M. ANTONII MURETI ORATIONES VOLUMEN PRIMUM

DE IUSTITIAE LAUDIBUS. ORATIO IX. HABITA ROMAE POSTRIDIE NON. MART. ANNO MDLXV.

Quod principio me, cum hos libros explicare ingrederer, dicere meministis, accuratam eorum tractationem et intelligentiam cum ad omnes vitae partes utilissimam, tum iis, qui in iure civili excellere locumque aliquem non inter circumforancos istos clamatores, sed inter veros et graves et veterum illorum simillimos iurisconsultos obtinere meditarentur, necessariam esse: id et aliqua iam ex parte, quam verum sit, iudicare potuistis, et ex iis praecipue, de quibus in hoc libro disputabimus, intelligetis. Ingrediendum enim nobis est duce et quasi mystagogo Aristotele in augustissimum et religiosissimum iustitiae templum; lustranda oculis omnia illius adyta; contemplanda inprimis ipsius deae forma; et tum quae quantaque vis illius potestasque

Quid differant potestas et potenlia, et utrum h. l. praestet, explicabit Kritz. ad Sallust. Catil. 38. pag. 177. Fr.

sit, tum quibus ipsa se rebus, quibus ritibus coli gaudeat, cognoscendum est. Haec illa est, auditores, omnium domina et regina virtutum: a qua in omne hominum genus leges et iura manarunt; quae benefactis honores et praemia, malefactis ignominias et supplicia proponens, studia bonorum excitat, malorum improbitatem coërcet; qua sublata, non domus ulla, non civitas, non hominum inter se societas, non ipsa denique universitas rerum stare ac tueri se punctum temporis posset. Etenim, quoniam hodiernus dies ceterae disputationis prolusionem modo quandam habiturus est: dabitis mihi hanc veniam, ut, paullo altius huius sermonis principia repetens, percurram ea, quae priscis temporibus summa sapientia praediti homines de iustitia tradiderunt. Iustitiae originem a caelo esse dicebant; illic eam et vigere et ex omni aeternitate viguisse; certo illic ordine atque immutabili quadam lege gubernari omnia, ideoque aeterna atque immortalia esse. In iis autem, quae sub orbem lunae subiecta sunt, absolutam quidem illam et omni ex parte perfectam institiam materiae vitio cerni non posse: esse tamen aliquam caelestis illius imaginem, alibi expressiorem, alibi minus [ 176 ] expressam: futurum enim alioqui,

Vitandum hoc vocab. iis est, qui Ciceronem sequuntur. Vid. Hand. Tursell. I. pag. 235. sq. et Orell. ad Cic. orat. § . 49. pag. 40. ed. min. Fr.

ut permiscerentur ac corruerent omnia. Atque ut quaeque res plura et certiora illius vestigia retineret, ita esse eam perfectiorem,

Sic locutus est Columella de re rust. VI. 27. ut quaeque est praestantior, ita ubere campo pascitur. Cicero et eins aequales semper superlativum ponunt. Simile tamen est quod legitur Lael. V. 19. mihi perspicere videor, ita natos esse nos, ut inter omnes esset societas quaedam; maior autem, ut quisque propius (proxime Orell. Fr.) accederet. Matthiae in Eloquent. Lat. Exempl. pag. 166. et 39.

