LEGES LUDI

Varius dialogus de urbe Valentia

• Borgia
• Scintilla
• Cabanillius

Unde tu jam nobis Scintilla jucundissime?

Lutetia.

Qua tandem Lutetia?

Qua tandem quaeris? quasi sint multae.

Etiamsi sit unica, ea quaenam sit ignoro, aut ubi sita.

Lutetia Parisiorum.

Parisios nominari audieram, et quidem saepe, Lutetiam nunquam: est ergo Lutetia, quos nos Parisios dicimus? Ea igitur est causa cur tu tamdiu nullus es visus Valentiae, et potissimum in sphaeristerio nobilitatis.

Alia ego vidi sphaeristeria Lutetiae, alia gymnasia, alios ludos, longe istis vestris utiliores ac praestantiores.

Ecquos, quaeso?

Triginta gymnasia plus minus in Academia illa, omni eruditionis scientiae, et sapientiae genere referta; doctos Praeceptores, juventutem studiosissimam, et optime moratam.

Vulgus scilicet hominum. [ 386 ]

Quid tandem vocas vulgus?

Faecem plebis, filios sutorum, textorum, tonsorum, fullonum, et ejusmodi artificum atque operariorum.

Vos hic, ut video, ex vestra hac Civitate metimini orbem universum, et eosdem tota Europa existimatis esse mores, quos hic: dico juventutem illic esse frequentissimam Principum, Procerum, Nobilium, et hominum locupletissimorum, non ex Gallia modo, sed ex Germania, Italia, Britannia, Hispania, Belgica, admirabiliter addictam studiis litterarum, parentem Institutorum praeceptis et jussis: quorum mores non simplici tantum admonitu formentur, sed acri reprehensione, quum est opus etiam castigatione, plagis, verberibus; quae omnia et accipiuntur et perferuntur animis moderatissimis, et vultu modestissimo.

Audivi saepenumero ejusmodi narrari mihi quum agerem in Gallia Legatus Fernandi Regis. Sed omitte quaeso nunc ista, aut differ aliud in tempus. Vides nos esse in ludo Miraculi, cui est proximus Carrosorum: hoc age, de pila sit jam sermo oblectandi nostri gratia.

Amabo ne assideamus, sed deambulantes colloquamur, quae fuerit collibitum: qua ibimus? hacne per D. Stephani, an illac ad portam Regalem, et visemus in Regia Ferdinandum Ducem Calabriae?

Non, ne forte optimi Principis interpellemus studia sapientiae.

Praestabit mulas arcessere, ut vehentes loquamur.

Ne amittamus quaeso usum pedum et crurum; tempus est sudum ac serenum, et aura frigidiuscula: satius erit pedestres quam equestres incedere.

Eamus hac igitur per Divi Joannis Hospitalis ad vicum marinum.

Spectabimus obiter decoras formas.

Apage pedestres, erit dedecori.

Majori est mea sententia dedecori, viros pendere de judicio puellarum rudium atque ineptarum.

Visne, ut recta eamus per plateam ficus, et Divae Teclae?

Non, sed per vicum tabernae gallinacei: nam in eo vico [ 387 ] cupio videre aedes, in quibus natus est Vives meus: sunt enim, ut accepi, descendentibus ad sinistram postremae in vico, et invisam eadem opera sorores ejus.

Omitte nunc quaeso, muliebres visitationes; si mulierem vis alloqui, eamus potius ad Angelam Zabatam, cum qua erunt confabulationes litteratae.

Utinam, si id cupitis, adesset Marchiona Zeneti.

Si vera sunt quae de illa quum essem in Gallia audivi, majus est id argumentum, quam ut de illo tractari leviter, et ab aliud agentibus vel possit, vel debeat.

Ascendamus ad Divi Martini, an descendemus per vicum Vallesii, ad plateam Villae-rasae?

Hac, inde ad sphaeristerium Barzii, seu mavis Masconorum.

In Gallia habetisne ad hunc modum ludos in publico?

De aliis Galliae urbibus non possum tibi respondere; Lutetiae scio nullum esse: sed in privato multa, velut in suburbiis Divi Jacobi, Divi Marcelli, Divi Germani.

