis, effert se, si unum aliquid
adfert, aut bellicam virtutem aut usum aliquem militarem;
quae sane nunc quidem obsoleverunt; aut iuris scientiam,
ne eius quidem universi; nam pontificium, quod est coniunctum,
nemo discit; aut eloquentiam, quam in clamore
et in verborum cursu positam putant; omnium vero bonarum
artium, denique virtutum ipsarum societatem cognationemque
non norunt.
[sect. 137]
Sed ut ad Graecos referam orationem,
quibus carere hoc quidem in sermonis genere non possumus
nam ut virtutis a nostris, sic doctrinae sunt ab illis exempla
petendaseptem fuisse dicuntur uno tempore, qui
sapientes et haberentur et vocarentur: hi omnes praeter
Milesium Thalen civitatibus suis praefuerunt. Quis doctior
eisdem temporibus illis aut cuius eloquentia litteris instructior
fuisse traditur quam Pisistrati? qui primus Homeri
libros confusos antea sic disposuisse dicitur, ut nunc habemus.
Non fuit ille quidem civibus suis utilis, sed ita
eloquentia floruit, ut litteris doctrinaque praestaret.
[sect. 138]
Quid
Pericles? de cuius vi dicendi sic accepimus, ut, cum contra
voluntatem Atheniensium loqueretur pro salute patriae
severius, tamen id ipsum, quod ille contra popularis homines
diceret, populare omnibus et iucundum videretur; cuius in
labris veteres comici, etiam cum illi male dicerent (quod
tum Athenis fieri licebat), leporem habitasse dixerunt tantamque
in eodem vim fuisse, ut in eorum mentibus, qui
audissent, quasi aculeos quosdam relinqueret. At hunc non
declamator aliqui ad clepsydram latrare docuerat, sed, ut
accepimus, Clazomenius ille Anaxagoras vir summus in
maximarum rerum scientia: itaque hic doctrina, consilio,
eloquentia excellens quadraginta annis praefuit Athenis et
urbanis eodem tempore et bellicis rebus.
[sect. 139]
Quid Critias?
quid Alcibiades? civitatibus quidem suis non boni, sed
certe docti atque eloquentes, nonne Socraticis erant disputationibus
eruditi? Quis Dionem Syracosium doctrinis
omnibus expolivit? Non Plato? Atque eum idem ille
non linguae solum, verum etiam animi ac virtutis magister
ad liberandam patriam impulit, instruxit, armavit. Aliisne
igitur artibus hunc Dionem instituit Plato, aliis Isocrates
clarissimum virum Timotheum Cononis praestantissimi
imperatoris filium, summum ipsum imperatorem hominemque
doctissimum? aut aliis Pythagorius ille Lysis
Thebanum Epaminondam, haud scio an summum virum
unum omnis Graeciae? aut Xenophon Agesilaum? aut
Philolaus Archytam Tarentinum? aut ipse Pythagoras totam
illam veterem Italiae Graeciam, quae quondam magna vocitata
est?
[sect. 140]
Equidem non arbitror; sic enim video, unam
quandam omnium rerum, quae essent homine erudito dignae
atque eo, qui in re publica vellet excellere, fuisse doctrinam;
quam qui accepissent, si eidem ingenio ad pronuntiandum
valuissent et se ad dicendum quoque non repugnante natura
dedissent, eloquentia praestitisse.
[sect. 141]
Itaque ipse Aristoteles
cum florere Isocratem nobilitate discipulorum videret, quod
[ipse] suas disputationes a causis forensibus et civilibus ad
inanem sermonis elegantiam transtulisset, mutavit repente
totam formam prope disciplinae suae versumque quendam
Philoctetae paulo secus dixit: ille enim turpe sibi ait esse
tacere, cum barbaros, hic autem, cum Isocratem pateretur
dicere; itaque ornavit et inlustravit doctrinam illam omnem
rerumque cognitionem cum orationis exercitatione coniunxit.
Neque vero hoc fugit sapientissimum regem
Philippum, qui hunc Alexandro filio doctorem accierit,
a quo eodem ille et agendi acciperet praecepta et eloquendi.
[sect. 142]
Nunc sive qui volet, eum philosophum, qui copiam nobis
rerum orationisque tradat, per me appellet oratorem licet;
sive hunc oratorem, quem ego dico sapientiam iunctam
habere eloquentiae, philosophum appellare malet, non
impediam; dum modo hoc constet, neque infantiam eius,
qui rem norit, sed eam explicare dicendo non queat, neque
inscientiam illius, cui res non suppetat, verba non desint,
esse laudandam; quorum si alterum sit optandum, malim
equidem indisertam prudentiam quam stultitiam loquacem;
sin quaerimus quid unum excellat ex omnibus, docto oratori
palma danda est;
[sect. 143]
quem si patiuntur eundem esse philosophum,
sublata controversia est; sin eos diiungent, hoc
erunt inferiores, quod in oratore perfecto inest illorum
omnis scientia, in philosophorum autem cognitione non
continuo inest eloquentia; quae quamvis contemnatur ab
eis, necesse est tamen aliquem cumulum illorum artibus
adferre videatur.' Haec cum Crassus dixisset, parumper et
ipse conticuit et a ceteris silentium fuit.
[sect. 144]
Tum Cotta 'equidem,' inquit 'Crasse, non possum queri,
quod mihi videare aliud quiddam, id quod non susceperis,
disputasse; plus enim aliquanto attulisti, quam tibi erat
tributum a nobis ac denuntiatum; sed certe ut eae partes
fuerunt tuae, de inlustranda oratione ut diceres, et eras ipse
iam ingressus atque in quattuor partis omnem orationis
laudem discripseras, cum de duabus primis nobis quidem
satis, sed, ut ipse dicebas, celeriter exigueque dixisses, duas
tibi reliquas feceras, quem ad modum primum ornate, deinde
etiam apte diceremus:
[sect. 145]
quo cum ingressus esses, repente te
quasi quidam aestus ingeni tui procul a terra abripuit
atque in altum a conspectu paene omnium abstraxit;
omnem enim rerum scientiam complexus non tu quidem
eam nobis tradidisti; neque enim fuit tam exigui temporis;
sed apud hos quid profeceris nescio, me quidem in Academiam
totum compulisti. In qua velim sit illud, quod
saepe posuisti, ut non necesse sit consumere aetatem atque
ut possit is illa omnia cernere, qui tantum modo aspexerit;
sed etiam si est aliquando spissius aut si ego sum tardior,
profecto numquam conquiescam neque defatigabor ante,
quam illorum ancipitis vias rationesque et pro omnibus et
contra omnia disputandi percepero.'
[sect. 146]
Tum Caesar 'unum'
inquit 'me ex tuo sermone maxime, Crasse, commovit,
quod eum negasti, qui non cito quid didicisset, umquam
omnino posse perdiscere; ut mihi non sit difficile periclitari
et aut statim percipere ista, quae tu verbis ad caelum extulisti,
aut, si non potuerim, tempus non perdere, cum
tamen his nostris possim esse contentus.'
