ORATIO XXVI. IN FUNERE PAULI FOXII ARCHIEPISCOPI TOLOSANI REGIS GALLIARUM ORATORIS AD GREGORIUM XIII. PONT. MAX. ET AD SEDEM APOSTOLICAM HABITA ROMAE IN AEDE S. LUDOVICI IV. KAL. IUNII MDXXCIV.
| Cf. Lazer. Diatr. de Vit. et Script. Muret. pag. 575. R. Fr. |
Si ut opum ac potentiae, sic eruditionis ac sapientiae heredes a magnis ac praeclaris viris institui possent, is demum Paulo Foxio idoneus laudator reperiretur, quemcunque ipse sibi earum virtutum successorem esse voluisset. Nam nec in quo amplior et uberior omnium laudandarum artium | Vid. adn. pag. 16. R. Fr. |
seges effloruerit, nec in quo vis et copia dicendi maior quam in eo exstiterit, ex omni memoria nostra deligi quisquam potest. Quo mihi maius ac difficilius onus impositum esse video, in hoc ornatissimo consessu de laudibus ipsius verba faciendi: quod neque unquam subire ausus essem, nisi et mea me multis abhinc annis suscepta adversus eum observantia, ut id facerem, adduxisset, et eorum, quorum imperium detrectare non poteram, auctoritas coëgisset. Neque nunc ei me ferendo parem fore confiderem, nisi mihi, quod vix dictu credibile est, ipsa levamento ac solatio esset difficultas. Nam si quemquam alium de Paulo Foxio pro ipsius dignitate dicere posse existimassem, valde me puderet in eum locum conscendisse, unde nihil aliud viderer praestitisse, quam ut summi viri laudes inopia dicendi detererem. Nunc cum satis intelligam, quod mihi eventurum est, ut oratio mea longe multumque infra
[ 291 ]
ipsius dignitatem iaceat, idem cuilibet quamlibet copioso et exercitato homini eventurum fuisse, facile patior delectum potissimum esse me, cuius praedicatione quasique praeconio admirabilium ipsius in omni genere virtutum ad eos, quibus illae forte minus notae fuissent, qualiscunque cognitio perveniret. Sed quoniam et multa mihi ac praeclara dicenda et in unius semihorae curriculum omnia concludenda sunt, ad res ipsas veniam, neque committam, ut ex tam brevi tempore pars a me ulla in rebus non necessariis consumpta videatur. Primum igitur, si generis nobilitas quidquam ad commendationem pertinet, vere hoc affirmare possumus, non multas gentes in universo terrarum orbe reperiri, quae cum gente Foxia vel antiquitate vel rerum gestarum gloria comparari queant. Quae cum ipsa per se nobilissima est, tum hoc nobilior, quod cum potentissimis Regibus et imperatoribus multiplici se iam pridem affinitate devinxit. Nam ut vetustiora taceam, neque illa repetam, quae quingentos fere abhinc annos a Comitibus Foxiis gestas et nobilium scriptorum consignata monumentis nulla unquam oblitterabit aetas; his certe centum proximis annis tres ex gente Foxia nobiles ac potentes reginae exstiterunt. Earum prima est Anna, Ioannis Foxii Candalae Comitis filia, quae Ladislao, Bohemiae et Ungariae regi, in matrimonium collocata, filiam ex eo sibi cognominem sustulit, uxorem postea Imperatoris Ferdinandi, matrem Imperatoris Maximiliani, aviam eius, qui nunc feliciter imperat, Rodolphi. Secundo loco nominabo Catharinam, Gastonis quinti filiam, reginam Navarrae, quae id regnum, in quod Francisco Phoebo fratri suo successerat, dotale ad Ioannem Albretium detulit: quo ex matrimonio natus est Henricus rex, avus Henrici, a quo hodieque| Cf. adn. pag. 109. R. Fr. |
idem regnum hereditario iure obtinetur. Sed et illius invicti Gastonis, ducis Nemorensis, qui dum vixit, terror hostium Gallici nominis fuit, qui fulminis in morem hostiles turmas disiicere, qui quacunque incedebat, victoriam in manibus gestare videbatur, qui semper vincere assuetus, postremo ad Ravennam, dum pro Ludovico XII. avunculo suo fortissime dimicat, etiam moriens vicit; eius igitur Gastonis sororem, Germanam nomine, Ferdinandi, Castellae regis, matrimonium tenuisse, notissimum est. Neque hoc loco reticenda est Margarita Foxia, Gastonis quarti filia, quae Francisco duci Britanniae nupta Annam ex eo suscepit, Caroli octavi primum, deinde etiam Ludovici duodecimi uxorem, ex qua nata est Claudia, uxor Francisci primi, mater Henrici secundi, avia