stabiliorem, immortalitati viciniorem: ut pauciora minusque certa, ita minus perfectam minusque constantem pluribusque casibus atque interitui denique obnoxiam. In elementis hoc primum notari volebant, eaque dupliciter considerabant: quatenus unumquodque eorum totum quiddam atque integrum est; et quatenus ad compositionem quasique coagmentationem ceterorum corporum particulae quaedam illorum assidue permiscentur ac temperantur. Tota igitur elementa nisi sedes ac regiones sibi a natura datas atque attributas obtineant, si irruere in alienas et migrare conentur; si ignis proxime sibi suppositam animalem spirabilemque naturam depascat et absumat; si aqua non contenta iis terminis, quos pepigit Deus, terram operiat et obruat: quis non intelligit, peritura funditus omnia, et talem quandam confusionem, qualem poëtae ante orbem conditum fuisse fingunt, consecuturam? Quid cum partes eorum copulari ac coalescere ad alia corpora progignenda et constituenda oportet: nonne iustitia quadam temperationis illius moderatrice opus est: ut tantum cuiusque pro rata portione, quantum satis est, admisceatur? In illa etiam quadripertita tempestatum varietate, qua distinctus est annus, idem observari posse dicebant. Quae cum ita eunt, ut quadam ipsius naturae quasi lege sancitum est, hoc est, cum et tellus conceptis seminibus hiberno frigore adstringitur, et vernis modicis imbribus ac tepore laxatur; cum et fruges fructusque arborum aestivo calore probe percoquuntur, et eodem sub autumnum remittente se paullatim ac frangente mitescunt: tum et saluberrimus annus est et maxima rerum ad victum necessariarum ubertate ac copia insignis. Cum contra fit, tum et caritas exsistit annonae, et variis morborum generibus omne genus animalium tentari solet. Cumque unusquisque nostrum duabus ex partibus coniunctus concretusque sit, corpore et animo: earum partium ex utraque, quae iustitiae iniustitiaeque vis esset, liquido perspici posse adseverabant. Omnia enim mala, omnia damna, omnem perniciem et corporibus et animis ex iniustitia evenire: iustitia salutem, incolumitatem, bona denique omnia effici ac contineri. Nam cum in corporibus quatuor sint, quae quatuor elementis proportione respondeant, igni flava bilis, animae sanguis, aquae pituita, bilis atra terrae: quam diu haec cum aequabilitate quadam inter se permista sunt, valemus ac vigemus; cum eorum aliquod aut potentius aut infirmius, aut plus aut minus iusto est, [ 177 ] aut se a communione ceterorum segregavit: conflictamur variis morbis tandemque interimus. Qua de re principis medicorum Hippocratis in libello de natura hominis

Tom. I. pag. 352. sq. ed. Kuehn. Fr.

haec verba sunt: Corpus hominis habet in se sanguinem et pituitam et bilem duorum generum, flavam et nigram: ex iis omnibus ipsius corporis natura est: eis fit, ut et doleat et bene valeat. Bene igitur valet, cum ea moderate inter se affecta sunt et temperatione et potestate et copia, maximeque si permista sint; dolet autem, cum eorum aliquod aut plus aut minus est, aut in corpore secretum neque cum ceteris omnibus temperatum. Haec Hippocratis verba ipsa expressi: ex quibus intelligimus, in aequabilitate, cuius effectrix iustitia est, sitam esse bonam corporis constitutionem. Sed ne ali quidem corpus utiliter ac salutariter sine aliqua imagine iustitiae potest. Nisi enim vis aliqua sit, quae et siccum et humidum alimentum, ubi iam coctum atque confectum et in succum ac sanguinem conversum est, aequabiliter distribuat ac dispertiat, atque id quod cuique parti aptum et accommodatum est, et quantum opus est, tribuat, neque alias partes, tumidas et redundantes, alias exhaustas et enectas esse patiatur: facile intelligimus, haec tam admirabilis fabrica corporis nostri quantam deformitatem habitura et quam cito ruitura sit. Atque haec in corporibus. Quid in animis? quantum bonorum a iustitia, quantum malorum ab iniustitia effici creditis? In quibus cum pars una sit, qua intelligimus, qua ratiocinamur, qua proxime

Deest ad in Aldina. Quam constructionem defendere licet exemplis apud Drakenborch. ad Liv. IX. 40. Sed magis Ciceronianum est accedere cum praepositione, quod Ingolstadienses ediderunt. D. R. — Cf. pag. 321. et adn. Tom. II. pag. 525. R. Fr.