[sect. 147]
Hic Sulpicius
'ego vero,' inquit 'Crasse, neque Aristotelem istum neque
Carneadem nec philosophorum quemquam desidero. Vel
me licet existimes desperare ista posse perdiscere vel, id
quod facio, contemnere; mihi rerum forensium et communium
vulgaris haec cognitio satis magna est ad eam,
quam specto, eloquentiam; ex qua ipsa tamen permulta
nescio; quae tum denique, cum causa aliqua, quae a me
dicenda est, desiderat, quaero. Quam ob rem, nisi forte es
iam defessus et si tibi non graves sumus, refer ad illa te,
quae ad ipsius orationis laudem splendoremque pertinent;
quae ego ex te audire volui, non ut desperarem me eloquentiam
consequi posse, sed ut aliquid addiscerem.'
[sect. 148]
Tum
Crassus 'pervulgatas res requiris' inquit 'et tibi non incognitas,
Sulpici: quis enim de isto genere non docuit, non
instituit, non scriptum etiam reliquit? Sed geram morem
et ea dumtaxat, quae mihi nota sunt, breviter exponam tibi;
censebo tamen ad eos, qui auctores et inventores sunt
harum sane minutarum rerum, revertendum.
[sect. 149]
Omnis igitur oratio conficitur ex verbis; quorum primum
nobis ratio simpliciter videnda est, deinde coniuncte. Nam
est quidam ornatus orationis, qui ex singulis verbis est;
alius, qui ex continuatis [coniunctis] constat. Ergo utimur
verbis aut eis, quae propria sunt et certa quasi vocabula
rerum, paene una nata cum rebus ipsis; aut eis, quae transferuntur
et quasi alieno in loco conlocantur; aut eis, quae
novamus et facimus ipsi.
[sect. 150]
In propriis igitur est [verbis]
illa laus oratoris, ut abiecta atque obsoleta fugiat, lectis
atque inlustribus utatur, in quibus plenum quiddam et
sonans inesse videatur. Sed in hoc verborum genere propriorum
dilectus est habendus quidam atque is aurium
quodam iudicio ponderandus est; in quo consuetudo etiam
bene loquendi valet plurimum.
[sect. 151]
Itaque hoc, quod vulgo
de oratoribus ab imperitis dici solet "bonis hic verbis," aut
"aliquis non bonis utitur," non arte aliqua perpenditur, sed
quodam quasi naturali sensu iudicatur: in quo non magna
laus est vitare vitium, quamquam est magnum, verum
tamen hoc quasi solum quoddam atque fundamentum est,
verborum usus et copia bonorum.
[sect. 152]
Sed quid ipse aedificet
orator et in quo adiungat artem, id esse nobis quaerendum
[atque explicandum] videtur. Tria sunt igitur in verbo
simplici, quae orator adferat ad inlustrandam atque exornandam
orationem: aut inusitatum verbum aut novatum
aut translatum.
[sect. 153]
Inusitata sunt prisca fere ac vetustate ab
usu cotidiani sermonis iam diu intermissa, quae sunt poetarum
licentiae liberiora quam nostrae; sed tamen raro
habet etiam in oratione poeticum aliquod verbum dignitatem.
Neque enim illud fugerim dicere, ut Caelius "qua tempestate
Poenus in Italiam venit," nec "prolem" aut "subolem" aut
"effari" aut "nuncupare" aut, ut tu soles, Catule, "non
rebar" aut "opinabar"; aut alia multa, quibus loco positis
grandior atque antiquior oratio saepe videri solet.
[sect. 154]
Novantur
autem verba, quae ab eo, qui dicit, ipso gignuntur ac
fiunt, vel coniungendis verbis, ut haec:
tum pavor sapientiam omnem mi exanimato expectorat.
num non vis huius me versutiloquas malitias . . .
videtis enim et "versutiloquas" et "expectorat" ex coniunctione
facta esse verba, non nata; sed saepe vel sine coniunctione
verba novantur ut "ille senius desertus," ut "di
genitales," ut "bacarum ubertate incurvescere."
[sect. 155]
Tertius ille
modus transferendi verbi late patet, quem necessitas genuit
inopia coacta et angustiis, post autem iucunditas delectatioque
celebravit. Nam ut vestis frigoris depellendi causa
reperta primo, post adhiberi coepta est ad ornatum etiam
corporis et dignitatem, sic verbi translatio instituta est
inopiae causa, frequentata delectationis. Nam gemmare
vitis, luxuriem esse in herbis, laetas segetes etiam rustici
dicunt. Quod enim declarari vix verbo proprio potest, id
translato cum est dictum, inlustrat id, quod intellegi
volumus, eius rei, quam alieno verbo posuimus, similitudo.
[sect. 156]
Ergo haec translationes quasi mutuationes sunt, cum quod
non habeas aliunde sumas, illae paulo audaciores, quae
non inopiam indicant, sed orationi splendoris aliquid arcessunt;
quarum ego quid vobis aut inveniendi rationem aut
genera ponam?
[sect. 157]
[Similitudinis est ad verbum unum contracta
brevitas, quod verbum in alieno loco tamquam in
suo positum si agnoscitur, delectat, si simile nihil habet,
repudiatur]; sed ea transferri oportet, quae aut clariorem
faciunt rem, ut illa omnia:
inhorrescit mare,
tenebrae conduplicantur, noctisque et nimbum occaecat nigror,
flamma inter nubis coruscat, caelum tonitru contremit,
grando mixta imbri largifico subita praecipitans cadit,
undique omnes venti erumpunt, saevi exsistunt turbines,
fervit aestu pelagus:
omnia fere, quo essent clariora, translatis per similitudinem
verbis dicta sunt;
[sect. 158]
aut quo significatur magis res tota sive
facti alicuius sive consili, ut ille, qui occultantem consulto,
ne id, quod ageretur, intellegi posset, duobus translatis
verbis similitudine ipsa indicat:
quandoquidem is se circum vestit dictis, saepit se dolo.
Non numquam etiam brevitas translatione conficitur, ut illud
"si telum manu fugit": imprudentia teli missi brevius propriis
verbis exponi non potuit, quam est uno significata
translato.
[sect. 159]
Hoc in genere persaepe mihi admirandum videtur
quid sit, quod omnes translatis et alienis magis delectentur
verbis quam propriis et suis. Nam si res suum
nomen et vocabulum proprium non habet, ut pes in navi,
ut nexum, quod per libram agitur, ut in uxore divortium,
necessitas cogit, quod non habeas, aliunde sumere; sed in
suorum verborum maxima copia tamen homines aliena
multo magis, si sunt ratione translata, delectant.