[ 292 ]
eius, qui hodie regnat, et ut speramus ac cupimus, diutissime ac felicissime regnabit, Henrici. Sed aut haec satis sunt ad ostendendam summam nobilitatem gentis Foxiae, aut non video, quid satis esse possit. Ex hac tam illustri gente natus est Paulus Foxius anno Christi MDXXIIX. patre Ioanne Carmanii Comite, matre Magdalena Caupenia, nobilissimus quidem utraque stirpe, sed ingentem virtute sua cumulum ad veterem suorum gloriam additurus. Natus autem est ea non oris modo ac vultus, sed totius corporis pulcritudine, ut ex ipso aspectu imago quaedam ingenitae virtutis atque honestatis emicaret. Vidi equidem illum et adolescens adolescentulum et. vir virum et senex senem: mea enim quam illius biennio fere grandior erat aetas: neque quenquam unquam videre memini, in quem verius conveniret id, quod Graeci de Alcibiade praedicant, in omnibus aetatis partibus aeque gratam ac iucundam ipsius formam fuisse.| Vid. Plutarch. Alcibiad. cap. 1. Fr. |
Ingenium ad omnes honestas disciplinas docile et ad eas percipiendas ita factum, ut, quae discebat, non tam accipere a magistris quam ipse ex se parere et eorum reminisci quodammodo ac recordari, ex illa vetere Platonis sententia,| Vid. Plat. Phaedr. cap. 18. (ed. Bip. pag. 165.) cf. Menon. cap. 15. Cic. Tusc. I. 24. Cat. mai. 21. extr. Fr. |
videretur. Mores et iam tum in illa aetatis teneritate graves, severi, compositi, et humanitatis tamen ac facilitatis condimento temperati: ut eos, quibuscum una erat, et incredibili quadam iucunditate conciliaret sibi, et exemplo suo ab omni improbitate revocaret. Denique ut in herbescenti segetum viriditate certa prope spes futurae messis apparet, sic nemo tunc erat, qui non eum a puero, qualis postea fuit, talem facile auguraretur fore: iustum, integrum, continentem, abstinentem, amantem pacis ac concordiae, veracem, apertum, simplicem, ad omnium potius peccata quam ad sua conniventem. Litterarum studia ita puerulus adamavit, itaque in eo postea constanter perstitit, ut id unum a publicis negotiis diverticulum perpetuo habuerit, ut quidquid ab eis dabatur otii, semper in litteris omne consumpserit. Graecis igitur et Latinis litteris Lutetiae diligenter excultus, ibidemque in Philosophiae studio magna cum cura exercitatus, Tolosam se ad percipiendam Iurisprudentiam contulit, quo in studio
[ 293 ]
tantos brevi tempore progressus fecit, ut adhuc adolescens publice de utroque iure magna cum omnium admiratione responderit, eosque honores consecutus, qui amplissimi, confecto studiorum curriculo, decerni solent, incredibili hominum concursu ius civile docuerit: cum ad eum inusitata quadam dicendi facultate, de obscuris dilucide, de confusis ac perturbatis ordinatim ac disposite, de dubiis enucleate disserentem etiam ii, qui diu magna cum laude docuerant, discendi caussa quotidie convenirent. Inde cum in aulam regiam venisset, ita statim Henrico secundo Regi, acri ac perspicaci ingeniorum existimatori, ita ceteris principibus viris carus atque acceptus fuit, vix ut quisquam unus uni carior foret quam unus hic universis. Ipse vero et officia obibat diligentissime, neque ullum diem abire patiebatur, quo non et Regem et ceteros principes salutaret, et cum eis sermonem consereret, et eos quo opus erat deduceret ac reduceret. Neque tamen, quod plerique omnes|
Huius loquutionis auctorem plerumque laudant Terentium in Andr. I. 1. 28. sic dicentem:
Quod plerique omnes faciunt adulescentuli, Ut animum ad aliquod studium adiungant.