divinam naturam accedimus; altera, quae rationis ipsa quidem per se particeps non est, sed obtemperare tamen rationi potest: cum quod fieri ius est, id fit, hoc est, cum pars illa superior imperat, et tanquam habenas tenens, currum regit; paret altera, et quo illa cumque ducet sequitur: tum omnis honestas, omnis dignitas, omnis officii ac virtutis splendor elucet. At cum excusso ac depulso rationis iugo, cupiditas, quasi seditiosus aliquis ac turbulentus civis, fasces arripit, in arcem invadit, mentem de sua sede contra ius fasque deturbat: tum, ut navis discordibus acta ventis, sic hominis vita contrariis et inter se pugnantibus foedissimarum libidinum flatibus agitata, in omnem scelerum ac flagitiorum turpitudinem praeceps ruit. Ipsis igitur et animorum et corporum nostrorum inter se partibus, ut utrisque bene ac beate sit, iustitiam quandam intercedere necesse est. Sed idem in societatibus convictuque hominum multo evidentius multoque illustrius cernitur. Quomodo enim patrifamilias cum uxore, cum liberis, cum servis, quae primae coniunctiones sunt, convenire poterit; quae eis omnibus vita erit, nisi et ille iuste imperet, et hi iuste pareant? Si vir in uxorem iniurius ac contumeliosus esse velit, neque eam pro comite individua [ 178 ] vitae, pro divinorum humanorumque omnium socia, sed pro scorto aut pro ancilla habere; si uxor sua domestica curatione non contenta, implicare se aliis rebus et viri partes praeripere conetur, neque se ei morigeram praebeat; si uterque liberos in servorum, servos in pecudum loco ac numero habeat, duriorique eos quam ius est, imperio premat; si liberi parentum, servi dominorum imperium detrectent, eisque obtemperare ac dicto audientes esse abnuant: quis non videt, nullam in domo ita instituta concordiam, nullam benevolentiam, nullam animorum voluntatumque consociationem, plena perpetuo omnia rixarum, discordiarum, querelarum, contentionum fore? ut in qualibet solitudine, in quamlibet vastis ac desertis et ab omni hominum cultu ac consortio remotis locis suavior vita quam in ea domo, unde iustitia exsulet, esse videatur. Ita omnem fructum, omnem dulcitudinem,

Cf. adn. pag. 40. R. Fr.

omnem amabilitatem vitae, vitam denique ipsam tollit e vita, qui iustitiam tollit. Egrediamur, si videtur, domo, et in forum ac publicum prodeamus. Quis est omnium, qui eum, quem iniustum esse opinetur, aditu, congressione, sermone dignum iudicet, quin eum, quasi maleficum aliquod et noxium animal, refugiat, aversetur, odio habeat? quin eius concursum

Muretus occursum scripserat. D. R. — Idem vult Wyttenb. in Catharsio, quod abest a Leidensi opusculorum collectione; sed habet ed. Brunsv. Tom. I. pag. 334. Friedemann.

dirum sibi ac tetrum atque ominosum putet? Quamvis enim omnia vitia bonis viris odiosa atque invisa sunt:

Cf. adn. ad pag. 5. R. Fr.

tamen iniustitia praecipue alienat ab iis, in quibus est, aliorum animos, omniumque sibi odia conflat, conciliat, colligit. Ceteris vitiis affectos aliquo modo ferimus; quibusdam ignoscimus; quibusdam non nimis offendimur; quibusdam in hac vitae ac morum corruptione etiam oblectamur: prodigos multi amant; avaros tolerant; multos aliena intemperantia non offendit; qui voluptates nimis refugiunt, etiam severitatis ac castimoniae laudem ferunt; audacium in bello interdum aliquis usus est; timidis et nimis cupidis vitae ignoscitur: iniustus communi omnium mortalium odio flagrat;

Usitatior ea ratio est, qua odio flagrare dicitur, qui ipse odit alterum: quamquam quod scripsit h. l. Muretus, simillbus loquutionibus defendi posse concedo. Fr.