[sect. 160]
Id accidere
credo, vel quod ingeni specimen est quoddam transilire
ante pedes posita et alia longe repetita sumere; vel quod
is, qui audit, alio ducitur cogitatione neque tamen aberrat,
quae maxima est delectatio; vel quod in singulis verbis res
ac totum simile conficitur; vel quod omnis translatio, quae
quidem sumpta ratione est, ad sensus ipsos admovetur,
maxime oculorum, qui est sensus acerrimus.
[sect. 161]
Nam et odor
urbanitatis et mollitudo humanitatis et murmur maris et
dulcitudo orationis sunt ducta a ceteris sensibus; illa vero
oculorum multo acriora, quae paene ponunt in conspectu
animi, quae cernere et videre non possumus. Nihil est
enim in rerum natura, cuius nos non in aliis rebus possimus
uti vocabulo et nomine. Unde enim simile duci potest,
potest autem ex omnibus, indidem verbum unum, quod
similitudinem continet, translatum lumen adferet orationi.
[sect. 162]
Quo in genere primum est fugienda dissimilitudo: "caeli
ingentes fornices"; quamvis sphaeram in scaenam, ut dicitur,
attulerit Ennius, tamen in sphaera fornicis similitudo
inesse non potest.
Vive, Ulixes; dum licet:
oculis postremum lumen radiatum rape!
non dixit "pete" non "cape,"haberet enim moram sperantis
diutius esse victurumsed "rape": est hoc verbum ad id
[sect. 163]
aptatum, quod ante dixerat, "dum licet." Deinde videndum
est ne longe simile sit ductum: "Syrtim" patrimoni, "scopulum"
libentius dixerim; "Charybdim" bonorum, "voraginem"
potius; facilius enim ad ea, quae visa, quam ad illa, quae
audita sunt, mentis oculi feruntur; et quoniam haec vel
summa laus est in verbis transferendis, ut sensum feriat id,
quod translatum sit, fugienda est omnis turpitudo earum
rerum, ad quas eorum animos, qui audient, trahet similitudo.
[sect. 164]
Nolo dici morte Africani "castratam" esse rem publicam,
nolo "stercus curiae" dici Glauciam; quamvis sit simile,
tamen est in utroque deformis cogitatio similitudinis; nolo
esse aut maius, quam res postulet: "tempestas comissationis";
aut minus: "comissatio tempestatis"; nolo esse
verbum angustius id, quod translatum sit, quam fuisset
illud proprium ac suum:
quidnam est, obsecro? Quid te adirier abnutas?
melius esset vetas, prohibes, absterres; quoniam ille dixerat:
ilico istic,
ne contagio mea bonis umbrave obsit . . . .
[sect. 165]
Atque etiam, si vereare, ne paulo durior translatio esse
videatur, mollienda est praeposito saepe verbo; ut si olim,
M. Catone mortuo, "pupillum" senatum quis relictum
diceret, paulo durius; sin, "ut ita dicam, pupillum," aliquanto
mitius: etenim verecunda debet esse translatio, ut
deducta esse in alienum locum, non inrupisse, atque ut
precario, non vi, venisse videatur.
[sect. 166]
Modus autem nullus
est florentior in singulis verbis neque qui plus luminis
adferat orationi; nam illud, quod ex hoc genere profluit,
non est in uno verbo translato, sed ex pluribus continuatis
conectitur, ut aliud dicatur, aliud intellegendum sit:
neque me patiar
iterum ad unum scopulum ut olim classem Achivom offendere.
atque illud,
erras, erras; nam exsultantem te et praefidentem tibi
repriment validae legum habenae atque imperi insistent iugo.
[sect. 167]
Sumpta re simili verba illius rei propria deinceps in rem
aliam, ut dixi, transferuntur. Est hoc magnum ornamentum
orationis, in quo obscuritas fugienda est; etenim hoc fere
genere fiunt ea, quae dicuntur aenigmata; non est autem
in verbo modus hic, sed in oratione, id est, in continuatione
verborum. Ne illa quidem traductio atque immutatio
in verbo quandam fabricationem habet [sed in oratione]:
Africa terribili tremit horrida terra tumultu;
[pro Afris est sumpta Africa,] neque factum est verbum, ut
"mare saxifragis undis"; neque translatum, ut "mollitur
mare"; sed ornandi causa proprium proprio commutatum:
desine, Roma, tuos hostis . . . .
<et>
testes sunt campi magni . . . .
Gravis est modus in ornatu orationis et saepe sumendus;
ex quo genere haec sunt, Martem belli esse communem,
Cererem pro frugibus, Liberum appellare pro vino, Neptunum
pro mari, curiam pro senatu, campum pro comitiis,
togam pro pace, arma ac tela pro bello;
[sect. 168]
quo item in genere
et virtutes et vitia pro ipsis, in quibus illa sunt, appellantur:
"luxuries quam in domum inrupit," et "quo avaritia penetravit";
aut "fides valuit, iustitia confecit." Videtis profecto
genus hoc totum, cum inflexo immutatoque verbo res
eadem enuntiatur ornatius; cui sunt finitima illa minus
ornata, sed tamen non ignoranda, cum intellegi volumus
aliquid aut ex parte totum, ut pro aedificiis cum parietes
aut tecta dicimus; aut ex toto partem, ut cum unam
turmam equitatum populi Romani dicimus; aut ex uno
pluris:
at Romanus homo, tamenetsi res bene gesta est
corde suo trepidat;
aut cum ex pluribus intellegitur unum:
nos sumus Romani, qui fuimus ante Rudini;
aut quocumque modo, non ut dictum est, in eo genere
intellegitur, sed ut sensum est.
[sect. 169]
Abutimur saepe etiam
verbo non tam eleganter quam in transferendo, sed etiam si
licentius, tamen interdum non impudenter; ut cum grandem
orationem pro longa, minutum animum pro parvo dicimus.
Verum illa videtisne esse non verbi, sed orationis, quae ex
pluribus, ut exposui, translationibus conexa sunt? haec
autem, quae aut immutata esse dixi aut aliter intellegenda
ac dicerentur, sunt translata quodam modo.
[sect. 170]
Ita fit, ut
omnis singulorum verborum virtus atque laus tribus exsistat
ex rebus: si aut vetustum verbum sit, quod tamen consuetudo
ferre possit; aut factum vel coniunctione vel novitate,
in quo item est auribus consuetudinique parcendum; aut
translatum, quod maxime tamquam stellis quibusdam notat
et illuminat orationem.
[sect. 171]
Sequitur continuatio verborum, quae duas res maxime,
conlocationem primum, deinde modum quendam formamque
desiderat. Conlocationis est componere et struere verba
sic, ut neve asper eorum concursus neve hiulcus sit, sed
quodam modo coagmentatus et levis; in quo lepide soceri
mei persona lusit is, qui elegantissime id facere potuit,
Lucilius:
quam lepide λέξεις compostae! ut tesserulae omnes
arte pavimento atque emblemate vermiculato.
Quae cum dixisset in Albucium inludens, ne a me quidem
abstinuit:
Crassum habeo generum, ne rhetoricoterus tu sis.
