Orationes By M. Tullius Cicero
Edited by:
Albert Clark
Oxonii e Typographeo Clarendoniano 1909
Perseus Documents Collection Table of Contents
PRO M. TVLLIO ORATIO
PRO M. FONTEIO ORATIO
PRO P. SVLLA ORATIO
PRO ARCHIA POETA ORATIO
PRO CN. PLANCIO ORATIO
PRO M. SCAVRO ORATIO
PRO M. TVLLIO ORATIO
PRO M. FONTEIO ORATIO
PRO P. SVLLA ORATIO
PRO ARCHIA POETA ORATIO
PRO CN. PLANCIO ORATIO
PRO M. SCAVRO ORATIO
Funded by The Annenberg CPB/Project |
|
Ch. 1 [sect. 1] A<ntea sic hanc causam> a<gere> s<tatue>ra<m>, <recupe>ratores, <ut
infitia>turos adversarios arbitrarer tantam caedem et tam
atrocem ad familiam suam pertinere. itaque animo soluto
a cura et a cogitatione veneram, quod intellegebam facile id
me testibus planum facere posse. nunc vero postea quam
non modo confessus est vir primarius, L. Quin<ctius> . . .
[gap in text: Roughly six lines of eighty characters are missing.]
<la>borabam ut, quod arguebam, id factum esse ostenderem;
nunc in eo consumenda est oratio ut ne adversarii, quod
infitiari nullo modo potuerunt, cum maxime cuperent, id
cum confessi sunt, meliore loco esse videantur.
[sect. 2] itaque tum
vestrum difficilius iudicium, mea facilis defensio fore videbatur.
ego enim omnia in tes<tibus> . . .
[gap in text: Seven lines are missing]
quid est facilius quam de eo qui confitetur iudicare? mihi
autem difficile est satis copiose de eo dicere quod nec
atrocius verbis demonstrari potest quam re ipsa est, neque
apertius oratione mea fieri quam ipsorum confessione factum
est.
[sect. 3]
Cum in hac re quam commemoravi
mihi mutanda ratio defensionis . . .
[gap in text: Seven lines are missing]
minus diligenter illius existimationem quam rem M. Tulli
viderer defendere. nunc quoniam Quinctius ad causam
pertinere putavit res ita multas, falsas praesertim et inique
confictas, proferre de vita et moribus et existimatione M.
Tulli, multis de causis mihi Fabius debebit ignoscere, si
minus eius famae parcere videbor quam antea consului.
[gap in text: Six lines are missing.]
Ch. 2
[sect. 4] Pri . . ..
. . ore putavit ad officium suum pertinere adversario nulla
in re parcere, quid me oportet Tullium pro Tullio facere,
homine coniuncto mecum non minus animo quam nomine?
ac mihi magis illud laborandum videtur, recuperatores, ut
quod antea nihil in istum dixi probar<e possi>m, quam <ne> in eo
reprehendar quod hoc tempore respondeo.
[sect. 5] verum et tum
id feci quod oportuit, et nunc faciam quod necesse est.
nam cum esset de re pecuniaria controversia, quod damnum
datum M. Tullio diceremus, alienum mea natura videbatur
quicquam de existimatione P. Fabi dicere, non quia res
postulare non videretur. quid ergo est? tametsi postulat
causa, tamen, nisi plane cogit ingratiis, ad male dicendum
non soleo descendere. nunc cum coactus dicam, si quid
forte dicam, tamen id ipsum verecunde modiceque faciam,
tantum ut, quoniam sibi me non esse inimicum potuit priore
actione Fabius iudicare, nunc M. Tullio fidelem certumque
amicum esse cognoscat.
Ch. 3 [sect. 6]
Vnum hoc abs te, L. Quincti, pervelim impetrarequod
tametsi eo volo quia mihi utile est, tamen abs te idcirco
quia aequum est, postulout ita tibi multum temporis ad
dicendum sumas ut his aliquid ad iudicandum relinquas.
namque antea non defensionis tuae modus, sed nox tibi
finem dicendi fecit; nunc, si tibi placere potest, ne idem
facias, id abs te postulo. neque hoc idcirco postulo quod
te aliquid censeam praeterire oportere aut non quam ornatissime
et copiosissime dicere, verum ut semel una quaque
de re dicas; quod si facies, non vereor ne dicendo dies
eximatur.
[sect. 7]
iudicium vestrum est, recuperatores, Qvantae pecvniae
paret dolo malo familiae P. Fabi vi hominibvs armatis coactisve damnvm datvm esse M. Tvllio. eius
rei taxationem nos fecimus; aestimatio vestra est; iudicium
datum est in quadruplum.
Ch. 4 [sect. 8]
Cum omnes leges omniaque iudicia quae paulo graviora
atque asperiora videntur esse ex improborum iniquitate et
iniuria nata sunt, tum hoc iudicium paucis hisce annis
propter hominum malam consuetudinem nimiamque licentiam
constitutum est. nam cum multae familiae dicerentur
in agris longinquis et pascuis armatae esse caedisque
facere, cumque ea consuetudo non solum ad res privatorum
sed ad summam rem publicam pertinere videretur, M. Lucullus,
qui summa aequitate et sapientia ius dixit, primus
hoc iudicium composuit et id spectavit ut omnes ita familias
suas continerent ut non modo armati damnum nemini
darent verum etiam lacessiti iure se potius quam armis
defenderent;
[sect. 9] et cum sciret de damno legem esse Aquiliam,
tamen hoc ita existimavit, apud maiores nostros cum et res
et cupiditates minores essent et familiae non magnae magno
metu continerentur ut perraro fieret ut homo occideretur,
idque nefarium ac singulare facinus putaretur, nihil opus
fuisse iudicio de vi coactis armatisque hominibus; quod
enim usu non veniebat, de eo si quis legem aut iudicium
constitueret, non tam prohibere videretur quam admonere.
Ch. 5 [sect. 10] his temporibus cum ex bello diuturno atque domestico res
in eam consuetudinem venisset ut homines minore religione
armis uterentur, necesse putavit esse et in universam familiam
iudicium dare, quod a familia factum diceretur, et recuperatores
dare,
[sect. 11] ut quam primum res iudicaretur, et poenam
graviorem constituere, ut metu comprimeretur audacia, et
illam latebram tollere: 'damnum iniuria.' quod in aliis
causis debet valere et valet lege Aquilia, id ex huius modi
damno quod vi per servos armatos datum esset . . .
[gap in text: Seven short lines of thirty characters are missing.]
[sect. 12]
ipsi statuerent quo tempore possent suo iure arma capere,
manum cogere, homines occidere. Cum iudicium ita daret
ut hoc solum in iudicium veniret, videreturne vi hominibus
coactis armatisve damnum dolo malo familiae datum, neque
illud adderet 'inivria,' putavit se audaciam improborum
sustulisse, cum spem defensionis nullam reliquisset.
Ch. 6 [sect. 13]
quoniam quod iudicium et quo consilio constitutum sit
cognostis, nunc rem ipsam, ut gesta sit, dum breviter vobis
demonstro, attendite.
[sect. 14] fundum habet in agro Thurino
M. Tullius paternum, recuperatores, quem se habere usque
eo non moleste tulit, donec vicinum eius modi nactus est
qui agri finis armis proferre mallet quam iure defendere.
nam P. Fabius nuper emit agrum de C. Claudio senatore,
cui fundo erat adfinis M. Tullius, sane magno, dimidio fere
pluris incultum exustis villis omnibus quam quanti integrum
atque ornatissimum carissimis pretiis ipse Claudius <emerat> . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
[sect. 15]
clam circumscripsisse isti a consulari Macedonia et Asia.
etiam illud addam quod ad rem pertinet: imperatore
mortuo pecuniam nescio quo modo quaesitam dum volt in
praedio ponere, non posuit, sed abiecit. nihil adhuc m . . .
[gap in text: Ten lines are missing.]
. . am calamitate vicinorum corrigit, et quod stomachum
suum damno Tulli <exp>lere conatus est.
Ch. 7
[sect. 16] est in eo agro
centuria quae Populiana nominatur, recuperatores, quae semper
M. Tulli fuit, quam etiam pater pos<sederat> . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
posita esse et ad fundum eius convenire. ac primum, quod
eum negoti totius et emptionis suae paenitebat, fundum proscripsit;
eum autem emptum habebat cum socio Cn. Acerronio,
viro op<timo>. . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
modum proscripsisse.
[sect. 17] hominem appellat. iste sane adroganter
quod commodum fuit respondit. Nequedum finis
auctor demonstraverat. mittit ad procuratorem litteras et
ad vilicum Tullius . . .
[gap in text: Ten lines are missing.]
facturum negavit; illis absentibus finis Acerronio demonstravit
neque tamen hanc centuriam Populianam vacuam
tradidit. Acerronius, quo modo potuit, se de tota re ex . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
Ch. 8
[sect. 18]
mine eius modi semustilatus effugit. adducit iste interea
in saltum homines electos maximis animis et viribus et eis
arma quae cuique habilia atque apta essent comparat, prorsus
ut quivis intellegeret non eos ad rem rusticam, verum ad
caedem ac pugnam comparari.
[sect. 19] brevi illo tempore Q. Cati
Aemiliani, hominis honesti, quem vos nostis, duo homines
occiderunt; multa alia fecerunt; passim vagabantur armati,
non obscure, sed ut plane intellegere viderentur ad quam
rem parati essent; agros, vias denique infestas habebant.
venit in Thurinum interea Tullius. deinde iste pater
familias Asiaticus beatus, novus arator et idem pecuarius,
cum ambularet in agro, animadvertit in hac ipsa centuria
Populiana aedificium non ita magnum servumque M. Tulli
Philinum.
[sect. 20] 'quid vobis,' inquit, 'istic negoti in meo est?'
servus respondit pudenter, at non stulte, dominum esse ad
villam; posse eum cum eo disceptare si quid vellet. rogat
Fabius Acerroniumnam ibi tum eratut secum simul
veniat ad Tullium. venitur. ad villam erat Tullius.
appellat Fabius ut aut ipse Tullium deduceret aut ab eo
deduceretur. dicit deducturum se Tullius, vadimonium
Fabio Romam promissurum. manet in ea condicione
Fabius. mature disceditur.
Ch. 9
[sect. 21] proxima nocte, iam fere cum
lux adpropinquaret, ad illud aedificium de quo antea dixi,
quod erat in centuria Populiana, servi P. Fabi frequentes
armatique veniunt; introitum ipsi sibi <vi> manuque patefaciunt;
homines magni preti servos M. Tulli nec opinantis
adoriuntur; quod facile factu fuit, neque tam multos neque
repugnantis multi armati paratique occidunt tantumque odi
crudelitatisque <hab>uerunt ut eos omnis gurgulionibus insectis
relinquerent, ne, si quem semivivum ac spirantem etiam reliquissent,
minor eis honor haberetur; praeterea tectum
villamque disturbant.
[sect. 22] hanc rem tam atrocem, tam indignam,
tam repentinam nuntiat M. Tullio Philinus, quem
antea nominavi, qui graviter saucius e caede effugerat.
Tullius statim dimittit ad amicos, quorum ex vicinitate Thurina
bona atque honesta copia praesto fuit.
[sect. 23] omnibus
acerba res et misera videbatur. Cum amici in comm . . .
[gap in text: Major break -- end of one manuscript.]
turbarunt.
Ch. 10
[sect. 24]
audite, quaeso, in eas res quas commemoro hominum
honestorum testimonium. haec quae mei testes dicunt,
fatetur adversarius eos vere dicere; quae mei testes non dicunt,
quia non viderunt nec sciunt, ea dicit ipse adversarius.
nostri testes dicunt occisos homines; cruorem in locis pluribus,
deiectum aedificium se vidisse dicunt; nihil amplius.
quid Fabius? Horum nihil negat. quid ergo addit amplius?
