|
Maiorem in dies fructum capio ex hoc consilio atque instituto meo exornandi iuris civilis, neque lautius modo ac nitidius, sed distinctius etiam et ad rudiorum captum accommodatius, quam plerique vulgo solent, explicandi. Nam etsi satis intelligo, non tantum mihi esse vel virium vel auctoritatis, quantum ad hoc, quod animo concepi, quodque omnibus votis expeto, plane perficiendum requireretur: iuvat tamen tanti ac tam praeclari operis qualiacunque fundamenta iacere, experiri, si forte alios rebus omnibus instructiores commovere et ad eandem cogitationem suscipiendam excitare possim; efficere denique, ut quieunque olim de hoc meo conatu vere iudicare et poterunt et volent, quidvis mihi potius quam aut in deligenda recte docendi ratione ac via iudicium, aut in eadem aliis commonstranda voluntatem defuisse fateantur. Quibus enim rebus eius, qui quamcunque artem docere instituit, officium contineri arbitror, eas ut praestarem, et alias semper et praecipue ex quo libros Pandectarum explicare ingressus sum, magno mihi studio elaboratum est. Ac ne quis forte quaerat, quae tandem illa sint, in quibus et multum operae posuisse me dico et multum ponendum esse omnibus, qui docendi munus ita ut oportet obire ac sustinere meditantur: exponam ea, ut potero, breviter, vobisque potestatem faciam, ex iis, quae hodierno die de doctoris officio dicam, existimandi, quid a me in posterum non exspectare tantum, sed etiam exigere debeatis. Existimo igitur duobus verbis comprehendi posse munus eius qui docet: videndum
[ 230 ]
enim ei esse, quid doceat et quomodo. Prius illud eam vim habet: curandum esse ei, primum ut vera doceat; tum ut propria eius artis, in qua versatur, aut certe cum eo quod agitur coniuncta et cohaerentia. Modus autem docendi is est, ut perspicue doceat: quod duabus rebus conficitur, ordine et genere sermonis ad res enodandas et enucleandas accommodato. Haec omnia qui praestet, ut in docendo et vera tradat et pertinentia ad eam artem, quam docet, et ea ita distinguat, ut suo quidque loco digerat ac collocet, et verbis propriis, significantibus, | Cf. adn. m. ad Quinctilian. X. 1. § . 49. Fr. |
ab eorum, qui pure ac nitide loquuntur, consuetudine non abhorrentibus efferat atque eloquatur, ei ego nihil omnino ad summi ac perfecti doctoris laudem deesse statuo: qui autem, cum ea plene quidem et absolute praestare non posse se agnoscat, eo tamen quidquid habet virium confert, ut ad eas laudes quam potest proxime accedat, dignissimum esse, cuius honestissimos conatus et industriam ad praeclara tendentem bonorum omnium perpetuus applausus approbatioque comitetur. In his omnibus varie peccatum esse video a multis eorum, qui quadringentos fere abhinc annos ius civile tractarunt: quorum etiam nonnulli tanto apud multos in pretio sunt, ut, quasi Atlantis humeris caelum, ita eorum auctoritate huius artis dignitas sustineri putetur. Nam et multa saepe pro veris falsa docuerunt; et referserunt libros suos alienissimis quaestionibus; et sine ullo ordine omnia tradiderunt; et cum Latine loqui nescirent, novum quoddam et monstrosum sibi confinxerunt loquendi genus, ut, si veteres illi Paulli et Ulpiani et Papiniani et ceteri iuris antistites reviviscant, multis interpretibus eis opus futurum sit ad eos, qui scripta sua interpretati sunt, intelligendos. Ac cur falsa quidem pro veris tradiderint, non negaverim alias quoque fuisse caussas: duas tamen praecipuas fuisse arbitror: ignorationem antiquitatis et perversum quoddam studium contradicendi. Etenim cum tota reipub. atque imperii Romani facies ita versa atque immutata