Et in ipsa Civitate famosissimum, quod vocant Bracchae.

Luditur eadem illic ratione qua hic?

Eadem prorsum, nisi quod Magister ludi praebet illic calceos, et pileos lusorios.

Cujusmodi sunt?

Calcei sunt coactilitii.

coactilitii, Hispane : zapatos de fieltro.

Non essent hic utiles.

Videlicet in via lapidosa; in Francia vero et Belgica luditur super pavimentum lateribus constratum, planum, et aequale.

Pilei sunt aestate leviores, in hyeme autem crassi, profundi, cum offendice sub mento, ne in agitatione vel elabantur ex capite, vel decidant in oculos.

Offendimento hic non utimur nisi cum est ventus vehementior: sed quales habent pilas?

Nullos fere folles, ut hic; sed sphaerulas minores vestratibus, et multo duriores, ex corio albo: tomentum est, non ut in vestris lanugo e pannis tonsa, sed pili fere canini: eamque ob causam raro luditur palma. [ 388 ]

Quomodo ergo percutiunt pilam? pugno, ut folles?

Ne sic quidem, sed reticulo.

Confecto ex filo?

Ex fidibus crassiusculis, quales fere sunt sextae in testudine; habent funem tensum, et reliqua ut hic in ludis domesticis: sub funem misisse globulum, vitium est, seu peccatum: signa sunt bina, seu mavis metas; numeri quaterni, quindecim, triginta, quadraginta quinque seu antegressio, aequalitas numerorum: victoria, quae est duplex, ut quum dicitur vicimus signum, et vicimus ludum. Pila autem vel ex volatu remittitur, vel ex primo resultu: ex secundo enim ictus est invalidus, et ibi fit signum ubi pila est percussa.

Non sunt aliae lusiones, quam sphaerae?

In Civitate, quot hic, aut plures: sed inter scholasticos nulla alia permissu Magistrorum exercetur, sed interdum clam luditur foliis et aciebus: pueruli talis, nequiores taxillis. Nos Institutorem habebamus Anneum, qui obsceno die lusum foliorum concedebat; sed de illo, et in universum de lusione omni tulerat sex leges, quas descriptas in tabella appenderat in cubiculo.

Ne graveris, rogo te, et eas nobis referre, quemadmodum alia fecisti.

Pergamus deambulare; nam incredibili teneor desiderio patriae aspiciendae tamdiu a me non visae.

Conscendamus mulas ut ambulemus commodius, tum etiam honestius.

Honestatem hanc non emerim crepitu digitorum.

Ac ne ego quidem ut verum fatear, manum ob eam moverim; sed nescio quo pacto magis id videtur decere nostras personas.

Isthuc quidem recte, sed sumus tres, et in augustis viis aut hominum frequentia disjungeremur, unde necesse esset vel interrumpi sermonem, vel multa semper a nostrum aliquo non exaudiri, neque intelligi.

Esto sane ita, pergamus pedestre; ingredere per angiportum hunc ad plateam Pegnarogiorum.

Optime, inde per fabros claviles ad vicum dulciarium, [ 389 ] tum ad forum fructuarium.

Quin potius olitorium?

Utrumque est: qui libentius oleribus vescuntur, vocent olitorium: qui fructibus, fructuarium. Quae amplitudo fori? Quae descriptio vendentium et rerum venum expositarum? Qui odor ex fructibus? Quanta varietas, mundities, nitor? Non possunt horti excogitari huic foro pares; quae autem Aedilis nostri et ejus ministrorum solertia et diligentia, ne quis emptor fraude a venditore capiatur? Estne ille, qui mula vehitur, Honoratus Joannius?

Non, ut arbitror, nam unus ex meis pueris, qui eum modo convenit, reliquit illum abdentem se in bibliothecam suam, qui si sciret nos una esse, non deesset haud dubie nostro sermoni, et nostris ludis seria sua posthaberet.

Profer tandem leges.

Extricemus nos ab hac turba per plateam Divae Virginis Redemptoriae

Divae Virginis Redemptoriae: Nuestra Senora de la Merced.

ad vicum fumalis, et Divi Augustini, ubi minor est frequentia.