[sect. 25] Suam familiam fecisse dicit. quo modo? vi
hominibus armatis. quo animo? Vt id fieret quod factum
est. quid est id? Vt homines M. Tulli occiderentur.
quod ergo eo animo factum est ut homines unum in locum
convenirent, ut arma caperent, ut certo consilio certum in
locum proficiscerentur, ut idoneum tempus eligerent, ut
caedem facerent, id si voluerunt et cogitarunt et perfecerunt,
potestis eam voluntatem, id consilium, id factum a dolo
malo seiungere?
[sect. 26] at istuc totum 'dolo malo' additur in
hoc iudicio eius causa qui agit, non illius quicum agitur. id
ut intellegatis, recuperatores, quaeso ut diligenter attendatis;
profecto quin ita sit non dubitabitis.
Ch. 11 [sect. 27]
si ita iudicium daretur ut id concluderetur quod a familia
factum esset, si quae familia ipsa in caede interesse noluisset
et homines aut servos aut liberos coegisset aut conduxisset,
totum hoc iudicium et praetoris severitas dissolveretur.
nemo enim potest hoc iudicare, qua in re familia non interfuisset,
in ea re eam ipsam familiam vi armatis hominibus
damnum dedisse. ergo, id quia poterat fieri et facile poterat,
idcirco non satis habitum est quaeri quid familia ipsa
fecisset, verum etiam illud, quid familiae dolo malo factum
esset.
[sect. 28] nam cum facit ipsa familia vim armatis coactisve
hominibus et damnum cuipiam dat, id dolo malo fieri necesse
est; cum autem rationem init ut ea fiat, familia ipsa non
facit, fit autem dolo malo eius. ergo addito 'dolo malo'
actoris et petitoris fit causa copiosior. Vtrum enim ostendere
potest, sive eam ipsam familiam sibi damnum dedisse,
sive consilio et opera eius familiae factum esse, vincat
necesse est.
Ch. 12 [sect. 29]
videtis praetores per hos annos interdicere hoc modo,
<velut inter> me et M. Claudium: Vnde dolo malo tvo,
M. Tvlli, M. Clavdivs avt familia avt procvrator
eivs vi detrvsvs est, cetera ex formula. si, ubi ita interdictum
est et sponsio facta, ego me ad iudicem sic defendam
<ut> vi me deiecisse confitear, dolo malo negem, ecquis me
audiat? non opinor equidem, quia, si vi deieci M. Claudium,
dolo malo deieci; in vi enim dolus malus inest, et Claudio
utrumvis satis est planum facere, vel se a me ipso vi deiectum
esse vel me consilium inisse ut vi deiceretur.
[sect. 30] plus igitur
<datur> Claudio, cum <ita> interdicitur, unde dolo malo meo vi
deiectus sit, quam si daretur, unde a me vi deiectus esset.
nam in hoc posteriore, nisi ipse egomet deiecissem, vincerem
sponsionem; in illo priore, ubi dolus malus additur,
sive consilium inissem, sive ipse deiecissem, necesse erat te
dolo malo meo vi deiectum iudicari.
Ch. 13 [sect. 31] hoc persimile atque
adeo plane idem est in hoc iudicio, recuperatores. quaero
enim abs te, si ita iudicium datum esset:
Qvantae pecvniae paret a familia P. Fabii
<vi> hominibvs armatis
damnvm M. Tvllio datvm, quid haberes quod diceres?
nihil, opinor. fateris enim omnia et familiam P. Fabi fecisse
et vi hominibus armatis fecisse. quod additum est
'dolo malo,' id te adiuvare putas in quo opprimitur et excluditur
omnis tua defensio?
[sect. 32] nam si additum id non esset
ac tibi libitum esset ita defendere, tuam familiam non fecisse,
vinceres, si id probare potuisses. nunc, sive illa defensione
uti voluisses sive hac qua uteris, condemneris necesse est;
nisi putamus eum <in iudi>cium venire qui consilium inierit,
illum qui fecerit non venire, cum consilium sine facto intellegi
possit, factum sine consilio non possit. an, quod factum
eius modi est ut sine occulto consilio, sine nocte, sine vi,
sine damno alterius, sine armis, sine caede, sine maleficio
fieri non potuerit, id sine dolo malo factum iudicabitur?
an, qua in re praetor illi improbam defensionem tolli voluit,
in ea re mihi difficiliorem actionem factam putabitis?
Ch. 14 [sect. 33] hic
mihi isti singulari ingenio videntur esse qui et id quod mihi
contra illos datum est ipsi adripiunt et scopulo atque saxis
pro portu stationeque utuntur. nam in dolo malo volunt
delitiscere, in quo, non modo cum omnia ipsi fecerunt quae
fatentur, verum etiam si per alios id fecissent, haererent ac
tenerentur.
[sect. 34] ego non in una re sola, quod mihi satis est,
neque in universa re solum, sed singillatim in omnibus dolum
malum exstare dico. consilium capiunt ut ad servos
M. Tulli veniant; dolo malo faciunt. arma capiunt; dolo
malo faciunt. tempus ad insidiandum atque celandum
idoneum eligunt; dolo malo faciunt. vi in tectum inruunt;
in ipsa vi dolus est. occidunt homines, tectum diruunt; nec
homo occidi nec consulto alteri damnum dari sine dolo
malo potest. ergo si omnes partes sunt eius modi ut in
singulis dolus malus haereat, universam rem et totum facinus
sine dolo malo factum iudicabitis?
Ch. 15 [sect. 35]
quid ad haec Quinctius? sane nihil certum neque
unum, in quo non modo possit verum putet se posse consistere.
primum enim illud ini<e>c<i>t, nihil posse dolo malo
familiae fieri. hoc loco non solum fecit ut defenderet
Fabium, sed ut omnino huiusce modi iudicia dissolveret.
nam si venit id in iudicium de familia quod omnino familia
nulla potest committere, nullum est iudicium, absolvantur
omnes de <si>mili causa necesse est, bona me hercule!
[sect. 36] si hoc
solum esset, tamen vos, tales viri, nolle deberetis maximam
rem coniunctam cum summa re publica fortunisque privatorum,
severissimum iudicium maximaque ratione compositum
per vos videri esse dissolutum. sed non id solum
agitur . . .
[gap in text: end of this MS.]
Priscian 6.1.5
hoc iudicium sic exspectatur ut non unae rei statui, sed
omnibus constitui putetur.
[sect. 37]
. . .ego intellego, et tamen dicendum est ad ea quae dixit Quinctius,
non quo ad rem pertineat, sed ne quid, quia a me
praetermissum sit, pro concesso putetur.
Ch. 16 [sect. 38]
dicis oportere quaeri, homines M. Tulli iniuria occisi sint
necne. de quo hoc primum quaero, venerit ea res in hoc
iudicium necne. si non venit, quid attinet aut nos dicere
aut hos quaerere? si autem venit, quid attinuit te tam
multis verbis a praetore postulare ut adderet in iudicium
'inivria,' et, quia non impetrasses, tribunos pl. appellare
et hic in iudicio queri praetoris iniquitatem, quod de iniuria
non addidisset?
[sect. 39] haec cum praetorem postulabas, cum tribunos
appellabas, nempe <ita> dicebas, potestatem tibi fieri
oportere ut, si posses, recuperatoribus persuaderes non esse
iniuria M. Tullio damnum datum. quod ergo ideo in iudicium
addi voluisti, ut de eo tibi apud recuperatores dicere
liceret, eo non addito nihilo minus tamen ita dicis, quasi id
ipsum a quo <d>e<pul>s<u>s es impetraris?
Ch. 17 at quibus verbis in
decernendo Metellus usus est ceteri<que> quos appellasti?
nonne haec omnium fuit oratio, quod vi hominibus armatis
coactisve familia fecisse diceretur, id tametsi nullo iure fieri
potuerit, tamen se nihil addituros? et recte, recuperatores.
[sect. 40] nam cum perfugio nullo constituto tamen haec scelera servi
audacissime faciant, domini impudentissime confiteantur,
quid censetis fore, si praetor iudicet eius modi caedis fieri
iure posse? an quicquam interest utrum magistratus peccato
defensionem constituant an peccandi potestatem licentiamque
permittant?
[sect. 41] etenim, recuperatores, non damno
commoventur magistratus ut in haec verba iudicium dent.
nam <si> id esset, nec recuperatores potius darent quam iudicem
nec in universam familiam, sed in eum <qui>cum nominatim
ageretur, nec in quadruplum, sed in duplum, et <ad>
'damnvm' adderetur 'inivria.' neque enim is qui hoc
iudicium dedit, de ceteris damnis ab lege Aquilia recedit, in
quibus nihil agitur nisi damnum, qua de re praetor animum
debet advertere.
Ch. 18 [sect. 42] in hoc iudicio videtis agi de vi, videtis
agi de hominibus armatis, videtis aedificiorum expugnationes,
agri vastationes, hominum trucidationes, incendia, rapinas,
sanguinem in iudicium venire, et miramini satis habuisse eos
qui hoc iudicium dederunt id quaeri, utrum haec tam acerba,
tam indigna, tam atrocia facta essent necne, non utrum iure
facta an iniuria? non ergo praetores a lege Aquilia recesserunt,
quae de damno est, sed de vi et armis severum iudicium
constituerunt, nec ius et iniuriam quaeri nusquam
putarunt oportere, sed eos qui armis quam iure agere maluissent
de iure et iniuria disputare noluerunt.
[sect. 43] neque ideo
de iniuria non addiderunt quod in aliis rebus non adderent,
sed ne ipsi iudicarent posse homines servos iure arma capere
et manum cogere, neque quod putarent, si additum esset,
posse hoc talibus viris persuaderi non iniuria factum, sed ne
quod tamen scutum dare in iudicio viderentur eis quos
propter haec arma in iudicium vocavissent.
Ch. 19 [sect. 44] fuit illud interdictum
apud maiores nostros de vi quod hodie quoque
est: Vnde tv avt familia avt procvrator tvvs illvm
avt familiam avt procvratorem illivs in hoc anno
vi deiecisti. deinde additur illius iam hoc causa quicum
agitur: cvm ille possideret, et hoc amplius:
qvod nec vi nec
clam nec precario possideret.
[sect. 45] multa dantur ei qui vi
alterum detrusisse dicitur; quorum si unum quodlibet probare
iudici potuerit, etiam si confessus erit se vi deiecisse,
vincat necesse est vel non possedisse eum qui deiectus sit,
vel vi ab se possedisse, vel clam, vel precario. ei qui de vi
confessus esset tot defensiones tamen ad causam obtinendam
maiores reliquerunt.
Ch. 20 [sect. 46] age illud alterum interdictum consideremus,
quod item nunc est constitutum propter eandem
iniquitatem temporum nimiamque hominum <licentiam> . . .
[gap in text: Major break in the text.]
boni debent dicere.
[sect. 47] atque ille legem mihi de xii tabulis
recitavit, quae permittit ut furem noctu liceat occidere et
luce, si se telo defendat, et legem antiquam de legibus sacratis,
quae iubeat inpune occidi eum qui tribunum pl. pulsaverit.
nihil, ut opinor, praeterea de legibus.
[sect. 48] qua in re hoc
primum quaero, quid ad hoc iudicium recitari istas leges
pertinuerit. num quem tribunum pl. servi M. Tulli pulsaverunt?
non opinor. num furatum domum P. Fabi noctu
venerunt? ne id quidem. num luce furatum venerunt et
se telo defenderunt? dici non potest. ergo istis legibus
quas recitasti certe non potuit istius familia servos M. Tulli
occidere.