esset, ut nullum retineret veteris formae vestigium, aliae consuetudines essent, aliae leges, alia religio, alii magistratus, alia iudicia; exstincto autem lumine Latinarum et Graecarum litterarum, omnia densissimis ignorantiae tenebris sepulta atque obruta tenerentur: fieri nullo modo potuit, quin homines eius reipublicae ignari, cuius leges et iura tractabant, tanquam in illuni nocte sine lumine errantes, saepe offenderent, saepe laberentur, saepe quovis potius quam quo instituerant pervenirent. Ad quod incommodum cum aliud accessisset ex prava quadam ambitione, quae multorum ex illis animos occuparat, ut indecorum putarent cuiquam adsentiri, ac tum demum sibi pulcri ac beati viderentur, si superiorum placita labefactare ac subvertere,
[ 231 ]
ipsi autem aliquid, quod ante se nemo dixisset, adferre potuissent: quasi clavum clavo, sic opinionem opinione trudentes, eo tandem rem perduxerunt, ut, cum receptum sit, in rebus iudicandis communem interpretum sententiam sequendam esse, saepenumero, quae in plures probata sit, in tanta discrepantia ac varietate dubitetur. Scitum autem est, quod ait Plato, semper inter se consentire eos, qui aliquid sciunt. Nam neque sciri potest nisi quod verum est: neque in quaque re verum esse amplius uno potest. Iam quod secundo loco posui, multas saepe ab eis inculcatas quaestiones, neque iuris civilis proprias neque ad id, quod in manibus erat, ullo modo pertinentes, id quin verum sit, dubium nemini unquam futurum est, qui eorum scripta vel per transennam, ut dici solet, adspexerit. Nisi forte quaerere, quae sit potestas ablativi, ut loquuntur, absoluti, aut gerundii, aut relativi Qui, Quae, Quod, et similia, quae vel referre piget, Grammaticorum non est potius quam Iurisconsultorum; aut quae sit ratio definiendi, quid intersit inter definitionem et notationem vocabuli, quando liceat argumentari ab enumeratione partium, non Dialectici potius quam Iuris civilis professores docere debent; aut denique innumerabilia, quae eorum commentarios legentibus passim occurrunt, non melius et verius ab iis artificibus, quorum propria sunt, explicantur. Nam de ordine quid dicam? quem semper sapientissimus quisque plurimi fecit: cui tantum tribuerunt quidam ex veteribus Philosophis, ut summum ac supremum huius universitatis parentem atque opificem Deum dicerent in orbe condendo nihil aliud praestitisse, quam quod confusas et permistas inter se rudis materiae partes discrevisset certoque ordine suis quamque in sedibus collocasset. Impia opinio, fateor. Omnia enim non tantum digessit ac disposuit, sed ex nihilo effecit ac procreavit Deus. Sed tamen ex eo intelligi potest,
[ 232 ]
quae illorum de ordine opinio fuerit, quantamque vim in eo inesse crediderint: cum a quo nihil amplius quam confusas mundi partes in ordinem adductas esse dicebant, eum tamen ipsi quoque cum ceteris verissimo nomine parentem ac conditorem omnium rerum vocarent. Exstat praeclara sententia apud Xenophontem in Oeconomico,| VIII. § . 3. )/Esti d) ou)de\n ou(/tws ou)/t) eu)/xrhston ou)/te kalo\n a)nqrw/pois w(s h( ta/cis. Fr. |
nihil esse aut pulcrius aut ad usum commodius quam ordinem; nihil contra aut adspectu foedius ac deformius, aut quod plura omnibus rebus incommoda adferat, quam confusionem ac perturbationem. At nostri illi cum dialecticen aut non didicissent, aut ita didicissent, ut non didicisse praestaret: quibus, quaeso, modis omnia miscuerunt? qualem nobis cuiusque generis praeceptorum farraginem reliquerunt? ut si quis rusticus hordeum, triticum, viciam, legumina in unum acervum conferat, non illius acervum horum commentariis existimem perturbatiorem fore. Mihi quidem, cum in eos inspicio, saepissime Ovidiana illa de Chao in mentem veniunt:
Non aliter enim apud hos, ubi, verbi caussa, de auctoritate magistratuum agitur, dicetur etiam aliquid de testamentis; ubi de emptione et venditione disseritur, aliquid de poenis aut de auctoritate tutorum inseretur: nihil est denique, quod certam sedem ac domicilium habeat; nihil quod non alienissimo aeque facile ac suo loco pertractatum reperiatur. Inde illae crebrae ex uno in alium locum reiectiones: cum te, quod hic agendum ac tractandum erat, id iubent ex alio petere, in quo tale quidquam agi, nunquam nisi admonitus divinare potuisses. Prorsus ut si quis paterfamilias vestem non in vestiario, sed in arca panaria conderet, panem ex puteo hauriret, pisces in nemore, lepores in piscina inclusos haberet. Apud Aristotelem primo Physicorum | I. 4. Vol. I. pag. 187. Bekk. Fr. |
recensetur opinio veterum quorundam, in quibus fuit et Anaxagoras, qui quidlibet in quolibet inesse dicebant: idque exprimebant hemistichio quodam, ut opinor, Empedoclis, pa=n e)n panti\ me/mixtai. Hoc an in Physicis vere dicatur, viderint qui illa tractant: in talium certe interpretum commentariis verissime dici potest. Atque hoc sunt etiam qui eos de industria fecisse dicant, ut artem iuris obscuriorem ac difficiliorem cognitu redderent, et ad ceteros
[ 233 ]
labores illum quoque adderent, quo excarnificarent discentium ingenia, pervolutandi saepe illas ingentes librorum moles et omnia alieno loco potius quaerendi quam suo. Quod si verum est, (nam ego quidem aliam potius fuisse caussam suspicor, neque ita de eis male sentio, ut, cum melius possent, noluisse credam) sed tamen si ita est, non obscurum est, quam eis pro tam sancto atque honesto proposito gratiam debeamus. Ultimus locus erat de genere dicendi, quo dixi eos, qui quid docent, uti debere nitido, perspicuo, usitato, tali denique, ut sine ullis salebris, sine ulla asperitate influat in aures animosque discentium, eisque se non adscita fucisque ac pigmentis quaesita, sed naturali pulcritudine ac suavitate commendet. A quo ii quos dico quam longe omnes abfuerint, quis non videt? Et sunt tamen qui eos defendant: ut nulla est tam mala caussa, quae patronos non inveniat: dicuntque eloquentiam in eo, qui ius docet, non requiri: satis esse, si artem suam teneat; eius praecepta dum tradat, quibus ea verbis pronunciet, nihil interesse. Citant etiam in eam rem verba quaedam Ciceronis, quibus ait se in Philosopho eloquentiam, si adferat, non aspernari; si careat, non admodum requirere. Nimium delicatos esse, qui in tanta praeclarissimarum rerum copia etiam verborum concinnitatem requirant: et perinde facere ac si optimos et saluberrimos cibos fastidirent, nisi in auro aut in gemmis apponerentur. Tum praeterea facilius intelligi ac percipi, quae qualibuscunque verbis sine delectu efferuntur, quam si quis in eisdem pura ac Latina oratione exprimendis elaboraret. Postremo, usu hoc iam et experientia compertum esse, quibus verborum cura est, eos exsuccos fere et aridos et exsangues,| Cf. Quinctilian. XII. 10. 14. Fr. |
et Grammaticos potius aut ludimagistros quam veros et solidos Iurisconsultos evadere: eum contra, qui magno et forti animo contempserunt sermonis delicias, et illud horridum, incomptum, agreste, rusticanum dicendi genus adamarunt, ii demum iuris ac legum cognitione impleant pectus, in consultationibus, in foris, in subselliis regnent, in omnium maioris momenti controversiarum disceptatione ac diiudicatione dominentur. Quibus ut respondeam, primum dico, non existimare me, eloquentiam neque ad ius neque ad ullam omnino artem tractandam necessario requiri, ne ad illam quidem ipsam, qua fieri eloquentes putantur. Multos enim accepimus, cum ipsi eloquentes non essent, optimos tamen