sed ut omnes Graecum plei/ones pa/ntes (plei/ones dh\ pa/ntes tou=to le/gousin a)/nqrwpoi, quae leguntur in quibusdam edd. Prisciani lib. XVIII. 26. § . 275.) comparant, ita alii aliter interpretantur. Ac multi quidem fere idem esse aiunt quod plerique, aut aliquid plus, paene omnes, maior pars, maxima pars, die allermeisten; sunt quibus figura videatur per emendationem augens, plerique, immo omnes, aut sic dici, ut sex septem et simil., ut vel partic. suppleri possit; (cfr. Scaligeri adn. in Plaut. Gronov. Epid. II. 1. 1.) nonnulli etiam nihil esse quam omnes plerumque credebant. Mihi maxime probatur Ramshornii (Gramm. Lat. § . 208. 1. a. pag. 1014. ed. 2.) explicatio: “sehr viele und diese ohne Ausnahme, wie vulgo universi Caes. C. III. 61. ceteri omnes Cic. Cat. II. 9. 19. Fam. I. 1. 1.” Add. IIirt. de B. Afric. cap. 63. omnibusque reliquis aliis. Ceterum ante Terentium (cuius vide etiam Phorm. I. 3. 20. Heaut. IV. 7. 2. pleraque omnia.) hac dicendi forma usus erat Naevias, cuius Donatus ad Terent. locum supra laudatum protulit haec verba: Plerique omnes subiguntur sub suum iudicium. Eadem legitur apud Gell. N. A. I. 3. pr. 4. pr. (cf. ibid. VIII. 12. et adn. Gronov.) Cf. interpp. ad Caes. B. G. II. 30. et ad Corn. Nep. Eum. 12. pr. Fr.
|
aulici faciunt, reliquum tempus otiose et inutiliter absumebat: sed repetitis de integro studiis, Platonis praecipue et Aristotelis et Xenophontis ac Plutarchi et ceterorum eiusdem notae libros, ad formandam vitam et ad rationem gubernandae reipublicae pertinentes, ita studiose pervolutabat, ut eos in succum ac sanguinem suum converteret, omniaque eorum praecepta in numerato haberet, quibus non ad inanem loquacitatem, sed ad danda capiendaque de rebus maximis consilia tempestive uteretur. Historiae quoque multum operae ac studii dedit, gnarus, illustria praecepta nulla re magis quam exemplis illustribus confirmari. Itaque tum sacram, tum profanam, tum veterem, tum novam, tum
[ 294 ]
domesticam, tum externam ita pertractaverat, ut quacunque de re dicere ingressus esset, optimis et accommodatissimis exemplis ad confirmandum id, quod volebat, nunquam non abundaret. Quid de temporum ratione, quid de terrarum situ, quid de populorum institutis, ingeniis, moribus, foederibus, quid de quarundam gentium inter se aut naturali consensione aut odio vetere et ingenito loquar? quarum ille omnium rerum tantam notitiam habuit, ut id unum tota vita egisse videretur. His omnibus artibus instructus, eum iam ad obeundas legationes esset aptissimus, antequam tamen ullam earum susciperet, ex usu suo fore ratus est, si in amplissimo Senatu Parisiensi per tempus aliquod versaretur, ibique disceptandis quotidie maximi momenti negotiis, firmiora et solidiora sapientiae fundamenta iaceret, seque illi praestantium virorum coetui quasi recoquendum et expoliendum daret. Qua ipsius voluntate cognita, confestim Rex Henricus cum in Consiliariorum numerum adlegit: in quo hic ei etiam praecipuus honos habitus est, quod cum in eo senatu plura sint inter se distincta auditoria, quorum ad supremum non nisi gradatim pervenitur, Paulo Foxio ius inter primos adsidendi dicendaeque sententiae statim a principio tributum est. Ibi vero partam sibi antea iuris intelligentiam adsiduo tractandorum negotiorum usu ita perfecit ac perpoliit, ut brevi tempore principem inter Iurisconsultos locum obtinuerit, cum eos quidem, qui in libris consenuerant