Ch. 21 [sect. 49] 'non,' inquit, 'ad eam rem recitavi, sed ut hoc
intellegeres, non visum esse maioribus nostris tam indignum
istuc nescio quid quam tu putas, hominem occidi.' at primum
istae ipsae leges quas recitas, ut mittam cetera, significant
quam noluerint maiores nostri, nisi cum pernecesse
esset, hominem occidi. ista lex sacrata est, quam rogarunt
armati, ut inermes sine periculo possent esse. qua re non
iniuria, quo magistratu munitae leges sunt, eius magistratus
corpus legibus vallatum esse voluerunt.
[sect. 50] Furem, hoc est
praedonem et latronem, luce occidi vetant xii tabulae; cum
intra parietes tuos hostem certissimum teneas, nisi se telo
defendit, inquit, etiam si cum telo venerit, nisi utetur telo eo
ac repugnabit, non occides; quod si repugnat, 'endoplorato,' hoc est conclamato, ut aliqui audiant et conveniant.
quid ad hanc clementiam addi potest, qui ne hoc quidem
permiserint, ut domi suae caput suum sine testibus et arbitris
ferro defendere liceret?
Ch. 22 [sect. 51]
quis est cui magis ignosci conveniat, quoniam me ad xii
tabulas revocas, quam si quis quem imprudens occiderit?
nemo, opinor. haec enim tacita lex est humanitatis ut ab
homine consili, non fortunae poena repetatur. tamen
huiusce rei veniam maiores non dederunt. nam lex est in
xii tabulis:
si telvm manv fvgit ma< gis qvam iecit> . . .
[gap in text: The current MS breaks off.]
[sect. 52] Iulius Rufinianus (H. p. 40.21).
si qui furem occiderit, iniuria occiderit. quam ob rem?
quia ius constitutum nullum est. quid, si se telo defenderit?
non iniuria. quid ita? quia constitutum est.
Ch. 23 [sect. 53] . . tamen per vim factum esset,
tamen in eo ipso loco qui tuus
esset, non modo servos M. Tulli occidere iure non potuisti
verum etiam, si tectum hoc insciente aut per vim demolitus
esses quod hic in tuo aedificasset et suum esse defenderet,
id vi aut clam factum iudicaretur. tu ipse iam statue quam
verum sit, cum paucas tegulas deicere impune familia tua
non potuerit, maximam caedem sine fraude facere potuisse.
ego ipse tecto illo disturbato si hodie postulem, quod vi aut
clam factum sit, tu aut per arbitrum restituas aut sponsione
condemneris necesse est; nunc hoc probabis viris talibus,
cum aedificium tuo iure disturbare non potueris quod esset,
quem ad modum tu vis, in tuo, homines qui in eo aedificio
fuerint te tuo iure potuisse occidere?
Ch. 24 [sect. 54] 'at servus meus non
comparet, qui visus est cum tuis; at casa mea est incensa
a tuis.' quid ad haec respondeam? ostendi falsa esse;
verum tamen confitebor. quid postea? hoc sequitur, ut
familiam M. Tulli concidi oportuerit? vix me hercule ut
corium peti, vix ut gravius expostulari; verum ut esses durissimus,
agi quidem usitato iure et cotidiana actione potuit.
quid opus fuit vi, quid armatis hominibus, quid caede, quid
sanguine?
[sect. 55] 'at enim oppugnatum me fortasse venissent.'
haec est illorum in causa perdita extrema non oratio neque
defensio, sed coniectura et quasi divinatio. illi oppugnatum
venturi erant? quem? Fabium. quo consilio? Vt occiderent.
quam ob causam? quid ut proficerent? qui comperisti?
et ut rem perspicuam quam paucissimis verbis agam,
dubitari hoc potest, recuperatores, utri oppugnasse videantur,
qui ad villam venerunt, an qui in villa manserunt?
[sect. 56] qui occisi
sunt, an ei ex quorum numero saucius factus est nemo? qui
cur facerent, causa non fuit, an ei qui fecisse se confitentur?
verum ut hoc tibi credam, metuisse te ne oppugnarere, quis
hoc statuit umquam, aut cui concedi sine summo omnium
periculo potest, ut eum iure potuerit occidere a quo metuisse
se dicat ne ipse posterius occideretur?
Ch. 1 [sect. 1] . . . <o>portuisse an ita dissolvit ut omnes alii dissolverunt?
nam ita ego defendo M. Fonteium, iudices, itaque contendo
post legem Valeriam latam . . . te . . . quaestore usque ad
T. Crispinum quaestorem aliter neminem solvisse; hunc
omnium superiorum, huius autem omnis qui postea fuerint
auctoritatem dico secutos.
[sect. 2] quid accusas, quid reprendis?
nam quod in tabulis dodrantariis et quadrantariis, quas ait
ab Hirtuleio institutas, Fontei officium desiderat, non possum
existimare utrum ipse erret an vos in errorem inducere velit.
quaero enim abs te, M. Plaetori, possitne tibi ipsi probata
esse nostra causa, si, qua in re abs te M. Fonteius accusatur,
auctorem habet eum quem tu maxime laudas Hirtuleium;
qua in re autem laudas Hirtuleium, Fonteius idem fecisse
reperitur. reprehendis solutionis genus; eodem modo
Hirtuleium dissolvisse publicae tabulae coarguunt. laudas
illum quod dodrantarias tabulas instituerit; easdem Fonteius
instituit et eodem genere pecuniae. nam ne forte sis
nescius et istas tabulas existimes <a>d <diversam v>e<te>ris aeris
alieni rationem pertinere, ob unam causam et in uno genere
sunt institutae. nam cum publicanis qui Africam, qui
Aquileiense por<torium> . . .
Ch. 2 [sect. 3]
. . . cite . . . nemo, nemo, inquam, iudices, reperietur
qui unum se in quaestura M. Fonteio nummum dedisse, aut
illum ex ea pecunia quae pro aerario solveretur detraxisse
dicat; nullius in tabulis ulla huius furti significatio, nullum
in eis nominibus intertrimenti aut deminutionis vestigium
reperietur. atqui homines, si qui in hoc genere quaestionis
accusati sunt, reprehensos videmus primum testibus; difficile
est enim eum qui magistratui pecuniam dederit non aut
induci odio ut dicat aut cogi religione; deinde si qua gratia
testes deterrentur, tabulae quidem certe incorruptae atque
integrae manent. fac omnis amicissimos Fonteio fuisse,
tantum hominum numerum ignotissimorum atque alienissimorum
pepercisse huius capiti, consuluisse famae; res ipsa
tamen ac ratio litterarum confectioque tabularum habet
hanc vim ut ex acceptis et datis quidquid fingatur, aut surripiatur,
aut non constet, appareat. acceptas populo Romano
pecunias omnis isti rettulerunt; si protinus aliis aeque
magnas aut solverunt aut dederunt, ut, quod acceptum
populo Romano est, id expensum cuipiam sit, certe nihil
potest esse detractum. sin aliquid domum tulerunt, ex
eorum arca, e ra . . .
Ch. 3 [sect. 4]
deorum hominumque fidem! testis non invenitur in
ducentiens et triciens sestertio! quam multorum hominum?
sescentorum amplius. quibus in terris gestum
negotium est? illo, illo, inquam, loco quem videtis. extra
ordinemne pecunia est data? immo vero nummus nu<l>lus
sine litteris multis commotus est. quae est igitur i<st>a
accusatio, quae <f>acilius possit A<l>pis quam paucos aerari
gradus ascendere, diligentius Rutenorum quam populi Romani
defendat aerarium, libentius ignotis quam notis utatur,
alienigenis quam domesticis testibus, planius se confirmare
crimen libidine barbarorum quam nostrorum hominum
litteris arbitretur?
[sect. 5] duorum magistratuum, quorum uterque
in pecunia maxima tractanda procurandaque versatus est,
triumviratus et quaesturae, ratio sic redditur, iudices, ut in
eis rebus quae ante oculos gestae sunt, ad mu<l>tos pertinuerunt,
confectae publicis privatisque tabulis sunt, nulla significatio
furti, nulla alicuius delicti suspicio reperiatur.
[sect. 6] Hispaniensis
legatio consecuta est turbulentissimo rei publicae
tempore, cum adventu L. Sullae maximi exercitus in Italiam
cives vi dissiderent, <non> iudiciis ac legibus; atque hoc rei
publicae statu desperato qualis . . .
Ch. 4 [sect. 7(fr)]
si nulla pecunia numerata est, cuius pecuniae quinquagesima
est?
[sect. 8(fr)]
frumenti maximus numerus e Gallia, peditatus amplissimae
copiae e Gallia, equites numero plurimi e Gallia.
[sect. 9(fr)]
Gallos post haec dilutius esse poturos, quod illi venenum
esse arbitrabuntur.
[sect. 10(fr)]
Plaetori matrem dum vixisset ludum, postquam mortua
esset magistros habuisse.
Ch. 5 [sect. 11]
. . . hoc praetore oppressam esse aere alieno Galliam.
A quibus versuras tantarum pecuniarum factas esse dicunt?
a Gallis? nihil minus. A quibus igitur? A civibus Romanis
qui negotiantur in Gallia. cur eorum verba <non>
audimus? cur eorum tabulae nullae proferuntur? insector
ultro atque insto accusatori, iudices; insector, inquam, et
flagito testis. plus ego in hac causa laboris et operae consumo
in poscendis testibus quam ceteri defensores in refutandis.
audaciter hoc dico, iudices, non temere confirmo.
Referta Gallia negotiatorum est, plena civium Romanorum.
nemo Gallorum sine cive Romano quicquam negoti gerit,
nummus in Gallia nullus sine civium Romanorum tabulis
commovetur.
[sect. 12] videte quo descendam, iudices, quam longe
videar ab consuetudine mea et cautione ac diligentia discedere.
Vnae tabulae proferantur, in quibus vestigium sit
aliquod quod significet pecuniam <M.> Fonteio datam, unum
ex tot negotiatorum, colonorum, publicanorum, aratorum,
pecuariorum numero testem producant; vere accusatum
esse concedam. pro di immortales! quae haec est causa,
quae defensio? provinciae Galliae M. Fonteius praefuit,
quae constat ex eis generibus hominum et civitatum qui, ut
vetera mittam, partim nostra memoria bella cum populo
Romano acerba ac diuturna gesserunt, partim modo ab
nostris imperatoribus subacti, modo bello domiti, modo
triumphis ac monumentis notati, modo ab senatu agris
urbibusque multati sunt, partim qui cum ipso M. Fonteio
ferrum ac manus contulerunt multoque eius sudore ac
labore sub populi Romani imperium dicionemque ceciderunt.
[sect. 13] est in eadem provincia Narbo Martius, colonia nostrorum
civium, specula populi Romani ac propugnaculum
istis ipsis nationibus oppositum et obiectum; est item urbs
Massilia, de qua ante dixi, fortissimorum fidelissimorumque
sociorum, qui Gallicorum bellorum pericula praecipuis
<populi Romani> praemiis compensarunt; est praeterea <maximus>
numerus civium Romanorum atque <equitum,> hominum
honestissimorum.
Ch. 6 huic provinciae quae ex hac generum
varietate constaret M. Fonteius, ut dixi, praefuit; qui erant
hostes, subegit, qui proxime fuerant, eos ex eis agris quibus
erant multati decedere coegit, ceteris qui idcirco magnis
saepe erant bellis superati ut semper populo Romano parerent,
magnos equitatus ad ea bella quae tum in toto orbe
terrarum a populo Romano gerebantur, magnas pecunias ad
eorum stipendium, maximum frumenti numerum ad Hispaniense
bellum tolerandum imperavit.