Quid ergo? Iste Crassus, quoniam eius abuteris nomine,
quid efficit? Illud quidem; scilicet, ut ille vult et ego
vellem, melius aliquanto quam Albucius: verum in me
quidem lusit ille, ut solet.
[sect. 172]
Sed est tamen haec conlocatio
conservanda verborum, de qua loquor; quae vinctam orationem
efficit, quae cohaerentem, quae levem, quae aequabiliter
fluentem; id adsequemini, si verba extrema cum consequentibus
primis ita iungentur, ut neve aspere concurrant
neve vastius diducantur.
[sect. 173]
Hanc diligentiam subsequitur
modus etiam et forma verborum, quod iam vereor ne huic
Catulo videatur esse puerile; versus enim veteres illi in hac
soluta oratione propemodum, hoc est, numeros quosdam
nobis esse adhibendos putaverunt: interspirationis enim,
non defetigationis nostrae neque librariorum notis, sed
verborum et sententiarum modo interpunctas clausulas in
orationibus esse voluerunt; idque princeps Isocrates instituisse
fertur, ut inconditam antiquorum dicendi consuetudinem
delectationis atque aurium causa, quem ad
modum scribit discipulus eius Naucrates, numeris astringeret.
[sect. 174]
Namque haec duo musici, qui erant quondam idem
poetae, machinati ad voluptatem sunt, versum atque cantum,
ut et verborum numero et vocum modo delectatione vincerent
aurium satietatem. Haec igitur duo, vocis dico
moderationem et verborum conclusionem, quoad orationis
severitas pati posset, a poetica ad eloquentiam traducenda
duxerunt.
[sect. 175]
In quo illud est vel maximum, quod versus in
oratione si efficitur coniunctione verborum, vitium est, et
tamen eam coniunctionem sicuti versum numerose cadere
et quadrare et perfici volumus. Neque est ex multis res
una, quae magis oratorem ab imperito dicendi ignaroque
distinguat, quam quod ille rudis incondite fundit quantum
potest et id, quod dicit, spiritu, non arte determinat, orator
autem sic inligat sententiam verbis, ut eam numero quodam
complectatur et astricto et soluto.
[sect. 176]
Nam cum vinxit forma
et modis, relaxat et liberat immutatione ordinis, ut verba
neque adligata sint quasi certa aliqua lege versus neque
ita soluta, ut vagentur. Quonam igitur modo tantum
munus insistemus ut arbitremur nos hanc vim numerose
dicendi consequi posse? Non est res tam difficilis quam
necessaria; nihil est enim tam tenerum neque tam flexibile
neque quod tam facile sequatur quocumque ducas quam
oratio.
[sect. 177]
Ex hac versus, ex hac eadem dispares numeri
conficiuntur; ex hac haec etiam soluta variis modis
multorumque generum oratio; non enim sunt alia sermonis,
alia contentionis verba, neque ex alio genere ad
usum cotidianum, alio ad scaenam pompamque sumuntur;
sed ea nos cum iacentia sustulimus e medio, sicut mollissimam
ceram ad nostrum arbitrium formamus et fingimus.
Itaque <ut> tum graves sumus, tum subtiles, tum medium quiddam
tenemus: sic institutam nostram sententiam sequitur
orationis genus idque ad omnem aurium voluptatem et
animorum motum mutatur et vertitur.
[sect. 178]
Sed ut in plerisque
rebus incredibiliter hoc natura est ipsa fabricata, sic in
oratione, ut ea, quae maximam utilitatem in se continerent,
plurimum eadem haberent vel dignitatis vel saepe etiam
venustatis. Incolumitatis ac salutis omnium causa videmus
hunc statum esse huius totius mundi atque naturae, rotundum
ut caelum terraque ut media sit eaque sua vi nutuque
teneatur, sol ut eam circum feratur, ut accedat ad brumale
signum et inde sensim ascendat in diversam partem; ut
luna accessu et recessu [suo] solis lumen accipiat; ut eadem
spatia quinque stellae dispari motu cursuque conficiant.
[sect. 179]
Haec tantam habent vim, paulum ut immutata cohaerere
non possint, tantam pulchritudinem, ut nulla species ne
cogitari quidem possit ornatior. Referte nunc animum ad
hominum vel etiam ceterarum animantium formam et
figuram. Nullam partem corporis sine aliqua necessitate
adfictam totamque formam quasi perfectam reperietis arte,
non casu. Quid in eis arboribus? in quibus non truncus,
non rami, non folia sunt denique nisi ad suam retinendam
conservandamque naturam, nusquam tamen est ulla pars nisi
venusta.
[sect. 180]
Linquamus naturam artisque videamus. Quid
tam in navigio necessarium quam latera, quam cavernae,
quam prora, quam puppis, quam antennae, quam vela,
quam mali? quae tamen hanc habent in specie venustatem,
ut non solum salutis, sed etiam voluptatis causa inventa
esse videantur. Columnae templa et porticus sustinent;
tamen habent non plus utilitatis quam dignitatis: Capitoli
fastigium illud et ceterarum aedium non venustas, sed
necessitas ipsa fabricata est; nam, cum esset habita ratio,
quem ad modum ex utraque tecti parte aqua delaberetur,
utilitatem templi fastigi dignitas consecuta est; ut, etiam si
in caelo Capitolium statueretur, ubi imber esse non posset,
nullam sine fastigio dignitatem habiturum fuisse videatur.
[sect. 181]
Hoc in omnibus item partibus orationis evenit, ut utilitatem
ac prope necessitatem suavitas quaedam et lepos consequatur;
clausulas enim atque interpuncta verborum
animae interclusio atque angustiae spiritus attulerunt: id
inventum ita est suave, ut, si cui sit infinitus spiritus datus,
tamen eum perpetuare verba nolimus; id enim auribus
nostris gratum est [inventum], quod hominum lateribus non
tolerabile solum, sed etiam facile esse posset.
[sect. 182]
Longissima
est igitur complexio verborum, quae volvi uno spiritu potest;
sed hic naturae modus est, artis alius. Nam cum sint
numeri plures, iambum et trochaeum frequentem segregat
ab oratore Aristoteles, Catule, vester, qui natura tamen
incurrunt ipsi in orationem sermonemque nostrum; sed
sunt insignes percussiones eorum numerorum et minuti
pedes. Qua re primum ad heroum nos [dactylici et anapaesti
spondi pedem] invitat: in quo impune progredi licet
duo dumtaxat pedes aut paulo plus, ne plane in versum aut
similitudinem versus incidamus. "Altae sunt geminae, quibus."
Hi tres [heroi] pedes in principia continuandorum
verborum satis decore cadunt.
[sect. 183]
Probatur autem ab eodem
illo maxime paean, qui est duplex: nam aut a longa oritur,
quam tres breves consequuntur, ut haec verba "desinite,
incipite, comprimite," aut a brevibus deinceps tribus, extrema
producta atque longa, sicut illa sunt "domuerant,
sonipedes"; atque illi philosopho ordiri placet a superiore
paeane, posteriore finire; est autem paean hic posterior non
syllabarum numero, sed aurium mensura, quod est acrius
iudicium et certius, par fere cretico, qui est ex longa et brevi
et longa: ut
Quid petam praesidi, aut exsequar? quove nunc . . .