seque uni cognitioni dediderant, usu et exercitatione rerum forensium; eos autem, qui se magis ad usum forensem applicuerant, eruditionis copia et magnitudine; aut potius, si aperte id quod res est, extincta iam invidia, profiteri volumus, utrosque utraque laude superaret. Prima inde legatio in Scotiam fuit, sub id tempus, quo Maria Regina Scotiae, mortuo Francisco II. viro suo, in regnum suum reverterat. Ubi Foxius ea fundamenta iecit et tuendi regni et conservandae religionis, in quibus si postea pari fide ac consilio aedificatum esset, fortassis hodie neque Regina miserabiliter captiva teneretur neque status religionis laboraret. Illinc cum rediisset, anno MDLXI. legatus in Angliam missus est, ubi quadriennium integrum tanta fide ac diligentia, tanta dexteritate ac prudentia, tanta perspicacitate ac solertia in munere suo versatus est, ut magnis interea in Gallia motibus excitatis, nihil Angliae Regina struere, nihil moliri, nihil machinari potuerit ad conatus eorum, qui a Deo et a Rege rebellaverant, adiuvandos, quod non ipse detexerit ac patefecerit Regique indicaverit, cique viam ac rationem ostenderit, qua perniciosa Iezabelae consilia mature praeveniret et occuparet. Foxii praecipue consilio occultisque
[ 295 ]
monitis inita est a Rege ratio extorquendi ex Anglorum manibus celeberrimi ac munitissimi portus Gratiarum, quo illi, sibi haereticorum opera tradito, Galliam ab ea parte obsessam tenebant. Foxii consilio repertum est, quomodo Rex ea pactione, quam Henricus secundus fecerat, de restituendo Anglis intra certum tempus Calitio solveretur: utque obsides eo nomine dati, dimidio eius pecuniae, qua Rex depaciscendi facultatem dederat, redimerentur. Illud vero commemoratione dignissimum, quod quam diu in Anglia fuit, nullum unquam diem intermisit, quin, quamlibet fremente Regina, sacrosanctum Missae sacrificium domi suae celebrari iusserit: ad quod clam avide conveniebat ac concurrebat magna et Anglorum et exterorum Catholicorum multitudo, quos ille fovebat, consolabatur, protegebat; quorum omnium arx, portus, praesidium, perfugium erat; a quibus non tantum mala multa imminentia depulit, sed effecit etiam, ut multa damna, quae eis data erant, restituerentur. Ob quae merita, ubi primum ex Anglia revertit, in sanctius atque interius Regis consilium adlectus est. Secuta legatio Veneta: in qua non tantum Regi cumulatissime satisfecit, sed etiam illis sapientissimis Patribus universaeque Venetae civitati iucundissimam virtutum suarum memoriam reliquit. Cuius legationis expleto tempore, cum in aulam rediisset, inter togatos Regis consiliarios et tranquillis et turbidis rebus unus semper e principibus fuit: cum et doctrina et usu rerum et prudentia excelleret, neque sibi quidquam praeter sincerum Dei cultum, dignitatem et utilitatem regiam, allevationem vexati tot acerbitatibus populi in dicenda sententia propositum haberet. Inde sub finem anni MDLXXIII. legatus de rebus gravissimis et ad summum Pontificem et ad plerosque Italiae Principes quae sibi mandata erant, illa toties experta fide ac dexteritate transegit. Interea cum Gallici tumultus utcunque compositi viderentur, missus est a Rege ad Henricum Regem Navarrae, qui tunc in Aquitania erat, ut eum auctoritate ac praesentia sua in officio contineret. Quamquam autem vitari nullo modo potuit, quin anno post novae turbae concitarentur: tantum tamen Pauli Foxii virtute perfectum est, ut, cum quibuscunque aliis in locis haereticorum factio potentior erat, divini cultus ne vestigia quidem relinquerentur, everterentur templa, sacerdotes crudelissime contrucidarentur; Agini, quae urbs secundum Burdegalam Aquitaniae