[sect. 14] is qui gessit in
iudicium vocatur, vos qui in re non interfuistis causam una
cum populo Romano cognoscitis, dicunt contra quibus invitissimis
imperatum est, dicunt qui ex agris ex Cn. Pompei
decreto decedere sunt coacti, dicunt qui ex belli caede et
fuga nunc primum audent contra M. Fonteium inermem
consistere. quid? coloni Narbonenses quid volunt, quid
existimant? hunc per vos <salvum> volunt, se per hunc incolumis
existimant esse. quid Massiliensium civitas?
hunc praesentem eis adfecit honoribus quos habuit amplissimos;
vos autem absens orat atque obsecrat ut sua
religio, laudatio, auctoritas aliquid apud vestros animos momenti
habuisse videatur.
[sect. 15] quid? civium Romanorum quae
voluntas est? nemo est ex tanto numero quin hunc optime
de provincia, de imperio, de sociis et civibus meritum esse
arbitretur.
Ch. 7 quoniam igitur, iudices, qui oppugnatum M. Fonteium
cognostis, qui defensum velint, statuite nunc quid
vestra aequitas, quid populi Romani dignitas postulet, utrum
colonis vestris, negotiatoribus vestris, amicissimis atque antiquissimis
sociis et credere et consulere malitis, an eis quibus
neque propter iracundiam fidem neque propter infidelitatem
honorem habere debetis.
[sect. 16] quid? si maiorem etiam hominum
honestissimorum copiam adferam quae huius virtuti atque
innocentiae testimonio possit esse, tamenne plus Gallorum
consensio valebit quam summa auctoritas omnium? Cum
Galliae Fonteius praeesset, scitis, iudices, maximos populi
Romani exercitus in duabus Hispaniis clarissimosque imperatores
fuisse. quam multi equites Romani, quam multi
tribuni militum, quales et quot et quotiens legati ad eos
<exierunt>! exercitus praeterea Cn. Pompei maximus atque
ornatissimus hiemavit in Gallia M. Fonteio imperante.
satisne vobis multos, satis idoneos testis et conscios videtur
ipsa fortuna esse voluisse earum rerum quae M. Fonteio
praetore gererentur in Gallia? quem ex tanto hominum
numero testem in hac causa producere potestis? quis est
ex eo numero qui vobis auctor placeat? eo nos iam laudatore
et teste utemur.
[sect. 17] dubitabitis etiam diutius, iudices, quin
illud quod initio vobis proposui verissimum sit, aliud per
hoc iudicium nihil agi nisi ut M. Fonteio oppresso testimoniis
eorum quibus multa rei publicae causa invitissimis
imperata sunt, segniores posthac ad imperandum ceteri sint,
cum videatis eos oppugnare quibus <victoribus> populi Romani
imperium incolume esse non possit?
Ch. 8
obiectum est etiam quaestum M. Fonteium ex viarum
munitione fecisse, ut aut ne cogeret munire, aut id quod
munitum esset ne improbaret. si et coacti sunt munire
omnes et multorum opera improbata sunt, certe utrumque
falsum est, et ob vacationem pretium datum, cum immunis
nemo fuerit, et ob probationem, cum multa improbata sint.
quid?
[sect. 18] si hoc crimen optimis nominibus delegare possimus,
et ita non ut culpam in alios transferamus, sed uti doceamus
eos isti munitioni praefuisse qui facile officium suum et
praestare et probare possunt, tamenne vos omnia in M.
Fonteium iratis testibus freti conferetis? Cum maioribus
rei publicae negotiis M. Fonteius impediretur, et cum ad
rem publicam pertineret viam Domitiam muniri, legatis suis,
primariis viris, C. Annio Bellieno et C. Fonteio, negotium
dedit; itaque praefuerunt; imperaverunt pro dignitate sua
quod visum est et probaverunt; quod vos, si nulla alia ex
re, ex litteris quidem nostris quas exscripsistis et missis et
adlatis certe scire potuistis. quas si antea non legistis, nunc
ex nobis quid de eis rebus Fonteius ad legatos suos scripserit,
quid ad eum illi rescripserint, cognoscite. L. M. ad C.
Annivm leg., ad C. Fonteivm leg., L. <A.> ab C. Annio
leg., ab C.Fonteio leg.
[sect. 19] satis opinor esse perspicuum,
iudices, hanc rationem munitionis neque ad M. Fonteium
pertinere et ab eis esse tractatam quos nemo possit reprehendere.
Ch. 9
cognoscite nunc de crimine vinario, quod illi invidiosissimum
et maximum esse voluerunt. crimen a Plaetorio,
iudices, ita constitutum est, M. Fonteio non in Gallia primum
venisse in mentem ut portorium vini institueret, sed hac
inita iam ac proposita ratione Roma profectum. itaque
Titurium Tolosae quaternos denarios in singulas vini
amphoras portori nomine exegisse; Croduni Porcium et
munium ternos <et> victoriatum, Vulchalone Servaeum binos
et victoriatum; atque in his locis ab eis portorium esse
exactum si qui Cobiomagoqui vicus inter Tolosam et
Narbonem estdeverterentur neque Tolosam ire vellent;
Elesiodulis C. Annium senos denarios ab eis qui ad hostem
portarent exegisse.
[sect. 20] video, iudices, esse crimen et genere
ipso magnumvectigal enim esse impositum fructibus nostris
dicitur, et pecuniam permagnam ratione ista cogi potuisse
confiteoret invidia vel <maximum>; maxime enim inimici
hanc rem sermonibus divolgare voluerunt. sed ego ita
existimo, quo maius crimen sit id quod ostendatur esse
falsum, hoc maiorem ab eo iniuriam fieri qui id confingat.
volt enim magnitudine rei sic occupare animos eorum qui
audiunt ut difficilis aditus veritati relinquatur.
de crimine vinario. de bello Vocontiorvm. de
dispositione hibernorvm.
Ch. 10 [sect. 21]
'at hoc Galli negant.' at ratio rerum et vis argumentorum
coarguit. potest igitur testibus iudex non credere?
cupidis et iratis et coniuratis et ab religione remotis non
solum potest sed etiam debet. etenim si, quia Galli dicunt,
idcirco M. Fonteius nocens existimandus est, quid mihi
opus est sapiente iudice, quid aequo quaesitore, quid oratore
non stulto? dicunt enim Galli; negare non possumus. hic
si ingeniosi et periti et aequi iudicis has partis esse existimatis
ut, quoniam quidem testes dicunt, sine ulla dubitatione
credendum sit, salus ipsa virorum fortium innocentiam tueri
non potest; sin autem in rebus iudicandis non minimam
partem <tenere> ad unam quamque rem aestimandam momentoque
suo ponderandam sapientiam iudicis, <videte> ne multo
vestrae maiores gravioresque partes sint ad cogitandum quam
ad dicendum meae.
[sect. 22] mihi enim semper una quaque de re
testis non solum semel verum etiam breviter interrogandus
est, saepe etiam non interrogandus, ne aut irato facultas ad
dicendum data aut cupido auctoritas attributa esse videatur;
vos et saepius eandem rem animis agitare et diutius uno
<quoque> de teste cogitare potestis et, si quem nos interrogare
noluimus, quae causa nobis tacendi fuerit existimare debetis.
quam ob rem, si hoc iudici praescriptum lege aut officio
putatis, testibus credere, nihil est cur alius alio iudice
melior aut sapientior existimetur. Vnum est enim et simplex
aurium iudicium et promisce et communiter stultis ac
sapientibus ab natura datum.
[sect. 23] quid est igitur ubi elucere
possit prudentia, ubi discerni stultus auditor et credulus ab
religioso et sapienti iudice? nimirum illud in quo ea quae
dicuntur a testibus coniecturae et cogitationi traduntur,
quanta auctoritate, quanta animi aequitate, quanto pudore,
quanta fide, quanta religione, quanto studio existimationis
bonae, quanta cura, quanto timore dicantur.
Ch. 11 an vero vos
id in testimoniis hominum barbarorum dubitabitis quod
persaepe et nostra et patrum memoria sapientissimi iudices
de clarissimis nostrae civitatis viris dubitandum non putaverunt?
qui Cn. et Q. Caepionibus, L. et Q. Metellis testibus
in Q. Pompeium, hominem novum, non crediderunt,
quorum virtuti, generi, rebus gestis fidem et auctoritatem in
testimonio cupiditatis atque inimicitiarum suspicio derogavit.
ecquem hominem vidimus,
[sect. 24] ecquem vere commemorare
possumus parem consilio, gravitate, constantia, ceteris
virtutibus, honoris, ingeni, rerum gestarum ornamentis M.
Aemilio Scauro fuisse? tamen huius cuius iniurati nutu
prope terrarum orbis regebatur iurati testimonio neque in
C. Fimbriam neque in C. Memmium creditum est; noluerunt
ei qui iudicabant hanc patere inimicitiis viam, quem
quisque odisset, ut eum testimonio posset tollere. quantus
in L. Crasso pudor fuerit, quod ingenium, quanta auctoritas,
quis ignorat? tamen is cuius etiam sermo testimoni
auctoritatem habebat, testimonio ipso, quae in M. Marcellum
inimico animo dixit, probare non potuit.
[sect. 25] fuit, fuit illis
iudicibus divinum ac singulare, iudices, consilium, qui se
non solum de reo sed etiam de accusatore, de teste iudicare
arbitrabantur, quid fictum, quid fortuna ac tempore adlatum,
quid pretio corruptum, quid spe aut metu depravatum, quid
a cupiditate aliqua aut inimicitiis profectum videretur. quae
si iudex non amplectetur omnia consilio, non animo ac
mente circumspiciet, si, ut quidque ex illo loco dicetur, ex
oraculo aliquo dici arbitrabitur, profecto satis erit, id quod
dixi antea, non surdum iudicem huic muneri atque officio
praeesse; nihil erit quam ob rem ille nescio quis sapiens
homo ac multarum rerum peritus ad res iudicandas requiratur.
Ch. 12 [sect. 26] an vero illi equites Romani quos nos vidimus, qui
nuper in re publica iudiciisque maxime floruerunt, habuerunt
tantum animi, tantum roboris ut L. <Crasso, M.> Scauro testi
non crederent; vos Volcarum atque Allobrogum testimoniis
non credere timetis? si inimico testi credi non oportuit,
inimicior Marcello Crassus aut Fimbriae Scaurus ex civilibus
studiis atque obtrectatione domestica quam huic Galli?
quorum qui optima in causa sunt, equites, frumentum
pecuniam semel atque iterum ac saepius invitissimi dare
coacti sunt, ceteri partim ex veteribus bellis agro multati,
partim ab hoc ipso bello superati et oppressi.
[sect. 27] si, qui ob
aliquod emolumentum suum cupidius aliquid dicere videntur,
eis credi non convenit, credo maius emolumentum Caepionibus
et Metellis propositum fuisse ex Q. Pompei damnatione,
cum studiorum suorum obtrectatorem sustulissent, quam
cunctae Galliae ex M. Fontei calamitate, in qua illa provincia
prope suam immunitatem ac libertatem positam esse
arbitratur. an, si homines ipsos spectare convenit, id quod
in teste profecto valere plurimum debet, non modo cum
summis civitatis nostrae viris sed cum infimo cive Romano
quisquam amplissimus Galliae comparandus est? scit
Indutiomarus quid sit testimonium dicere? movetur eo
timore quo nostrum unus quisque, cum in eum locum productus
est?