A quo numero exorsus est Fannius: "si, Quirites, minas
illius." Hunc ille clausulis aptiorem putat, quas vult longa
plerumque syllaba terminari.
[sect. 184]
Neque vero haec tam acrem
curam diligentiamque desiderant, quam est illa poetarum;
quos necessitas cogit et ipsi numeri ac modi sic verba versu
includere, ut nihil sit ne spiritu quidem minimo brevius aut
longius, quam necesse est. Liberior est oratio et plane, ut
dicitur, sic est vere soluta, non ut fugiat tamen aut erret, sed
ut sine vinculis sibi ipsa moderetur. Namque ego illud
adsentior Theophrasto, qui putat orationem, quae quidem
sit polita atque facta quodam modo, non astricte, sed remissius
numerosam esse oportere.
[sect. 185]
Etenim, sicut ille suspicatur,
et ex istis modis, quibus hic usitatus versus efficitur,
post anapaestus, procerior quidam numerus, effloruit, inde
ille licentior et divitior fluxit dithyrambus, cuius membra
et pedes, ut ait idem, sunt in omni locupleti oratione diffusa;
et, si numerosum est in omnibus sonis atque vocibus, quod
habet quasdam impressiones et quod metiri possumus intervallis
aequalibus, recte genus hoc numerorum, dum
modo ne continui sint, in orationis laude ponitur. Nam
si rudis et impolita putanda est illa sine intervallis loquacitas
perennis et profluens, quid est aliud causae cur repudietur,
nisi quod hominum auribus vocem natura modulatur
ipsa? Quod fieri, nisi inest numerus in voce, non potest.
[sect. 186]
Numerus autem in continuatione nullus est; distinctio et
aequalium aut saepe variorum intervallorum percussio
numerum conficit, quem in cadentibus guttis, quod intervallis
distinguuntur, notare possumus, in amni praecipitante
non possumus. Quod si continuatio verborum haec soluta
multo est aptior atque iucundior, si est articulis membrisque
distincta, quam si continuata ac producta, membra illa
modificata esse debebunt; quae si in extremo breviora
sunt, infringitur ille quasi verborum ambitus; sic enim has
orationis conversiones Graeci nominant. Qua re aut paria
esse debent posteriora superioribus, et extrema primis aut,
quod etiam est melius et iucundius, longiora.
[sect. 187]
Atque haec
quidem ab eis philosophis, quos tu maxime diligis, Catule,
dicta sunt; quod eo saepius testificor, ut auctoribus laudandis
ineptiarum crimen effugiam.' 'Quarum tandem?'
inquit Catulus 'aut quid disputatione ista adferri potest
elegantius aut omnino dici subtilius?'
[sect. 188]
'At enim vereor,'
inquit Crassus 'ne haec aut difficiliora istis ad persequendum
esse videantur aut, quia non traduntur in vulgari ista
disciplina, nos ea maiora ac difficiliora videri velle vide-
amur.' Tum Catulus 'erras,' inquit 'Crasse, si aut me aut
horum quemquam putas a te haec opera cotidiana et
pervagata exspectare. Ista, quae dicis, dici volumus; neque
tam dici quam isto dici modo; neque tibi hoc pro me
solum, sed pro his omnibus sine ulla dubitatione respondeo.'
[sect. 189]
'Ego vero' inquit Antonius 'inveni iam, quem negaram in
eo, quem scripsi, libello me invenisse eloquentem. Sed eo
te ne laudandi quidem causa interpellavi, ne quid de hoc
tam exiguo sermonis tui tempore verbo uno meo deminueretur.'
[sect. 190]
'Hanc igitur' Crassus inquit 'ad legem cum exercitatione
tum stilo, qui et alia et hoc maxime ornat ac limat,
formanda nobis oratio est. Neque tamen hoc tanti laboris
est, quanti videtur, nec sunt haec rhythmicorum aut musicorum
acerrima norma dirigenda; efficiendum est illud
modo nobis, ne fluat oratio, ne vagetur, ne insistat interius,
ne excurrat longius, ut membris distinguatur, ut conversiones
habeat absolutas. Neque semper utendum est perpetuitate
et quasi conversione verborum, sed saepe carpenda membris
minutioribus oratio est, quae tamen ipsa membra sunt
numeris vincienda.
[sect. 191]
Neque vos paean aut herous ille conturbet:
ipsi occurrent orationi; ipsi, inquam, se offerent et
respondebunt non vocati. Consuetudo modo illa sit
scribendi atque dicendi, ut sententiae verbis finiantur
eorumque verborum iunctio nascatur ab proceris numeris
ac liberis, maxime heroo aut paeane priore aut cretico, sed
varie distincteque considat. Notatur enim maxime similitudo
in conquiescendo. Et, si primi et postremi [illi] pedes
sunt hac ratione servati, medii possunt latere, modo ne
circuitus ipse verborum sit aut brevior, quam aures exspectent,
aut longior, quam vires atque anima patiatur.
[sect. 192]
Clausulas autem diligentius etiam servandas esse arbitror
quam superiora, quod in eis maxime perfectio atque absolutio
iudicatur. Nam versus aeque prima et media et
extrema pars attenditur, qui debilitatur, in quacumque est
parte titubatum; in oratione autem pauci prima cernunt,
postrema plerique: quae quoniam apparent et intelleguntur,
varianda sunt, ne aut animorum iudiciis repudientur aut
aurium satietate.
[sect. 193]
Duo enim aut tres fere sunt extremi
servandi et notandi pedes, si modo non breviora et praecisa
erunt superiora; quos aut chorios aut heroos aut alternos
esse oportebit aut in paeane illo posteriore, quem Aristoteles
probat, aut ei pari cretico. Horum vicissitudines efficient,
ut neque ei satientur, qui audient, fastidio similitudinis, nec
nos id, quod faciemus, opera dedita facere videamur.
[sect. 194]
Quod si Antipater ille Sidonius, quem tu probe, Catule,
meministi, solitus est versus hexametros aliosque variis
modis atque numeris fundere ex tempore tantumque hominis
ingeniosi ac memoris valuit exercitatio, ut, cum se mente
ac voluntate coniecisset in versum, verba sequerentur;
quanto id facilius in oratione, exercitatione et consuetudine
adhibita, consequemur!
[sect. 195]
Illud autem ne quis admiretur, quonam modo haec vulgus
imperitorum in audiendo notet, cum in omni genere tum in
hoc ipso magna quaedam est vis incredibilisque naturae.