suis, alienis, civibus, peregrinis, notis, ignotis iuxta omnibus invisus, exosus,

Haec vox apud meliores Latinorum scriptores nisi activa significatione non dicitur. Cf. Nolten. Lex. Antib. pag. 943. et Tzschuck. ad Eutrop. VII. 23. pag. 528. Fr.

intolerandus est. Itaque etsi illud omnibus hominibus a natura tributum est, ut raro sua vitia agnoscant, eaque modis omnibus tegere et occultare conentur, aut etiam eis virtutum nomina imponere: ut se prodigi pro liberalibus, avari pro parcis ac frugi, timidi pro cautis ac consideratis, audaces pro fortibus haberi et praedicari velint: facilius tamen reperias, qui se avarum, timidum, audacem, libidinosum, quam qui iniustum esse fateatur. [ 179 ] Quin etiam ceteris vitiis suis hanc aut defensionem aut excusationem praetendere ac praetexere consueverunt, se in neminem iniurios esse. Avarus sum, fateor: sed ita, ut mea conservem, suo neminem fraudem. Prodigus: sed cui, ut largiar, eripio? in quem contumeliosus sum? Indulgeo voluptati, hilare vivo: quidquid animo meo collubitum est, facio: sed quid tum postea? meae libidines nemini nocent. Et ita ille apud Terentium

Adelph. II. 1. 34. Fr.

homo impurissimus,

Leno, inquit, sum, fateor: pernicies communis adolescentium: Periurus, pestis: tamen tibi a me nulla est orta iniuria.

Videte, quam odiosa quamque abhorrens a natura sit iniustitia; quam turpe atque invidiosum iniuriam facere: cum qui negare non possunt, aliis se vitiis implicatos atque illaqueatos teneri, dum hoc careant, ferri se non posse tantum, sed propemodum etiam debere arbitrentur. Civitates vero et regna et imperia quae res alia nisi iustitia aut initio fundare ac constituere, aut postea tam multa saecula conservare ac propagare potuisset? Nam et convenerunt homines et vitam una colere decreverunt, cum se aequo iure usuros et quod suo sibi labore peperissent, eo sine metu fruituros esse, neque moenibus magis quam legibus a vi atque ab iniuria tutos fore confiderent: et quam diu id observatur, tam diu amice inter se ac concorditer vivunt; simul atque ab aequitate disceditur, partes, factiones, secessiones, seditiones et bella civilia exsistunt. Praeclare, ut omnia, Euripides:

Fortasse respexit Eurip. Suppl. 312. (to\ ga/r toi sune/xon a)nqrw/pwn po/leis tou=t e)/sq', o(/tan tis tou\s no/mous sw/ch| kalw=s. Fr.) Matthjae.

Idemque alio loco ait, iustitiae neglectum plerisque civitatibus exitiosum esse. Iustitia civitates a parvis et humilibus profectae principiis brevi tempore ad magnam potentiam pervenerunt: iniustitia florentissimae et opulentissimae breviori tempore funditus conciderunt. Neque enim adamantinis illis vinculis, quae Dionysius senior crebro in ore habebat,

Vid. Piutarch. Dion. cap. 10. Fr.

vi atque metu, sed iustitia et aequitate magna imperia retinentur. Quare sapienter Persae ei ex regiis liberis, qui natu maximus erat, quique in spem regni educabatur, cum alios ad virtutem magistros dabant, tum unum inprimis, a quo iustitiam doceretur. Paedalios etiam, Indicam gentem, litteris proditum est in sacris publicis nihil aliud a diis quam iustitiam petere solitos esse:

Vide Stobacum de Iustitia serm. IX. pag. 105. ed. Aurel. Allobrog. a. 1609. Fr.