Ch. 13 [sect. 28] recordamini, iudices, quanto opere laborare
soleatis non modo quid dicatis pro testimonio sed etiam
quibus verbis utamini, ne quod minus moderate positum, ne
quod ab aliqua cupiditate prolapsum verbum esse videatur;
voltu denique laboratis ne qua significari possit suspicio
cupiditatis, ut et, cum proditis, existimatio sit quaedam
tacita de vobis pudoris ac religionis et, cum disceditis, ea
diligenter conservata ac retenta videatur.
[sect. 29] credo haec eadem
Indutiomarum in testimonio timuisse aut cogitavisse, qui
primum illud verbum consideratissimum nostrae consuetudinis
'arbitror', quo nos etiam tunc utimur cum ea
dicimus iurati quae comperta habemus, quae ipsi vidimus,
ex toto testimonio suo sustulit atque omnia se 'scire' dixit.
verebatur enim videlicet ne quid apud vos populumque
Romanum de existimatione sua deperderet, ne qua fama
consequeretur eius modi, Indutiomarum, talem virum, tam
cupide, tam temere dixisse; non intellegebat se in testimonio
nihil praeter vocem et os et audaciam neque civibus
suis neque accusatoribus nostris praestare debere.
[sect. 30] an vero
istas nationes religione iuris iurandi ac metu deorum immortalium
in testimoniis dicendis commoveri arbitramini? quae
tantum a ceterarum gentium more ac natura dissentiunt,
quod ceterae pro religionibus suis bella suscipiunt, istae
contra omnium religiones; illae in bellis gerendis ab dis
immortalibus pacem ac veniam petunt, istae cum ipsis dis
immortalibus bella gesserunt.
Ch. 14 hae sunt nationes quae
quondam tam longe ab suis sedibus Delphos usque ad
Apollinem Pythium atque ad oraculum orbis terrae vexandum
ac spoliandum profectae sunt. ab isdem gentibus
sanctis et in testimonio religiosis obsessum Capitolium est
atque ille Iuppiter cuius nomine maiores nostri vinctam
testimoniorum fidem esse voluerunt.
[sect. 31] postremo his quicquam
sanctum ac religiosum videri potest qui, etiam si
quando aliquo metu adducti deos placandos esse arbitrantur,
humanis hostiis eorum aras ac templa funestant, ut ne
religionem quidem colere possint, nisi eam ipsam prius
scelere violarint? quis enim ignorat eos usque ad hanc
diem retinere illam immanem ac barbaram consuetudinem
hominum immolandorum? quam ob rem quali fide, quali
pietate existimatis esse eos qui etiam deos immortalis
arbitrentur hominum scelere et sanguine facillime posse
placari? Cum his vos testibus vestram religionem coniungetis,
ab <his> quicquam sancte aut moderate dictum putabitis?
hoc vestrae mentes tam castae,
[sect. 32] tam integrae sibi suscipient
ut, cum omnes legati nostri qui illo triennio in Galliam
venerunt, omnes equites Romani qui in illa provincia
fuerunt, omnes negotiatores eius provinciae, denique omnes
in Gallia qui sunt socii populi Romani atque amici, M.
Fonteium incolumem esse cupiant, iurati privatim et publice
laudent, vos tamen cum Gallis iugulare malitis? quid ut
secuti esse videamini? voluntatemne hominum? gravior
igitur vobis erit hostium voluntas quam civium? an dignitatem
testium? potestis igitur ignotos notis, iniquos aequis,
alienigenas domesticis, cupidos moderatis, mercennarios
gratuitis, impios religiosis, inimicissimos huic imperio ac
nomini bonis ac fidelibus et sociis et civibus anteferre?
Ch. 15 [sect. 33]
an vero dubitatis, iudices, quin insitas inimicitias istae
gentes omnes et habeant et gerant cum populi Romani
nomine? sic existimatis eos hic sagatos bracatosque versari,
animo demisso atque humili, ut solent ei qui adfecti
iniuriis ad opem iudicum supplices inferioresque confugiunt?
nihil vero minus. hi contra vagantur laeti atque erecti
passim toto foro cum quibusdam minis et barbaro atque
immani terrore verborum; quod ego profecto non crederem,
nisi aliquotiens ex ipsis accusatoribus vobiscum simul, iudices,
audissem, cum praeciperent ut caveretis ne hoc absoluto
novum aliquod bellum Gallicum concitaretur.
[sect. 34] si M. Fonteium,
iudices, in causa deficerent omnia, si turpi adulescentia,
vita infami, magistratibus quos ante oculos vestros gessit
<male gestis>, convictus virorum bonorum testimoniis, legationibus
flagitiose obitis, invisus suis omnibus in iudicium
vocaretur, si in eo iudicio colonorum populi Romani Narbonensium,
fidelissimorum sociorum Massiliensium, civium
Romanorum omnium testimoniis tabulisque premeretur,
tamen esset vobis magno opere providendum ne, quos ita
adflictos a vestris patribus maioribusque accepissetis ut
contemnendi essent, eos pertimuisse et eorum minis et
terrore commoti esse videremini.
[sect. 35] nunc vero cum laedat
nemo bonus, laudent omnes vestri cives atque socii, oppugnent
idem qui saepissime hanc urbem et hoc imperium
oppugnarunt, cumque inimici M. Fontei vobis ac populo
Romano minentur, amici ac propinqui supplicent vobis,
dubitabitis non modo vestris civibus, qui maxime gloria ac
laude ducuntur, verum etiam exteris nationibus <et> gentibus
ostendere vos in sententiis ferendis civi parcere quam hosti
cedere maluisse?
Ch. 16 [sect. 36] Magna me hercules causa, iudices, absolutionis
cum ceteris causis haec est, ne quae insignis huic
imperio macula atque ignominia suscipiatur, si hoc ita perlatum
erit in Galliam, senatores equitesque populi Romani
non testimoniis Gallorum, sed minis commotos rem ad illorum
libidinem iudicasse. ita vero, si illi bellum facere
conabuntur, excitandus nobis erit ab inferis C. Marius qui
Indutiomaro isti minaci atque adroganti par in bello gerendo
esse possit, excitandus Cn. Domitius et Q. Maximus qui
nationem Allobrogum et <belli> reliquias suis iterum armis
conficiat atque opprimat, aut, quoniam id quidem non
potest, orandus erit nobis amicus meus, M. Plaetorius, ut
suos novos clientis a bello faciendo deterreat, ut eorum
iratos animos atque horribilis impetus deprecetur, aut, si non
poterit, M. Fabium, subscriptorem eius, rogabimus ut Allobrogum
animos mitiget, quoniam apud illos Fabiorum nomen
amplissimum <est>. volunt isti aut quiescere, id quod victi
ac subacti solent, aut, cum minantur, intellegere se populo
Romano non metum belli sed spem triumphi ostendere?
[sect. 37]
quod si in turpi reo patiendum non esset ut quicquam
isti se minis profecisse arbitrarentur, quid faciendum vobis
<in> M. Fonteio arbitramini? de quo homine, iudicesiam
enim mihi videor hoc prope causa duabus actionibus perorata
debere dicerede quo vos homine ne ab inimicis
quidem ullum fictum probrorum non modo crimen sed ne
maledictum quidem audistis. ecquis umquam reus, praesertim
in hac vitae ratione versatus, in honoribus petendis,
in potestatibus, in imperiis gerendis, sic accusatus est ut
nullum probrum, nullum facinus, nulla turpitudo quae
a libidine aut a petulantia aut ab audacia nata esset, ab
accusatore obiceretur, si non vera, at ficta cum aliqua
ratione ac suspicione?
Ch. 17 [sect. 38] M. Aemilium Scaurum, summum
nostrae civitatis virum, scimus accusatum a M. Bruto. exstant
orationes, ex quibus intellegi potest multa in illum
ipsum Scaurum esse dicta, falso; quis negat? verum tamen
ab inimico dicta et obiecta. quam multa M'. Aquilius
audivit in suo iudicio, quam multa L. Cotta, denique
P. Rutilius! qui, etsi damnatus est, mihi videtur tamen
inter viros optimos atque innocentissimos esse numerandus.
ille igitur ipse homo sanctissimus ac temperantissimus multa
audivit in sua causa quae ad suspicionem stuprorum ac
libidinum pertinerent.
[sect. 39] exstat oratio hominis, ut opinio
mea fert, nostrorum hominum longe ingeniosissimi atque
eloquentissimi, C. Gracchi; qua in oratione permulta in
L. Pisonem turpia ac flagitiosa dicuntur. at in quem
virum! qui tanta virtute atque integritate fuit ut etiam illis
optimis temporibus, cum hominem invenire nequam neminem
posses, solus tamen Frugi nominaretur. quem cum
in contionem Gracchus vocari iuberet et viator quaereret,
quem Pisonem, quod erant plures: 'cogis me,' inquit,
'dicere inimicum meum Frugi.' is igitur vir quem ne
inimicus quidem satis in appellando significare poterat, nisi
ante laudasset, qui uno cognomine declarabatur non modo
quis esset sed etiam qualis esset, tamen in falsam atque
iniquam probrorum insimulationem vocabatur; M.
[sect. 40] Fonteius
ita duabus actionibus accusatus est ut obiectum nihil sit quo
significari vestigium libidinis, petulantiae, crudelitatis, audaciae
possit; non modo nullum facinus huius protulerunt
sed ne dictum quidem aliquod reprehenderunt.
Ch. 18 quod si
aut quantam voluntatem habent ad hunc opprimendum aut
quantam ad male dicendum licentiam, tantum haberent aut
<ad> ementiendum animi aut ad fingendum ingeni, non meliore
fortuna ad probra non audienda M. Fonteius quam illi de
quibus antea commemoravi fuisset. Frugi igitur hominem,
iudices, frugi, inquam, et in omnibus vitae partibus moderatum
ac temperantem, plenum pudoris, plenum offici, plenum
religionis videtis positum in vestra fide ac potestate, atque
ita ut commissus sit fidei, permissus potestati.
[sect. 41]
videte igitur utrum sit aequius hominem honestissimum,
virum fortissimum, civem optimum dedi inimicissimis atque
immanissimis nationibus an reddi amicis, praesertim cum
tot res sint quae vestris animis pro huius innocentis salute
supplicent, primum generis antiquitas, quam Tusculo, ex
clarissimo municipio, profectam in monumentis rerum gestarum
incisam ac notatam videmus, tum autem continuae praeturae,
quae et ceteris ornamentis et existimatione innocentiae
maxime floruerunt, deinde recens memoria parentis, cuius
sanguine non solum Asculanorum manus, a qua interfectus
est, sed totum illud sociale bellum macula sceleris imbutum
est, postremo ipse cum in omnibus vitae partibus honestus
atque integer, tum in re militari cum summi consili et maximi
animi, tum vero usu quoque bellorum gerendorum in primis
eorum hominum qui nunc sunt exercitatus.
Ch. 19 [sect. 42] qua re si etiam
monendi estis a me, iudices, quod non estis, videor hoc leviter
pro mea auctoritate vobis praecipere posse, ut ex eo genere
homines quorum cognita virtus, industria, felicitas in re militari
sit diligenter vobis retinendos existimetis. fuit enim
maior talium <tum> virorum in hac re publica copia; quae
cum esset, tamen eorum non modo saluti sed etiam honori
consulebatur. quid nunc vobis faciendum est studiis militaribus
apud iuventutem obsoletis, <fortissimis> autem hominibus
ac summis ducibus partim aetate, partim civitatis
discordiis ac rei publicae calamitate consumptis, cum tot
bella aut a nobis necessario suscipiantur aut subito atque
improvisa nascantur? nonne et hominem ipsum ad dubia
rei publicae tempora reservandum et ceteros studio laudis
ac virtutis inflammandos putatis?