[ 296 ]
principatum obtinet, et in toto eo tractu rebus divinis libere opera daretur, starent sarta tecta templa, sacerdotes ab omni contumelia et iniuria tuti forent, sacrae ac Catholicae conciones nunquam intermitterentur: cum et publice et privatim Foxius Catholicis animos faceret, eosque ad bene sperandum excitaret, ita ut eorum protector, conservator, parens uno omnium consensu haberetur. Scripsit ea de re Clerus Aginensis ad virum summa dignitate praeditum, Carolum Rambolletum Cardinalem, petens ab eo, ut haec omnia summo Pontifici diligenter exponeret, eique omni asseveratione confirmaret, quicquid templorum, quicquid sacerdotum ceterorumque divino cultui mancipatorum| Cf. Gernhard. ad Cic. de Senect. § . 38. et IIeusinger. ad Philipp. II. 21. (pag. 353. Wernsdorf.) de vv. mancipatus et emancipatus disputantes. Fr. |
hominum in ea provincia maneret, id omne, secundum Deum, unius Pauli Foxii virtuti auctoritatique deberi. Saepe igitur in magnum vitae discrimen adductus est, cum iniquo animo ferrent milites a templis depraedandis cupiditatem, a sacerdotibus mactandis crudelitatem suam unius hominis auctoritate prohiberi. Multa praetereo memoratu dignissima: sed mihi non tam orationis conquirenda copia est, quam vestra satietas refugienda. Decernitur ei a Rege legatio ad summum Pontificem, ita tamen ut prius quam in eam proficisceretur, una cum Catharina Regis matre Aquitaniam, Galliam Narbonensem, Provinciam, Allobroges obire, in singulis oppidis consistere ac conventus agere, resque perturbatas, quantum temporum ratio ferret, optime ac commodissime componere iuberetur. Quid ego nunc dicam, quam salutare iter illud fuerit, aut quantam afflictis rebus levationem attulerit? Catholica religio multis in locis, a quibus exulabat, restituta; bona sua et exercendorum munerum suorum facultas Ecclesiae ministris reddita; multorum animi, qui nutabant, confirmati; multa munita loca in Regis potestatem redacta; auditae populi querimoniae; adhibita remedia multis malis, quae superiorum temporum calamitate importata erant. Quarum omnium rerum laus Deo primum, deinde Pauli Foxii prudentiae magna ex parte tribuenda est. Regina Regis matre Lugdunum usque deducta, Romam iter cepit: ubi ita se moresque suos totamque anteactam vitam Pontifici probavit, ut ab eo decoratus sit Archiepiscopatu Tolosano, ad quem ipse multis ante annis miro bonorum studio efflagitabatur. Neque dici potest in obeundo legati munere quantopere et Pontifici et Regi et omnibus summis pariter ac infimis gratus acceptusque fuerit, integritate vitae, summa vultus ac sermonis comitate, promptissimo ad opem ferendam animo, sive quis auxilio sive consilio indigeret. Quanquam autem nulla ei pars aetatis a magnis memorabilibusque rebus vacaverat, exigua tamen omnia videri poterant,
[ 297 ]