[ 234 ]
aliis ad eloquentiam duces ac magistros fuisse: qualem in Graecia Hermogenem, in hac urbe Quinctilianum fuisse aiunt. Et Aristoteles, si se ad dicendum contulisset, fortasse multos habuisset superiores, quo tamen eloquentiae praecepta nemo unquam melius aut perfectius tradidit. Munditiam quidem sermonis non in artibus modo docendis, sed etiam in congressibus et in familiari colloquio ab omnibus ingenuis et paullo liberalius institutis hominibus requirendam puto. Non gemmas, non aurum, non emblemata requiro. Fictilibus aequo animo coenare possum: praesertim si epulae sint, ut ais, exquisitae. Sed illa ipsa fictilia tersa sint, niteant, appetentiam potius quam vomitum concitent. An tu convivatorem feras, qui quamlibet lautos cibos in vasis coeno ac luto conspurcatis apponat? Nam quod aiunt, facilius intelligi quae ita dicuntur: credo equidem, hoc inter ipsos verum esse. Balbi enim balbos, ut est in proverbio, melius intelligunt. Ingenui quidem adolescentes in Ciceronis, Caesaris, Plauti, Terentii et similium libris exercitati et Latinae linguae intelligentes, novos sibi de verborum significatione commentarios conquirant oportet, cum accessuri sunt ad illas mixobarbaras cantiones. Neque enim una saltem lingua est, qua loquuntur, sed teterrimus quidam cinnus ex foedissima barbararum, peregrinarum, inauditarum vocum colluvione, olens, ut servus ille Plautinus ait, allium, hircum, haram, suem, canem, capram commistam: ut quemadmodum odor, qui ex Averno afflabatur, supervolantes aves necare solitus dicitur, ita illud pus, illa sanies, illud virus optima quaeque ingenia exanimet. Ego quidem certe multos novi optimo adolescentes et acutissimo ingenio praeditos, qui cum in aliis disciplinis exercitati ad artem se iuris accingerent, talium magistrorum incondita voce perterrefacti, refugerunt, retulerunt pedem,
[ 235 ]
Quod autem quasi firmamentum defensionis suae ponunt, non posse quemquam magnum Iurisconsultum evadere, cui ulla faciendae ac poliendae orationis cura sit: pro Deum immortalem, etiamne hoc tam erudito saeculo, in hac tanta luce ac splendore disciplinarum omnium cuiquam se persuasuros putant? Quemquamne ex illo suo grege inquinate ac contaminate balbutientium potius quam loquentium proferent, quem cum Alciato, cum Duareno, cum Connano comparare audeant? Sed hos omitto: ad id, quod institueram, redeo. Dixi quatuor esse, quae, qui ius docent, praestare debeant: ut vera doceant, ut ad rem pertinentia, ut ordine, ut genere dicendi apto ad docendum. Id qui non praestarent, culpavi. Dicet aliquis: Quid tu te igitur ea praestaturum esse profiteris? Non ausim tantum de me aut mihi aut vobis polliceri. Illud quidem non dubitanter adfirmo, neque plane imparatum esse me ab iis, quae ad id efficiendum necessaria sunt, et ut aliquid olim praestitisse dicar, summam diligentiam adhibiturum. Sed, ut diei tempus est, diutius detinendi non estis. Die crastino conabor viam vobis munire ad titulum de Pactis minore negotio intelligendum. Dicam, cur de pactis agatur hoc loco; tum quid sit pactum, quae pactorum divisiones; qui quibus pacisci possint, quique sint pactorum effectus. Haec crastinae disputationis capita futura sunt. Inde ad ea Iurisconsultorum veterum fragmenta, quae in hunc titulum relata sunt, sigillatim interpretanda veniemus. DIXI.
[ 236 ]
|