Omnes enim tacito quodam sensu sine ulla arte aut ratione
quae sint in artibus ac rationibus recta ac prava diiudicant;
idque cum faciunt in picturis et in signis et in aliis operibus,
ad quorum intellegentiam a natura minus habent instrumenti,
tum multo ostendunt magis in verborum, numerorum
vocumque iudicio; quod ea sunt in communibus infixa
sensibus nec earum rerum quemquam funditus natura esse
voluit expertem.
[sect. 196]
Itaque non solum verbis arte positis
moventur omnes, verum etiam numeris ac vocibus. Quotus
enim quisque est qui teneat artem numerorum ac modorum?
At in eis si paulum modo offensum est, ut aut
contractione brevius fieret aut productione longius, theatra
tota reclamant. Quid, hoc non idem fit in vocibus, ut
a multitudine et populo non modo catervae atque concentus,
sed etiam ipsi sibi singuli discrepantes eiciantur?
[sect. 197]
Mirabile
est, cum plurimum in faciendo intersit inter doctum et
rudem, quam non multum differat in iudicando. Ars enim
cum a natura profecta sit, nisi natura moveat ac delectet,
nihil sane egisse videatur; nihil est autem tam cognatum
mentibus nostris quam numeri atque voces; quibus et
excitamur et incendimur et lenimur et languescimus et ad
hilaritatem et ad tristitiam saepe deducimur; quorum illa
summa vis carminibus est aptior et cantibus, non neglecta,
ut mihi videtur, a Numa rege doctissimo maioribusque
nostris, ut epularum sollemnium fides ac tibiae Saliorumque
versus indicant; maxime autem a Graecia vetere celebrata.
Quibus utinam similibusque de rebus disputari quam de
puerilibus his verborum translationibus maluissetis!
[sect. 198]
Verum
ut in versu vulgus, si est peccatum, videt, sic, si quid in
nostra oratione claudicat, sentit; sed poetae non ignoscit,
nobis concedit: taciti tamen omnes non esse illud, quod
diximus, aptum perfectumque cernunt. Itaque illi veteres,
sicut hodie etiam non nullos videmus, cum circuitum et
quasi orbem verborum conficere non possent, nam id quidem
nuper vel posse vel audere coepimus, terna aut bina aut non
nulli singula etiam verba dicebant; qui in illa infantia
naturale illud, quod aures hominum flagitabant, tenebant
tamen, ut et illa essent paria, quae dicerent, et aequalibus
interspirationibus uterentur.
[sect. 199]
Exposui fere, ut potui, quae maxime ad ornatum orationis
pertinere arbitrabar. Dixi enim de singulorum laude verborum,
dixi de coniunctione eorum, dixi de numero atque
forma; sed si habitum etiam orationis et quasi colorem
aliquem requiritis, est et plena quaedam, sed tamen teres,
et tenuis, non sine nervis ac viribus, et ea, quae particeps
utriusque generis quadam mediocritate laudatur. His tribus
figuris insidere quidam venustatis non fuco inlitus, sed
sanguine diffusus debet color.
[sect. 200]
Tum denique hic nobis
orator ita conformandus est et verbis et sententiis, ut, quem
ad modum qui utuntur armis aut palaestra, non solum sibi
vitandi aut feriendi rationem esse habendam putet, sed
etiam, ut cum venustate moveatur, ut ei qui in armorum
tractatione versantur, [sic verbis quidem ad aptam compositionem
et decentiam, sententiis vero ad gravitatem orationis
utatur]. Formantur autem et verba et sententiae paene
innumerabiliter, quod satis scio notum esse vobis; sed
inter conformationem verborum et sententiarum hoc interest,
quod verborum tollitur, si verba mutaris, sententiarum
permanet, quibuscumque verbis uti velis.
[sect. 201]
Quod quidem
vos etsi facitis, tamen admonendos puto, ne quid esse aliud
oratoris putetis, quod quidem sit egregium atque mirabile,
nisi in singulis verbis illa tria tenere, ut translatis utamur
frequenter, interdum factis, raro autem etiam pervetustis.
In perpetua autem oratione, cum et coniunctionis levitatem
et numerorum, quam dixi, rationem tenuerimus, tum est
quasi luminibus distinguenda et frequentanda omnis oratio
sententiarum atque verborum.
[sect. 202]
Nam et commoratio una
in re permultum movet et inlustris explanatio rerumque,
quasi gerantur, sub aspectum paene subiectio; quae et in
exponenda re plurimum valent et ad inlustrandum id, quod
exponitur, et ad amplificandum; ut eis, qui audient, illud,
quod augebimus, quantum efficere oratio poterit, tantum
esse videatur; et huic contraria saepe percursio est et plus
ad intellegendum, quam dixeris, significatio et distincte
concisa brevitas et extenuatio et huic adiuncta inlusio a
praeceptis Caesaris non abhorrens;
[sect. 203]
et ab re digressio, in
qua cum fuerit delectatio, tum reditus ad rem aptus et concinnus
esse debebit; propositioque quid sis dicturus et ab
eo, quod est dictum, seiunctio et reditus ad propositum et
iteratio et rationis apta conclusio; tum augendi minuendive
causa veritatis supralatio atque traiectio; et rogatio atque
huic finitima quasi percontatio expositioque sententiae suae;
tum illa, quae maxime quasi inrepit in hominum mentis,
alia dicentis ac significantis dissimulatio; quae est periucunda,
cum orationis non contentione, sed sermone tractatur;
deinde dubitatio, tum distributio, tum correctio vel
ante vel postquam dixeris vel cum aliquid a te ipso reicias;
praemunitio etiam est ad id, quod adgrediare, et traiectio
in alium;
[sect. 204]
communicatio, quae est quasi cum eis ipsis, apud
quos dicas, deliberatio; morum ac vitae imitatio vel in
personis vel sine illis, magnum quoddam ornamentum orationis
et aptum ad animos conciliandos vel maxime, saepe
autem etiam ad commovendos;
[sect. 205]
personarum ficta inductio
vel gravissimum lumen augendi; descriptio, erroris inductio,
ad hilaritatem impulsio, anteoccupatio; tum duo illa, quae
maxime movent, similitudo et exemplum; digestio, interpellatio,
contentio, reticentia, commendatio; vox quaedam
libera atque etiam effrenatio augendi causa; iracundia,
obiurgatio, promissio, deprecatio, obsecratio, declinatio
brevis a proposito, non ut superior illa digressio, purgatio,
conciliatio, laesio, optatio atque exsecratio. His fere luminibus
inlustrant orationem sententiae.
[sect. 206]
Orationis autem
ipsius tamquam armorum est vel ad usum comminatio et
quasi petitio vel ad venustatem ipsa<m> tractatio. Nam et
geminatio verborum habet interdum vim, leporem alias,
et paulum immutatum verbum atque deflexum et eiusdem
verbi crebra tum a primo repetitio, tum in extremum conversio
et in eadem verba impetus et concursio et adiunctio
et progressio et eiusdem verbi crebrius positi quaedam distinctio
et revocatio verbi et illa, quae similiter desinunt aut
quae cadunt similiter aut quae paribus paria referuntur aut
quae sunt inter se similia.