quod eam si consequerentur, affatim sibi bonorum omnium putarent fore. Iustitiam enim et perpetuas illius, ut poëtae loquuntur, sive comites sive sorores, veritatem [ 180 ] et fidem, pax et amicitia et bonarum artium cultus et omnium rerum expetendarum abundantia consequitur. Eam si colerent omnes, nunquam tubae, nunquam litui audirentur; arma aut exederentur rubigine, aut in ligones ac vomeres conflarentur; belli, dissensionis, inimicitiarum ne nomina quidem hominibus cognita essent. Quod scite sane et ex patriae suae consuetudine Agesilaus expressit: ex quo cum quaesitum esset, utra esset virtus praestantior, iustitiane an fortitudo: haec, inquit, sine illa tantum ad perniciem valet; at illi si pareant omnes, huius usus. nullus futurus est.

Plutarch. Ages. cap. 23. et Apophth. Tom. VI. pag. 722. Rsk. Fr.

Tutus hos etenim rura perambulat;

Nutrit rura Ceres almaque Faustitas;

Pacatum volitant per mare navitae;

Culpari metuit fides.

Nullis polluitur casta domus stupris;

Mos et lex maculosum edomuit nefas;

Laudantur simili prole puerperae;

Culpam poena premit comes.

quemadmodum suavissime cecinit Horatius.

Carm. IV. 5. 17. sqq. Fr.

Ubicunque iustitia dominatur, illinc fraudes, illinc doli, illinc periuria exsulant: non adulteri, non raptores, non fures, non sicarii, non venefici, non latrones, non testamentorum subiectores, non obsessores itinerum reperiuntur:

Cf. Cic. II. in Catil. § . 7. Fr.

ea denique propemodum eveniunt, quae aureae aetatis hominibus evenisse memorantur. Nam ne tum quidem aliam ob caussam

Ver erat aeternum placidique tepentibus auris Mulcebant Zephyri natos sine semine flores, Nec renovatus ager gravidis canebat aristis:

quam quoniam homines

Neque enim debemus illa poëtarum figmenta tanquam inania modo quaedam aurium oblectamenta accipere, sed ex eis discere, Deum ipsum favere hominibus iustis; eorum

Usitatius erat iis labores fortunare. Fr.

labores fortunare; eorum conatus ac consilia ad bonos exitus ducere. Nam neque dictu neque cogitatu fas est, eum, qui summe iustus est aut ipsa potius iustitia, non esse amicum, benevolum, propitium iis, qui ad iustitiam omne suum studium conferunt, eamque toto pectore sequuntur. Itaque Hesiodus

Opp. et dd. vs. 225. Fr.

quoque, non tantum aureus et [ 181 ] ad verbum ediscendus poëta,

Cic. Acad. II. 44. 135. Est enim non magnus, verum aureolus et — ad verbum ediscendus libellus. Perperam statuunt nonnulli idem esse verbotenus, quod quomodo usurpetur, docent Lexica et Nolien. Antibarb. pag. 764. Fr.

verum etiam Philosophus inprimis bonus, multis versibus persequitur ac percenset ea bona, quae a Deo tribuuntur cultoribus iustitiae, contraque eas, quae ab iniustitia civitatibus inferuntur, calamitates. Illorum enim urbes laetas florere populis, nunquam bello, nunquam fame, nunquam aliis eiusmodi pestibus conflictari: hos et fame et peste

In hoc quidem membro quum de morbo contagioso, ut vocatur, sermo sit, pestilentia potius quam peste dicendum erat. Vid. Nolten. Lex. Antib. pag. 1096. sq. Verum talia non ubique accurate servantur. Fr.