[sect. 43] recordamini quos legatos
nuper in bello <Italico> L. Iulius, quos P. Rutilius, quos L. Cato,
quos Cn. Pompeius habuerit; scietis fuisse tum M. Cornutum,
L. Cinnam, L. Sullam, praetorios homines, belli gerendi peritissimos;
praeterea C. Marium, P. Didium, Q. Catulum,
P. Crassum, non litteris homines ad rei militaris scientiam,
sed rebus gestis ac victoriis eruditos. age vero, nunc inferte
oculos in curiam, introspicite penitus in omnis rei publicae
partis; utrum videtis nihil posse accidere ut tales viri desiderandi
sint, an, si acciderit, eorum hominum copia populum
Romanum abundare? quae si diligenter attendetis, profecto,
iudices, virum ad labores belli impigrum, ad pericula
fortem, ad usum ac disciplinam peritum, ad consilia prudentem,
ad casum fortunamque felicem domi vobis ac liberis
vestris retinere quam inimicissimis populo Romano nationibus
et crudelissimis tradere et condonare maletis.
Ch. 20 [sect. 44]
at infestis prope signis inferuntur Galli in M. Fonteium
et instant atque urgent summo cum studio, summa cum
audacia. video, iudices; sed multis et firmis praesidiis
vobis adiutoribus isti immani atque intolerandae barbariae
resistemus. primum obicitur contra istorum impetus Macedonia,
fidelis et amica populo Romano provincia; quae cum
se ac suas urbis non solum consilio sed etiam manu M. Fontei
conservatam esse dicat, ut ipsa per hunc a Thraecum adventu
ac depopulatione defensa <est>, sic ab huius nunc capite Gallorum
impetus terroresque depellit.
[sect. 45] constituitur ex altera
parte ulterior Hispania, quae profecto <non> modo religione
sua resistere istorum cupiditati potest sed etiam sceleratorum
hominum periuria testimoniis ac laudationibus suis refutare.
atque ex ipsa etiam Gallia fidelissima et gravissima auxilia
sumuntur. venit huic subsidio misero atque innocenti
Massiliensium cuncta civitas, quae non solum ob eam causam
laborat ut huic, a quo ipsa servata est, parem gratiam referre
videatur sed etiam quod ea condicione atque eo fato se in
eis terris conlocatam esse arbitratur ne quid nostris hominibus
istae gentes nocere possint.
[sect. 46] propugnat pariter pro salute
M. Fontei Narbonensis colonia, quae per hunc ipsa nuper
obsidione hostium liberata nunc eiusdem miseriis ac periculis
commovetur. denique ut oportet bello Gallico, ut maiorum
iura moresque praescribunt, nemo est civis Romanus qui sibi
ulla excusatione utendum putet; omnes illius provinciae
publicani, agricolae, pecuarii, ceteri negotiatores uno animo
M. Fonteium atque una voce defendunt.
Ch. 21 quod si tantas
auxiliorum nostrorum copias Indutiomarus ipse despexerit,
dux Allobrogum ceterorumque Gallorum, num etiam de
matris hunc complexu, lectissimae miserrimaeque feminae,
vobis inspectantibus avellet atque abstrahet? praesertim cum
virgo Vestalis ex altera parte germanum fratrem complexa
teneat vestramque, iudices, ac populi Romani fidem imploret;
quae pro vobis liberisque vestris tot annos in dis
immortalibus placandis occupata est ut ea nunc pro salute
sua fratrisque sui animos vestros placare possit.
[sect. 47] cui miserae
quod praesidium, quod solacium reliquum est hoc amisso?
nam ceterae feminae gignere ipsae sibi praesidia et habere
domi fortunarum omnium socium participemque possunt;
huic vero virgini quid est praeter fratrem quod aut iucundum
aut carum esse possit? nolite pati, iudices, aras deorum
immortalium Vestaeque matris cotidianis virginis lamentationibus
de vestro iudicio commoneri; prospicite ne ille
ignis aeternus nocturnis Fonteiae laboribus vigiliisque servatus
sacerdotis vestrae lacrimis exstinctus esse dicatur.
[sect. 48] tendit ad vos virgo Vestalis manus supplices easdem quas
pro vobis dis immortalibus tendere consuevit. Cavete ne
periculosum superbumque sit eius vos obsecrationem repudiare
cuius preces si di aspernarentur, haec salva esse
non possent. videtisne subito, iudices, virum fortissimum,
M. Fonteium, parentis et sororis commemoratione lacrimas
profudisse? qui numquam in acie pertimuerit, qui se armatus
saepe in hostium manum multitudinemque immiserit,
cum in eius modi periculis eadem se solacia suis relinquere
arbitraretur quae suus pater sibi reliquisset, idem nunc conturbato
animo pertimescit ne non modo ornamento et adiumento
non sit suis sed etiam cum acerbissimo luctu dedecus
aeternum miseris atque ignominiam relinquat.
[sect. 49] O fortunam
longe disparem, M. Fontei, si deligere potuisses ut potius
telis tibi Gallorum quam periuriis intereundum esset! tum
enim vitae socia virtus, mortis comes gloria fuisset; nunc
vero qui est dolor victoriae te atque imperi poenas ad eorum
arbitrium sufferre qui aut victi armis sunt aut invitissimi
paruerunt! A quo periculo defendite, iudices, civem fortem
atque innocentem; curate ut nostris testibus plus quam
alienigenis credidisse videamini, plus saluti civium quam
hostium libidini consuluisse, graviorem duxisse eius obsecrationem
quae vestris sacris praesit quam eorum audaciam qui
cum omnium sacris delubrisque bella gesserunt. postremo
prospicite, iudices, id quod ad dignitatem populi Romani
maxime pertinet, ut plus apud vos preces virginis Vestalis
quam minae Gallorum valuisse videantur.
Ch. 1 [sect. 1] maxime vellem, iudices, ut P. Sulla et antea dignitatis
suae splendorem obtinere et post calamitatem acceptam
modestiae fructum aliquem percipere potuisset. sed quoniam
ita tulit casus infestus ut in amplissimo honore cum
communi ambitionis invidia tum singulari Autroni odio
everteretur, et in his pristinae fortunae reliquiis miseris et
adflictis tamen haberet quosdam quorum animos ne supplicio
quidem suo satiare posset, quamquam ex huius incommodis
magnam animo molestiam capio, tamen in ceteris malis
facile patior oblatum mihi tempus esse in quo boni viri
lenitatem meam misericordiamque, notam quondam omnibus,
nunc quasi intermissam agnoscerent, improbi ac perditi
cives domiti atque victi praecipitante re publica vehementem
me fuisse atque fortem, conservata mitem ac misericordem
faterentur.
[sect. 2] et quoniam L. Torquatus, meus familiaris ac
necessarius, iudices, existimavit, si nostram in accusatione
sua necessitudinem familiaritatemque violasset, aliquid se
de auctoritate meae defensionis posse detrahere, cum huius
periculi propulsatione coniungam defensionem offici mei.
quo quidem genere non uterer orationis, iudices, hoc
tempore, si mea solum interesset; multis enim locis mihi
et data facultas est et saepe dabitur de mea laude dicendi;
sed, ut ille vidit, quantum de mea auctoritate deripuisset,
tantum se de huius praesidiis deminuturum, sic hoc ego
sentio, si mei facti rationem vobis constantiamque huius
offici ac defensionis probaro, causam quoque me P. Sullae
probaturum.
[sect. 3]
ac primum abs te illud, L. Torquate, quaero, cur me a
ceteris clarissimis viris ac principibus civitatis in hoc officio
atque in defensionis iure secernas. quid enim est quam ob
rem abs te Q. Hortensi factum, clarissimi viri atque ornatissimi,
non reprehendatur, reprehendatur meum? nam, si
est initum a P. Sulla consilium inflammandae huius urbis,
exstinguendi imperi, delendae civitatis, mihi maiorem hae
res dolorem quam Q. Hortensio, mihi maius odium adferre
debent, meum denique gravius esse iudicium, qui adiuvandus
in his causis, qui oppugnandus, qui defendendus, qui deserendus
esse videatur? 'ita,' inquit; 'tu enim investigasti,
tu patefecisti coniurationem.' quod cum dicit,
Ch. 2 [sect. 4] non attendit
eum qui patefecerit hoc curasse, ut id omnes viderent quod
antea fuisset occultum. qua re ista coniuratio, si patefacta
per me est, tam patet Hortensio quam mihi. quem cum
videas hoc honore, auctoritate, virtute, consilio praeditum
non dubitasse quin innocentiam P. Sullae defenderet,
quaero cur qui aditus ad causam Hortensio patuerit mihi
interclusus esse debuerit; quaero illud etiam, si me, qui
defendo, reprehendendum putas esse, quid tandem de his
existimes summis viris et clarissimis civibus, quorum studio
et dignitate celebrari hoc iudicium, ornari causam, defendi
huius innocentiam vides. non enim una ratio est defensionis
ea quae posita est in oratione; omnes qui adsunt, qui
laborant, qui salvum volunt, pro sua parte atque auctoritate
defendunt.
[sect. 5] an vero, in quibus subselliis haec ornamenta
ac lumina rei publicae viderem, in his me apparere nollem,
cum ego illum in locum atque in hanc excelsissimam sedem
dignitatis atque honoris multis meis ac magnis laboribus et
periculis ascendissem? atque ut intellegas, Torquate, quem
accuses, si te forte id offendit quod ego, qui in hoc genere
quaestionis defenderim neminem, non desim P. Sullae,
recordare de ceteris quos adesse huic vides; intelleges et
de hoc et de aliis iudicium meum et horum par atque unum
fuisse.
[sect. 6] quis nostrum adfuit Vargunteio? nemo, ne hic
quidem Q. Hortensius, praesertim qui illum solus antea de
ambitu defendisset. non enim iam se ullo officio cum illo
coniunctum arbitrabatur, cum ille tanto scelere commisso
omnium officiorum societatem diremisset. quis nostrum
Serv. Sullam, quis Publium, quis M. Laecam, quis <C.> Cornelium
defendendum putavit, quis eis horum adfuit? nemo.
quid ita? quia ceteris in causis etiam nocentis viri boni,
si necessarii sunt, deserendos esse non putant; in hoc
crimine non solum levitatis est culpa verum etiam quaedam
contagio sceleris, si defendas eum quem obstrictum esse
patriae parricidio suspicere.
[sect. 7] quid? Autronio nonne sodales,
non conlegae sui, non veteres amici, quorum ille copia
quondam abundarat, non hi omnes qui sunt in re publica
principes defuerunt? immo etiam testimonio plerique
laeserunt. statuerant tantum illud esse maleficium quod
non modo non occultari per se sed etiam aperiri inlustrarique
deberet.
Ch. 3 quam ob rem quid est quod mirere, si cum isdem
me in hac causa vides adesse cum quibus in ceteris intellegis
afuisse? Nisi vero me unum vis ferum praeter ceteros, me
asperum, me inhumanum existimari, me singulari immanitate
et crudelitate praeditum.
[sect. 8] hanc mihi tu si propter meas
res gestas imponis in omni vita mea, Torquate, personam,
vehementer erras. me natura misericordem, patria severum,
crudelem nec patria nec natura esse voluit; denique istam
ipsam personam vehementem et acrem quam mihi tum
tempus et res publica imposuit iam voluntas et natura ipsa
detraxit. illa enim ad breve tempus severitatem postulavit,
haec in omni vita misericordiam lenitatemque desiderat.