[sect. 207]
Est etiam gradatio quaedam et
conversio et verborum concinna transgressio et contrarium
et dissolutum et declinatio et reprehensio et exclamatio et
imminutio et quod in multis casibus ponitur et quod de
singulis rebus propositis ductum refertur ad singula et ad
propositum subiecta ratio et item in distributis supposita
ratio et permissio et rursum alia dubitatio et improvisum
quiddam et dinumeratio et alia correctio et dissipatio et
continuatum et interruptum et imago et sibi ipsi responsio
et immutatio et diiunctio et ordo et relatio et digressio et
circumscriptio.
[sect. 208]
Haec enim sunt fere atque horum similia
vel plura etiam esse possunt, quae sententiis orationem
verborumque conformationibus inluminent.' 'Quae quidem
te, Crasse, video,' inquit Cotta 'quod nota esse nobis putes,
sine definitionibus et sine exemplis effudisse.' 'Ego vero'
inquit Crassus 'ne illa quidem, quae supra dixi, nova vobis
esse arbitrabar, sed voluntati vestrum omnium parui.
[sect. 209]
His
autem de rebus sol me ille admonuit, ut brevior essem, qui
ipse iam praecipitans me quoque haec praecipitem paene
evolvere coegit. Sed tamen huius generis demonstratio est
et doctrina ipsa vulgaris; usus autem gravissimus et in hoc
toto dicendi studio difficillimus.
[sect. 210]
Quam ob rem quoniam
de ornatu omni orationis sunt omnes, si non patefacti, at
certe commonstrati loci, nunc quid aptum sit, hoc est, quid
maxime deceat in oratione, videamus. Quamquam id quidem
perspicuum est, non omni causae nec auditori neque
personae neque tempori congruere orationis unum genus;
nam et causae capitis alium quendam verborum sonum
requirunt, alium rerum privatarum atque parvarum;
[sect. 211]
et aliud
dicendi genus deliberationes, aliud laudationes, aliud iudicia,
aliud sermones, aliud consolatio, aliud obiurgatio, aliud
disputatio, aliud historia desiderat. Refert etiam qui audiant,
senatus an populus an iudices: frequentes an pauci an
singuli, et quales: ipsique oratores qua sint aetate, honore,
auctoritate, debet videri; tempus, pacis an belli, festinationis
an oti.
[sect. 212]
Itaque hoc loco nihil sane est quod praecipi
posse videatur, nisi ut figuram orationis plenioris et tenuioris
et item illius mediocris ad id, quod agemus, accommodatam
deligamus. Ornamentis eisdem uti fere licebit alias
contentius, alias summissius; omnique in re posse quod
deceat facere artis et naturae est, scire quid quandoque
deceat prudentiae.
[sect. 213]
Sed haec omnia perinde sunt, ut aguntur. Actio, inquam,
in dicendo una dominatur; sine hac summus orator esse in
numero nullo potest, mediocris hac instructus summos
saepe superare. Huic primas dedisse Demosthenes dicitur,
cum rogaretur, quid in dicendo esset primum; huic secundas,
huic tertias; quo mihi melius etiam illud ab
Aeschine dictum videri solet; qui cum propter ignominiam
iudicii cessisset Athenis et se Rhodum contulisset, rogatus
a Rhodiis legisse fertur orationem illam egregiam, quam in
Ctesiphontem contra Demosthenem dixerat; qua perlecta
petitum ab eo est postridie, ut legeret illam etiam, quae
erat contra ab Demosthene pro Ctesiphonte dicta: quam
cum suavissima et maxima voce legisset, admirantibus
omnibus "quanto" inquit "magis miraremini, si audissetis
ipsum!" ex quo satis significavit, quantum esset in actione,
qui orationem eandem aliam fore putarit actore mutato.
[sect. 214]
Quid fuit in Graccho, quem tu melius, Catule, meministi,
quod me puero tanto opere ferretur? "Quo me miser
conferam? Quo vertam? In Capitoliumne? At fratris
sanguine madet. An domum? Matremne ut miseram
lamentantem videam et abiectam?" Quae sic ab illo esse
acta constabat oculis, voce, gestu, inimici ut lacrimas tenere
non possent. Haec ideo dico pluribus, quod genus hoc
totum oratores, qui sunt veritatis ipsius actores, reliquerunt;
imitatores autem veritatis, histriones, occupaverunt.
[sect. 215]
Ac
sine dubio in omni re vincit imitationem veritas, sed ea si
satis in actione efficeret ipsa per sese, arte profecto non
egeremus; verum quia animi permotio, quae maxime aut
declaranda aut imitanda est actione, perturbata saepe ita est,
ut obscuretur ac paene obruatur, discutienda sunt ea, quae
obscurant, et ea, quae sunt eminentia et prompta, sumenda.
[sect. 216]
Omnis enim motus animi suum quendam a natura habet
vultum et sonum et gestum; corpusque totum hominis et
eius omnis vultus omnesque voces, ut nervi in fidibus, ita
sonant, ut a motu animi quoque sunt pulsae. Nam voces
ut chordae sunt intentae, quae ad quemque tactum respondeant,
acuta gravis, cita tarda, magna parva; quas tamen
inter omnis est suo quoque in genere mediocris, atque
etiam illa sunt ab his delapsa plura genera, leve asperum,
contractum diffusum, continenti spiritu intermisso, fractum
scissum, flexo sono extenuatum inflatum;
[sect. 217]
nullum est enim
horum generum, quod non arte ac moderatione tractetur.
Hi sunt actori, ut pictori, expositi ad variandum colores.
Aliud enim vocis genus iracundia sibi sumat, acutum, incitatum,
crebro incidens:
ipsus hortatur me frater, ut meos malis miser
mandarem natos . . . .
et ea, quae tu dudum, Antoni, protulisti
segregare abs te ausu's . . . .
et
ecquis hoc animadvortet? vincite . . .
et Atreus fere totus. Aliud miseratio ac maeror, flexibile,
plenum, interruptum, flebili voce:
quo nunc me vortam? quod iter incipiam ingredi?
domum paternamne? anne ad Peliae filias?
et illa
o pater, o patria, o Priami domus!
et quae sequuntur
haec omnia videi inflammarei,
Priamo vi vitam evitarei.
[sect. 218]
aliud metus, demissum et haesitans et abiectum:
multis sum modis circumventus, morbo, exsilio atque inopia:
tum pavor sapientiam omnem mi exanimato expectorat;
mater terribilem minatur vitae cruciatum et necem,
quae nemo est tam firmo ingenio et tanta confidentia,
quin refugiat timido sanguen atque exalbescat metu.