prout ea erant, quae agitabat animo, si quando in Galliam redire et Ecclesiam sibi creditam praesens gubernare potuisset. Imbiberat enim penitus in mandata sibi provincia ad Tridentini Concilii praescriptum omnia revocare et exigere, omnem munerum Ecclesiasticorum nundinationem foedasque illas, sed nimis usitatas eorum fiduciarias mancipationes funditus tollere, dissolutos ac diffluentes Ecclesiasticorum mores severis legibus coërcere ac constringere, Clericorum seminaria instituere, templa eversa erigere, ruinosa fulcire, reditus Ecclesiasticos iniustis possessoribus eripere, xenodochiorum ac collegiorum praecipuam curam suscipere, et perficere, ut eorum, qui illa fundassent atque instituissent, mens ac voluntas diligenter ac religiose observaretur, omnia denique summo studio facere, quae ad boni et inculpati praesulis officium pertinerent. Sed o spes hominum fragiles! o fallacia consilia! Haec eum cum maxime meditantem et ea una in cogitatione noctes diesque defixum morbus gravis et mortifer occupavit. Cuius primam impressionem expertus est adstans ad aram, cum solenni die, quanquam principium quoddam leviter commotae valetudinis sentiens, abstinere tamen a re divina facienda noluisset. Quem cum et medicorum cura et singulari victus temperantia depulisse iam videretur, haud ita multo post, cum ad hominis Galli de magna re sua periclitantis caussam adiuvandam, ut erat in omnes officiosissimus, iniquo et alieno tempore accurrisset, domum ut rediit lassus, denuo decubuit: nec alius ei postea morbi quam vitae finis fuit. Quo autem ille animo morbum saevientem, quo mortem certam iam et imminentem tulit? quot quantasque moribundus animi vere Christiani significationes dedit? Qua submissione animi peccata sua confessus, eorum sibi veniam a Deo et a Pontifice dari petiit?| Cf. adn. pag. 122. R. Fr. |
Qua veneratione sacrosanctum Christi corpus excepit? Quam placide ac patienter sacro oleo perunctus ac delibutus est? Quibus omnibus Sacramentis armatus ac munitus, cum toto morbi tempore, non tantum quam diu sui compos erat, sed etiam cum propter vim morbi in capite grassantem aliquo mentis errore afficeretur, sic quoque tamen nihil aliud quam Christum, Christum Deum suum in ore perpetuo habuisset, ad cum, quem spirabat unum, quo fidebat uno, ut quidem speramus ac cupimus, evolavit. Hem, Paule Foxi,
[ 298 ]
quantam quamque iustam multis moerendi occasionem morte tua obtulisti! etsi tua quidem caussa nihil est quod lugeamus. Tu praeclare ac laudabiliter vitae cursum confecisti. Tu ita maximis honoribus perfunctus es, ut te semper homines maioribus dignum iudicarent. Tu ausam lacessere te invidiam virtute constantiaque superasti. Tu, quod ii, qui olim habiti sunt sapientissimi, in aliqua felicitatis parte posuerunt, in ipso senectutis limine ereptus, impendentia deterioris aetatis incommoda morte vitasti. Is, cuius tu iudicium maximi faciebas, Gregorius Pont. max. et vitam tuam summe probavit, et mortem non modo honorificentissimis verbis, sed etiam lacrymis prosecutus est. Omnium erga te ordinum caritatem satis haec ipsa principum virorum, quae ad cohonestandum funus tuum convenit, multitudo declarat. At Tolosae dolendum, quae similem tui pastorem nunquam fortassis habitura, prius te spoliata est, quam vigilantiae tuae fructum ullum percipere posset. Dolendum Regi, qui tam duris temporibus tanta fide, tanta prudentia praeditum consiliarium amiserit. Dolendum Ecclesiae, quae, labantibus in Gallia rebus suis, magnam auxilii spem in auctoritate tua collocarat. Sed omnibus in rebus divinae voluntati acquiescendum est. Nos, quod unum tibi praestare possumus, et colemus memoriam tui et te fusis ex animo precibus adiuvare conabimur, sperantes fore, ut ipsi vicissim tuis precibus adiuvemur. DIXI.
[ 299 ]
[ 300 ]
|