[sect. 9] qua re nihil est quod ex tanto comitatu virorum amplissimorum
me unum abstrahas; simplex officium atque una
bonorum est omnium causa. nihil erit quod admirere
posthac, si in ea parte in qua hos animum adverteris me
videbis. nulla est enim in re publica mea causa propria;
tempus agendi fuit mihi magis proprium quam ceteris,
doloris vero et timoris et periculi fuit illa causa communis;
neque enim ego tunc princeps ad salutem esse potuissem, si
esse alii comites noluissent. qua re necesse est, quod mihi
consuli praecipuum fuit praeter alios, id iam privato cum
ceteris esse commune. neque ego hoc partiendae invidiae,
sed communicandae laudis causa loquor; oneris mei partem
nemini impertio, gloriae bonis omnibus.
[sect. 10] 'in Autronium
testimonium dixisti,' inquit; 'Sullam defendis.' hoc totum
eius modi est, iudices, ut, si ego sum inconstans ac levis,
nec testimonio fidem tribui convenerit nec defensioni
auctoritatem; sin est in me ratio rei publicae, religio privati
offici, studium retinendae voluntatis bonorum, nihil minus
accusator debet dicere quam a me defendi Sullam, testimonio
laesum esse Autronium. videor enim iam non solum
studium ad defendendas causas verum etiam opinionis
aliquid et auctoritatis adferre; qua ego et moderate utar,
iudices, et omnino non uterer, si ille me non coegisset.
Ch. 4 [sect. 11]
duae coniurationes abs te, Torquate, constituuntur, una
quae Lepido et Volcatio consulibus patre tuo consule
designato facta esse dicitur, altera quae me consule; harum
in utraque Sullam dicis fuisse. Patris tui, fortissimi viri
atque optimi consulis, scis me consiliis non interfuisse; scis
me, cum mihi summus tecum usus esset, tamen illorum
expertem temporum et sermonum fuisse, credo quod nondum
penitus in re publica versabar, quod nondum ad propositum
mihi finem honoris perveneram, quod me ambitio et
forensis labor ab omni illa cogitatione abstrahebat.
[sect. 12] quis
ergo intererat vestris consiliis? omnes hi quos vides huic
adesse et in primis Q. Hortensius; qui cum propter honorem
ac dignitatem atque animum eximium in rem publicam, tum
propter summam familiaritatem summumque amorem in
patrem tuum cum communibus tum praecipuis patris tui
periculis commovebatur. ergo istius coniurationis crimen
defensum ab eo est qui interfuit, qui cognovit, qui particeps
et consili vestri fuit et timoris; cuius in hoc crimine propulsando
cum esset copiosissima atque ornatissima oratio,
tamen non minus inerat auctoritatis in ea quam facultatis.
illius igitur coniurationis quae facta contra vos, delata ad
vos, a vobis prolata esse dicitur, ego testis esse non potui;
non modo animo nihil comperi, sed vix ad auris meas istius
suspicionis fama pervenit.
[sect. 13] qui vobis in consilio fuerunt,
qui vobiscum illa cognorunt, quibus ipsis periculum tum
conflari putabatur, qui Autronio non adfuerunt, qui in illum
testimonia gravia dixerunt, hunc defendunt, huic adsunt, in
huius periculo declarant se non crimine coniurationis, ne
adessent ceteris, sed hominum maleficio deterritos esse. mei
consulatus autem tempus et crimen maximae coniurationis
a me defendetur. atque haec inter nos partitio defensionis
non est fortuito, iudices, nec temere facta; sed cum videremus
eorum criminum nos patronos adhiberi quorum testes
esse possemus, uterque nostrum id sibi suscipiendum putavit
de quo aliquid scire ipse atque existimare potuisset.
Ch. 5 [sect. 14] et
quoniam de criminibus superioris coniurationis Hortensium
diligenter audistis, de hac coniuratione quae me consule facta
est hoc primum attendite.
multa, cum essem consul, de summis rei publicae periculis
audivi, multa quaesivi, multa cognovi; nullus umquam de
Sulla nuntius ad me, nullum indicium, nullae litterae pervenerunt,
nulla suspicio. multum haec vox fortasse valere
deberet eius hominis qui consul insidias rei publicae consilio
investigasset, veritate aperuisset, magnitudine animi vindicasset,
cum is se nihil audisse de P. Sulla, nihil suspicatum
esse diceret. sed ego nondum utor hac voce ad hunc
defendendum; ad purgandum me potius utar, ut mirari
Torquatus desinat me qui Autronio non adfuerim Sullam
defendere.
[sect. 15] quae enim Autroni fuit causa, quae Sullae est?
ille ambitus iudicium tollere ac disturbare primum conflato
voluit gladiatorum ac fugitivorum tumultu, deinde, id quod
vidimus omnes, lapidatione atque concursu; Sulla, si sibi
suus pudor ac dignitas non prodesset, nullum auxilium
requisivit. ille damnatus ita se gerebat non solum consiliis
et sermonibus verum etiam aspectu atque voltu ut inimicus
esse amplissimis ordinibus, infestus bonis omnibus, hostis
patriae videretur; hic se ita fractum illa calamitate atque
adflictum putavit ut nihil sibi ex pristina dignitate superesse
arbitraretur, nisi quod modestia retinuisset.
[sect. 16] hac vero in
coniuratione quid tam coniunctum quam ille cum Catilina,
cum Lentulo? quae tanta societas ullis inter se rerum
optimarum quanta ei cum illis sceleris, libidinis, audaciae?
quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit? quod
sine eodem illo Catilina facinus admisit? cum interim Sulla
cum isdem illis non modo noctem solitudinemque non
quaereret sed ne mediocri quidem sermone et congressu
coniungeretur.
[sect. 17] illum Allobroges, maximarum rerum verissimi
indices, illum multorum litterae ac nuntii coarguerunt;
Sullam interea nemo insimulavit, nemo nominavit. postremo
eiecto sive emisso iam ex urbe Catilina ille arma misit,
cornua, tubas, fascis, signa, legiones, ille relictus intus,
exspectatus foris, Lentuli poena compressus convertit se
aliquando ad timorem, numquam ad sanitatem; hic contra
ita quievit ut eo tempore omni Neapoli fuerit, ubi neque
homines fuisse putantur huius adfines suspicionis et locus
est ipse non tam ad inflammandos calamitosorum animos
quam ad consolandos accommodatus.
propter hanc igitur tantam dissimilitudinem hominum
atque causarum dissimilem me in utroque praebui.
Ch. 6 [sect. 18] veniebat
enim ad me et saepe veniebat Autronius multis cum
lacrimis supplex ut se defenderem, et se meum condiscipulum
in pueritia, familiarem in adulescentia, conlegam in
quaestura commemorabat fuisse; multa mea in se, non nulla
etiam sua in me proferebat officia. quibus ego rebus, iudices,
ita flectebar animo atque frangebar ut iam ex memoria quas
mihi ipsi fecerat insidias deponerem, ut iam immissum esse
ab eo C. Cornelium qui me in meis sedibus, in conspectu
uxoris ac liberorum meorum trucidaret obliviscerer. quae
si de uno me cogitasset, qua mollitia sum animi ac lenitate,
numquam me hercule illius lacrimis ac precibus restitissem;
sed cum mihi patriae,
[sect. 19] cum vestrorum periculorum, cum
huius urbis, cum illorum delubrorum atque templorum, cum
puerorum infantium, cum matronarum ac virginum veniebat
in mentem, et cum illae infestae ac funestae faces universumque
totius urbis incendium, cum tela, cum caedes, cum
civium cruor, cum cinis patriae versari ante oculos atque
animum memoria refricare coeperat, tum denique ei resistebam,
neque solum illi hosti ac parricidae sed his etiam
propinquis illius, Marcellis, patri et filio, quorum alter apud
me parentis gravitatem, alter fili suavitatem obtinebat;
neque me arbitrabar sine summo scelere posse, quod maleficium
in aliis vindicassem, idem in illorum socio, cum
scirem, defendere.
[sect. 20] atque idem ego neque P. Sullam supplicem
ferre, neque eosdem Marcellos pro huius periculis
lacrimantis aspicere, neque huius M. Messalae, hominis
necessarii, preces sustinere potui; neque enim est causa
adversata naturae, nec homo nec res misericordiae meae
repugnavit. nusquam nomen, nusquam vestigium fuerat,
nullum crimen, nullum indicium, nulla suspicio. suscepi
causam, Torquate, suscepi, et feci libenter ut me, quem boni
constantem, ut spero, semper existimassent, eundem ne
improbi quidem crudelem dicerent.
Ch. 7 [sect. 21]
hic ait se ille, iudices, regnum meum ferre non posse.
quod tandem, Torquate, regnum? consulatus, credo, mei;
in quo ego imperavi nihil et contra patribus conscriptis et
bonis omnibus parui; quo in magistratu non institutum est
videlicet a me regnum, sed repressum. an tum in tanto
imperio, tanta potestate non dicis me fuisse regem, nunc
privatum regnare dicis? quo tandem nomine? 'quod, in
quos testimonia dixisti,' inquit, 'damnati sunt; quem defendis,
sperat se absolutum iri.' hic tibi ego de testimoniis
meis hoc respondeo, si falsum dixerim, te in eosdem dixisse;
sin verum, non esse hoc regnare, cum verum iuratus dicas,
probare. de huius spe tantum dico, nullas a me opes
P. Sullam, nullam potentiam, nihil denique praeter fidem
defensionis exspectare.
[sect. 22] 'Nisi tu,' inquit, 'causam recepisses,
numquam mihi restitisset, sed indicta causa profugisset.'
si iam hoc tibi concedam, Q. Hortensium, tanta
gravitate hominem, si hos talis viros non suo stare iudicio,
sed meo; si hoc tibi dem quod credi non potest, nisi ego
huic adessem, hos adfuturos non fuisse, uter tandem rex
est, isne cui innocentes homines non resistunt, an is qui
calamitosos non deserit? at hic etiam, id quod tibi necesse
minime fuit, facetus esse voluisti, cum Tarquinium et Numam
et me tertium peregrinum regem esse dixisti. Mitto iam de
rege quaerere; illud quaero peregrinum cur me esse dixeris.
nam si ita sum, non tam est admirandum regem esse me,
quoniam, ut tu ais, duo iam peregrini reges Romae fuerunt,
quam consulem Romae fuisse peregrinum. 'hoc dico,'
inquit, 'te esse ex municipio.' fateor et addo etiam:
[sect. 23] ex
eo municipio unde iterum iam salus huic urbi imperioque
missa est. sed scire ex te pervelim quam ob rem qui ex
municipiis veniant peregrini tibi esse videantur. nemo
istuc M. illi Catoni seni, cum plurimos haberet inimicos,
nemo Ti. Coruncanio, nemo M'. Curio, nemo huic ipsi
nostro C. Mario, cum ei multi inviderent, obiecit umquam.
equidem vehementer laetor eum esse me in quem tu, cum
cuperes, nullam contumeliam iacere potueris quae non ad
maximam partem civium conveniret.
Ch. 8 sed tamen te a me
pro magnis causis nostrae necessitudinis monendum esse
etiam atque etiam puto. non possunt omnes esse patricii;
si verum quaeris, ne curant quidem; nec se aequales tui
propter istam causam abs te anteiri putant.
[sect. 24] ac si tibi nos
peregrini videmur, quorum iam et nomen et honos inveteravit
et urbi huic et hominum famae ac sermonibus, quam
tibi illos competitores tuos peregrinos videri necesse erit qui
iam ex tota Italia delecti tecum de honore ac de omni
dignitate contendent! quorum cave tu quemquam peregrinum
appelles, ne peregrinorum suffragiis obruare. qui
si attulerint nervos et industriam, mihi crede, excutient tibi
istam verborum iactationem et te ex somno saepe excitabunt
nec patientur se abs te, nisi virtute vincentur, honore superari.