[sect. 219]
aliud vis, contentum, vehemens, imminens quadam incitatione
gravitatis:
iterum Thyestes Atreum adtractatum advenit,
iterum iam adgreditur me et quietum exsuscitat.
maior mihi moles, maius miscendumst malum,
qui illius acerbum cor contundam et comprimam.
aliud voluptas, effusum, lene, tenerum, hilaratum ac remissum:
sed sibi cum tetulit coronam ob coligandas nuptias,
tibi ferebat, cum simulabat se sibi alacriter dare,
tum ad te ludibunda docte et delicate detulit.
aliud molestia, sine commiseratione grave quoddam et uno
pressu ac sono obductum:
qua tempestate Helenam Paris innuptis iunxit nuptiis,
ego tum gravida, expletis iam fui ad pariendum mensibus;
per idem tempus Polydorum Hecuba partu postremo parit.
[sect. 220]
Omnis autem hos motus subsequi debet gestus, non hic
verba exprimens scaenicus, sed universam rem et sententiam
non demonstratione, sed significatione declarans, laterum
inflexione hac forti ac virili, non ab scaena et histrionibus,
sed ab armis aut etiam a palaestra; manus autem minus
arguta, digitis subsequens verba, non exprimens; bracchium
procerius proiectum quasi quoddam telum orationis; supplosio
pedis in contentionibus aut incipiendis aut finiendis.
[sect. 221]
Sed in ore sunt omnia, in eo autem ipso dominatus est
omnis oculorum; quo melius nostri illi senes, qui personatum
ne Roscium quidem magno opere laudabant; animi
est enim omnis actio et imago animi vultus, indices oculi:
nam haec est una pars corporis, quae, quot animi motus
sunt, tot significationes [et commutationes] possit efficere;
neque vero est quisquam qui eadem conivens efficiat.
Theophrastus quidem Tauriscum quendam dicit actorem
aversum solitum esse dicere, qui in agendo contuens aliquid
pronuntiaret.
[sect. 222]
Qua re oculorum est magna moderatio; nam
oris non est nimium mutanda species, ne aut ad ineptias aut
ad pravitatem aliquam deferamur; oculi sunt, quorum tum intentione,
tum remissione, tum coniectu, tum hilaritate motus
animorum significemus apte cum genere ipso orationis; est
enim actio quasi sermo corporis, quo magis menti congruens
esse debet; oculos autem natura nobis, ut equo aut leoni
saetas, caudam, auris, ad motus animorum declarandos dedit,
[sect. 223]
qua re in hac nostra actione secundum vocem vultus valet;
is autem oculis gubernatur. Atque in eis omnibus, quae sunt
actionis, inest quaedam vis a natura data; qua re etiam hac
imperiti, hac vulgus, hac denique barbari maxime commoventur:
verba enim neminem movent nisi eum, qui eiusdem
linguae societate coniunctus est, sententiaeque saepe
acutae non acutorum hominum sensus praetervolant: actio,
quae prae se motum animi fert, omnis movet; isdem enim
omnium animi motibus concitantur et eos isdem notis et in
aliis agnoscunt et in se ipsi indicant.
[sect. 224]
Ad actionis autem
usum atque laudem maximam sine dubio partem vox
obtinet; quae primum est optanda nobis; deinde, quaecumque
erit, ea tuenda; de quo illud iam nihil ad hoc
praecipiendi genus, quem ad modum voci serviatur: equidem
tamen magno opere censeo serviendum; sed illud
videtur ab huius nostri sermonis officio non abhorrere,
quod, ut dixi paulo ante, plurimis in rebus quod maxime
est utile, id nescio quo pacto etiam decet maxime. Nam
ad vocem obtinendam nihil est utilius quam crebra mutatio;
nihil perniciosius quam effusa sine intermissione contentio.
[sect. 225]
Quid, ad auris nostras et actionis suavitatem quid est vicissitudine
et varietate et commutatione aptius? Itaque idem
Gracchus, quod potes audire, Catule, ex Licinio cliente
tuo, litterato homine, quem servum sibi ille habuit ad
manum, cum eburneola solitus est habere fistula qui staret
occulte post ipsum, cum contionaretur, peritum hominem,
qui inflaret celeriter eum sonum, quo illum aut remissum
excitaret aut a contentione revocaret.' 'Audivi me hercule,'
inquit Catulus 'et saepe sum admiratus hominis cum dili-
gentiam tum etiam doctrinam et scientiam.'
[sect. 226]
'Ego vero,'
inquit Crassus 'ac doleo quidem illos viros in eam fraudem
in re publica esse delapsos; quamquam ea tela texitur et ea
in civitate ratio vivendi posteritati ostenditur, ut eorum
civium, quos nostri patres non tulerunt, iam similis habere
cupiamus.' 'Mitte, obsecro,' inquit 'Crasse,' Iulius 'sermonem
istum et te ad Gracchi fistulam refer; cuius ego
nondum plane rationem intellego.'
[sect. 227]
'In omni voce' inquit
Crassus 'est quiddam medium, sed suum cuique voci: hinc
gradatim ascendere vocem [utile] et suave est (nam a principio
clamare agreste quiddam est), et idem illud ad firmandam
est vocem salutare; deinde est quiddam contentionis
extremum, quod tamen interius est, quam acutissimus
clamor, quo te fistula progredi non sinet, et iam ab ipsa
contentione revocabit; est item contra quiddam in remissione
gravissimum quoque tamquam sonorum gradibus
descenditur. Haec varietas et hic per omnis sonos vocis
cursus et se tuebitur et actioni adferet suavitatem. Sed
fistulatorem domi relinquetis, sensum huius consuetudinis
vobiscum ad forum deferetis.
[sect. 228]
Edidi, quae potui, non ut volui, sed ut me temporis
angustiae coegerunt; scitum est enim causam conferre in
tempus, cum adferre plura, si cupias, non queas.' 'Tu
vero' inquit Catulus 'conlegisti omnia, quantum ego possum
iudicare, ita divinitus, ut non a Graecis sumpsisse, sed
eos ipsos haec docere posse videare; me quidem istius
sermonis participem factum esse gaudeo; ac vellem ut
meus gener, sodalis tuus, Hortensius, adfuisset; quem
quidem ego confido omnibus istis laudibus, quas tu oratione
complexus es, excellentem fore.'
[sect. 229]
Et Crassus 'fore dicis?'
inquit, 'ego vero esse iam iudico et tum iudicavi, cum me
consule in senatu causam defendit Africae nuperque etiam
magis, cum pro Bithyniae rege dixit. Quam ob rem recte
vides, Catule; nihil enim isti adulescenti neque a natura
neque a doctrina deesse sentio:
[sect. 230]
quo magis est tibi, Cotta,
et tibi, Sulpici, vigilandum ac laborandum; non enim ille
mediocris orator in vestram quasi succrescit aetatem, sed et
ingenio peracri et studio flagranti et doctrina eximia et
memoria singulari; cui quamquam faveo, tamen illum
aetati suae praestare cupio, vobis vero illum tanto minorem
praecurrere vix honestum est.' 'Sed iam surgamus' inquit
'nosque curemus et aliquando ab hac contentione disputationis
animos nostros curamque laxemus.'
|
|