Ne discedamus tam procul ab urbis corpore; ascendamus potius per vicum crumenarium ad clivum, inde ad vicum militarem, et aedes familiae vestrae, Scintilla, cujus parietes lugere adhuc videntur mihi heroem illum Comitem Olivanum.

Immo luctu deposito, talem juvenem in tanti senis locum successisse serio triumphant.

O quam juvat intueri curiam, et quadruplex forum Praefecti urbis (quod jam fere familiae vestrae Cabanilliae hereditarium videtur) civile, criminale, et tercentum solidorum! Quae aedificia? Quae facies urbis?

Nusquam potes rectius leges ferre quam in foro, et curia; ede tandem: nam de laudibus, seu de admiratione potius nostrae Civitatis, alias erit dicendi locus aptior.

Prima lex, 'quando ludendum' . Homo propter res serias est conditus, non propter nugas et lusus; lusus autem reperti ad reficiendum animum lassum a seriis; tunc igitur ludendum, quum animus aut corpus erit defatigatum, nec aliter sumendum, quam somnus, cibus, potus, et alia, quae [ 390 ] vires renovant ac reficiunt: alioqui in vitio est quemadmodum alia quae non suo fiunt tempore. Secunda lex, 'Cum quibus ludendum'. Quemadmodum facturus iter, aut iturus ad convivium, diligenter dispicis qui sint homines futuri sodales, aut comites: sic in ludo animadvertendum cum quibus ludes, ut sint homines tibi noti; nam in ignotis magnum est periculum, et verum proverbium Plauti: Lupus est homini homo, qui qualis sit non novit: sint etiam belli, festivi, comes, cum quibus periculum non sit ne rixeris, aut pugnes, aut aliquid vel facias, vel dicas turpiter, atque indecore; ne sint blasphemi in Deum, aut dejeratores; non in dictis spurci, ne quid ex contagione affricetur tuis moribus pravum aut flagitiosum: denique sint ii, qui non aliam ad ludum mentem adferant quam tu, nempe ut a labore conquiescat et levetur animus. Tertia lex, 'Quo ludo'. Primum noto; nam in ignoratione non potest subesse delectatio, nec ludentis, nec collusorum, nec spectatorum: deinde quod simul animum reficiat, et corpus exerceat, siquidem tempus ac valetudo patitur: sin secus, ludus sit in quo non omnia possit mera sors, insit etiam peritia quae possit casum corrigere. Quarta lex, 'Qua sponsione'. Nec ulla sponsione, quod est fatuum, et celerrime exatiat; nec ita magna, quae in ipsa lusione inquietet animum, et si vincaris, mordeat ac discruciet, non est is lusus, sed carnificina. Quinta lex, 'Quemadmodum'. Ut antequam ad ludendum assideas, reputes te ad refocillandum animum venire, in cujus aleam conjicias pauculos numos, hoc est, emas illis refectionem defatigationis; cogita esse sortem hoc est variam, incertam, instabilem, communem; nullam idcirco tibi fieri injuriam; si perdas, ut id feras aequo animo, ne contrahas vultum, et suffundas eum tristitia; ne prorumpas in convicia, et maledicta, aut adversus collusorem, aut quempiam ex spectatoribus: si lucrifacias, ne sis in collusorem insolenter dicax. Prorsum toto ludo sis comis, hilaris, facetus, jocosus, citra scurrilitatem et petulantiam, ne des significationem ullam fraudis, sordium, aut avaritiae; in [ 391 ] contentione ne sis pertinax, minime omnium jurator, memor rem illam totam (etiamsi meliorem causam habeas) non esse tanti, ut nomen Domini adferas in testimonium. Spectatores memineris esse velut judices ludi, si quid illi pronuntiarint cedito nullam edens notam improbationis: hoc modo et lusus sit delectatio, et probi adolescentis grata est educatio ingenua. Sexta lex, 'Quamdiu ludendum'. Quoad sentias animum renovatum jam et reparatum ad laborem, et vocet hora ac negotium serium. Qui secus faxit, improbe factum videri:

Velitis Quirit., sollemnia in ferendi legibus verba Romae.

velitis Quirites, jubeatis.

Sicuti rogavit.