et bello et aliis innumerabilibus malis iniustitiae suae poenas dare. Recitarem versus ipsos, nisi Graeca quidem huic sermoni admiscere nollem; Latine autem me inaffectatam quandam illorum iucunditatem pari gravitate coniunctam assequi posse diffiderem. Quodsi haec non essent, sique iniusti quidem abundarent omnibus copiis, in summa opum atque honorum affluentia viverent, fortunam sibi arbitrio suo fingerent ac temperarent; iustos autem odium, contemptus, egestas, exilia, orbitates, damna omnia sequerentur: tenere tamen mordicus deberemus id, quod a Platone divinitus et religioni nostrae convenienter traditum ac disputatum est, iustos, etiamsi omnes fortunae acerbitates excipiant, semper beatos; iniustos etiam in maximis prosperitatibus secundissimisque rebus infelicissimos esse. Dixi de iustitia, non quaecunque poteram: neque enim id tempus tulisset, neque omnia in unum locum congerenda ac semel effundenda erant: sed ex infinita copia eorum, quae dici possunt, quantum satis esse hodiernae disputationi iudicavi: quotidie autem, ut spero, plura et meliora dicentur. Nunc, quod interdum disertos homines facere animadverti, ut cum ad clausulam orationis ventum est, illa, de quibus egerunt, breviter ac summatim colligant, quo ea in uno conspectu posita altius in audientium animis ac memoria infigant: id ego quoque facere cupio; sed quia eius artis magistri singularis cuiusdam artificii eam rem indigere aiunt, quod mihi deest, ab alio mutuabor, recitaboque vobis verba quaedam Poli Lucani

Apud Stobaeum Serm. IX. pag. 105.

nobilis Philosophi, unius ex illis veteribus Pythagoreis, qui tenuerunt eam partem Italiae, quae magna Graecia vocabatur: quibus verbis summa eorum omnium, quae a me hodie dicta sunt, continetur. Iustitia, inquit, ceterarum omnium virtutum parens et altrix vocanda mihi videtur: neque sine ea fieri posse, ut quisquam aut temperans sit, aut fortis, aut prudens. Est enim harmonia quaedam et pax totius animi cum apto et composito motu. Illius autem quanta sit vis, magis e ceterorum habituum inspectione cognosci potest. Nam ceterorum utilitates ad unum modo pertinent: huius ad omnia, quae composita sunt, et ad multitudinem. Ea igitur in mundo quidem providentia vocatur et harmonia et iudicium et mens Deorum, qui ita statuerunt. In civitate autem pax et bona legum [ 182 ] constitutio merito dicitur. In privata domo, viri quidem et uxoris mutua concordia, servorum autem in dominos bonus animus, et vicissim in dominis amica et benevola servorum procuratio. In corpore autem et animo, primum quidem ea, quae omnibus carissima sunt, vita et bona valetudo et integritas virium: iam autem sapientia omnisque scientia. Quae igitur una et totum et partes ita regit et servat, efficiens omnia inter se concordia et amica, quidni communis omnium parens et altrix omnium suffragiis praedicetur? Haec ille. Ego autem ad huius virtutis tractationem et cognitionem et ad has pulcerrimas animorum epulas nobis omnibus ab Aristotele paratas vos, auditores, voco. Cogitate, quid agatis. Virtus, qua de agitur, praestantissima est; qui de ea scripsit, Philosophus praestantissimus. Utinam ex me quoque tertium argumentum sumi posset ad animos vestros excitandos. Sed, quo minus doctrina et ingenio valeo, eo plus laboris ac diligentiae afferam. Nullus autem est, quin adhibito labore efficere aliquid et navare possit.

Cic. ad Fam. VI. ep. 1. exir. nemo est tam afflictus, quin, si nihil aliud studeat nisi id quod agit, possit navare aliquid et efficere. Fr.

Multum a me operae iampridem in hoc libro positum est; multae noctes vigilatae, ut ad illius intelligentiam pervenirem: praecipue olim, cum in iuris civilis studia incumberem, ad quae hunc librum mirifice utilem esse intelligebam. Non puto me usque adhuc valde fefellisse vestram de me opinionem, neque saepe id, quod pollicitus sim, non praestitisse. Mihi credite: si quantum ego ad docendum, tantum vos ad discendum diligentiae afferetis, efficiam, ut multos magnosque fructus ex huius libri cognitione capiatis. DIXI.