[sect. 25] ac si, iudices, ceteris patriciis me et vos peregrinos
videri oporteret, a Torquato tamen hoc vitium sileretur; est
enim ipse a materno genere municipalis, honestissimi ac
nobilissimi generis, sed tamen Asculani. aut igitur doceat
Picentis solos non esse peregrinos aut gaudeat suo generi
me meum non anteponere. qua re neque tu me peregrinum
posthac dixeris, ne gravius refutere, neque regem, ne derideare.
Nisi forte regium tibi videtur ita vivere ut non modo
homini nemini sed ne cupiditati quidem ulli servias, contemnere
omnis libidines, non auri, non argenti, non ceterarum
rerum indigere, in senatu sentire libere, populi utilitati
magis consulere quam voluntati, nemini cedere, multis obsistere.
si hoc putas esse regium, regem me esse confiteor;
sin te potentia mea, si dominatio, si denique aliquod dictum
adrogans aut superbum movet, quin tu id potius profers
quam verbi invidiam contumeliamque maledicti?
Ch. 9 [sect. 26]
ego, tantis a me beneficiis in re publica positis, si nullum
aliud mihi praemium ab senatu populoque Romano nisi
honestum otium postularem, quis non concederet? <ceteri>
sibi haberent honores, sibi imperia, sibi provincias, sibi
triumphos, sibi alia praeclarae laudis insignia; mihi liceret
eius urbis quam conservassem conspectu tranquillo animo
et quieto frui. quid si hoc non postulo? si ille labor meus
pristinus, si sollicitudo, si officia, si operae, si vigiliae deserviunt
amicis, praesto sunt omnibus; si neque amici in foro
requirunt studium meum neque res publica in curia; si me
non modo non rerum gestarum vacatio sed neque honoris
neque aetatis excusatio vindicat a labore; si voluntas mea,
si industria, si domus, si animus, si aures patent omnibus;
si mihi ne ad ea quidem quae pro salute omnium gessi
recordanda et cogitanda quicquam relinquitur temporis:
tamen hoc regnum appellabitur, cuius vicarius qui velit esse
inveniri nemo potest?
[sect. 27] longe abest a me regni suspicio;
si quaeris qui sint Romae regnum occupare conati, ut ne
replices annalium memoriam, ex domesticis imaginibus
invenies. res enim gestae, credo, meae me nimis extulerunt
ac mihi nescio quos spiritus attulerunt. quibus de
rebus tam claris, tam immortalibus, iudices, hoc possum
dicere, me qui ex summis periculis eripuerim urbem hanc
et vitam omnium civium satis adeptum fore, si ex hoc tanto
in omnis mortalis beneficio nullum in me periculum redundarit.
[sect. 28] etenim in qua civitate res tantas gesserim memini,
in qua urbe verser intellego. plenum forum est eorum
hominum quos ego a vestris cervicibus depuli, iudices, a
meis non removi. Nisi vero paucos fuisse arbitramini qui
conari aut sperare possent se tantum imperium posse delere.
Horum ego faces eripere de manibus et gladios extorquere
potui, sicuti feci, voluntates vero consceleratas ac nefarias
nec sanare potui nec tollere. qua re non sum nescius
quanto periculo vivam in tanta multitudine improborum,
cum mihi uni cum omnibus improbis aeternum videam
bellum esse susceptum.
Ch. 10 [sect. 29] quod si illis meis praesidiis forte
invides, et si ea tibi regia videntur quod omnes boni omnium
generum atque ordinum suam salutem cum mea coniungunt,
consolare te quod omnium mentes improborum mihi uni
maxime sunt infensae et adversae; qui me non modo idcirco
oderunt quod eorum conatus impios et furorem consceleratum
repressi, sed eo etiam magis quod nihil iam se simile
me vivo conari posse arbitrantur.
[sect. 30] at vero quid ego mirer,
si quid ab improbis de me improbe dicitur, cum L. Torquatus
primum ipse his fundamentis adulescentiae iactis, ea spe
proposita amplissimae dignitatis, deinde L. Torquati, fortissimi
consulis, constantissimi senatoris, semper optimi civis
filius, interdum efferatur immoderatione verborum? qui
cum suppressa voce de scelere P. Lentuli, de audacia coniuratorum
omnium dixisset, tantum modo ut vos qui ea
probatis exaudire possetis, de supplicio, de carcere magna
et queribunda voce dicebat.
[sect. 31] in quo primum illud erat
absurdum quod, cum ea quae leviter dixerat vobis probare
volebat, eos autem qui circum iudicium stabant audire nolebat,
non intellegebat ea quae clare diceret ita illos audituros
quibus se venditabat ut vos quoque audiretis, qui id non
probabatis. deinde alterum iam oratoris <est> vitium non
videre quid quaeque causa postulet. nihil est enim tam
alienum ab eo qui alterum coniurationis accuset quam videri
coniuratorum poenam mortemque lugere. quod cum is
tribunus pl. facit qui unus videtur ex illis ad lugendos coniuratos
relictus, nemini mirum est; difficile est enim tacere,
cum doleas; te, si quid eius modi facis, non modo talem
adulescentem sed in ea causa in qua te vindicem coniurationis
velis esse vehementer admiror.
[sect. 32] sed reprehendo tamen
illud maxime quod isto ingenio et prudentia praeditus
causam rei publicae non tenes, qui arbitrere plebi Romanae
res eas non probari quas me consule omnes boni pro communi
salute gesserunt.
Ch. 11 ecquem tu horum qui adsunt,
quibus te contra ipsorum voluntatem venditabas, aut tam
sceleratum statuis fuisse ut haec omnia perire voluerit, aut
tam miserum ut et se perire cuperet et nihil haberet quod
salvum esse vellet? an vero clarissimum virum generis
vestri ac nominis nemo reprehendit, qui filium suum vita
privavit ut in ceteros firmaret imperium; tu rem publicam
reprehendis, quae domesticos hostis, ne ab eis ipsa necaretur,
necavit?
[sect. 33] itaque attende, Torquate, quam ego defugiam
auctoritatem consulatus mei! maxima voce ut omnes
exaudire possint dico semperque dicam. adeste omnes
animis, Quirites, quorum ego frequentia magno opere laetor;
erigite mentis aurisque vestras et me de invidiosis rebus, ut
ille putat, dicentem attendite! ego consul, cum exercitus
perditorum civium clandestino scelere conflatus crudelissimum
et luctuosissimum exitium patriae comparasset, cum
ad occasum interitumque rei publicae Catilina in castris, in
his autem templis atque tectis dux Lentulus esset constitutus,
meis consiliis, meis laboribus, mei capitis periculis, sine
tumultu, sine dilectu, sine armis, sine exercitu, quinque
hominibus comprehensis atque confessis incensione urbem,
internicione civis, vastitate Italiam, interitu rem publicam
liberavi; ego vitam omnium civium, statum orbis terrae,
urbem hanc denique, sedem omnium nostrum, arcem regum
ac nationum exterarum, lumen gentium, domicilium imperi,
quinque hominum amentium ac perditorum poena redemi.
[sect. 34]
an me existimasti haec iniuratum in iudicio non esse dicturum
quae iuratus in maxima contione dixissem?
Ch. 12 atque etiam
illud addam, ne qui forte incipiat improbus subito te amare,
Torquate, et aliquid sperare de te, atque ut idem omnes
exaudiant clarissima voce dicam. harum omnium rerum
quas ego in consulatu pro salute rei publicae suscepi atque
gessi L. ille Torquatus, cum esset meus contubernalis in
consulatu atque etiam in praetura fuisset, cum princeps, cum
auctor, cum signifer esset iuventutis, actor, adiutor, particeps
exstitit; parens eius, homo amantissimus patriae, maximi
animi, summi consili, singularis constantiae, cum esset aeger,
tamen omnibus rebus illis interfuit, nusquam est a me
digressus, studio, consilio, auctoritate unus adiuvit plurimum,
cum infirmitatem corporis animi virtute superaret.
[sect. 35] videsne ut eripiam te ex improborum subita gratia et reconciliem
bonis omnibus? qui te et diligunt et retinent retinebuntque
semper nec, si a me forte desciveris, idcirco te a se
et a re publica et a tua dignitate deficere patientur. sed
iam redeo ad causam atque hoc vos, iudices, testor: mihi
de memet ipso tam multa dicendi necessitas quaedam imposita
est ab illo. nam si Torquatus Sullam solum accusasset,
ego quoque hoc tempore nihil aliud agerem nisi eum
qui accusatus esset defenderem; sed cum ille tota illa oratione
in me esset invectus et cum, ut initio dixi, defensionem
meam spoliare auctoritate voluisset, etiam si dolor meus
respondere non cogeret, tamen ipsa causa hanc a me orationem
flagitavisset.
Ch. 13 [sect. 36]
ab Allobrogibus nominatum Sullam esse dicis. quis
negat? sed lege indicium et vide quem ad modum nominatus
sit. L. Cassium dixerunt commemorasse cum ceteris
Autronium secum facere. quaero num Sullam dixerit Cassius.
nusquam. sese aiunt quaesisse de Cassio quid Sulla
sentiret. videte diligentiam Gallorum; qui vitam hominum
naturamque non nossent ac tantum audissent eos pari calamitate
esse, quaesiverunt essentne eadem voluntate. quid tum
Cassius? si respondisset idem sentire et secum facere Sullam,
tamen mihi non videretur in hunc id criminosum esse debere.
quid ita? quia, qui barbaros homines ad bellum impelleret,
non debebat minuere illorum suspicionem et purgare eos de
quibus illi aliquid suspicari viderentur.
[sect. 37] non respondit tamen
una facere Sullam. etenim esset absurdum, cum ceteros
sua sponte nominasset, mentionem facere Sullae nullam nisi
admonitum et interrogatum; nisi forte veri simile est P. Sullae
nomen in memoria Cassio non fuisse. si nobilitas hominis,
si adflicta fortuna, si reliquiae pristinae dignitatis non tam
inlustres fuissent, tamen Autroni commemoratio memoriam
Sullae rettulisset; etiam, ut arbitror, cum auctoritates principum
coniurationis ad incitandos animos Allobrogum conligeret
Cassius, et cum sciret exteras nationes maxime
nobilitate moveri, non prius Autronium quam Sullam nominavisset.
[sect. 38] iam vero illud minime probari potest, Gallos
Autronio nominato putasse propter calamitatis similitudinem
sibi aliquid de Sulla esse quaerendum, Cassio, si hic esset
in eodem scelere, ne cum appellasset quidem Autronium,
huius in mentem venire potuisse. sed tamen quid respondit
de Sulla Cassius? se nescire certum. 'non purgat,' inquit.
dixi antea: ne si argueret quidem tum denique, cum esset
interrogatus, id mihi criminosum videretur.
[sect. 39] sed ego in
iudiciis et in quaestionibus non hoc quaerendum arbitror,
num purgetur aliquis, sed num arguatur. etenim cum se
negat scire Cassius, utrum sublevat Sullam an satis probat
se nescire? 'sublevat apud Gallos.' quid ita? 'ne indicent.'
quid? si periculum esse putasset ne illi umquam
indicarent, de se ipse confessus esset? 'nesciit videlicet.'
credo celatum esse Cassium de Sulla uno; nam de ceteris
certe sciebat; etenim domi eius pleraque conflata esse constabat.
qui negare noluit esse in eo numero Sullam quo
plus spei Gallis daret, dicere autem falsum non ausus est,
se nescire dixit. atque hoc perspicuum est, cum is qui de
omnibus scierit de Sulla se scire negarit, eandem vim esse
negationis huius quam si extra coniurationem hunc esse se
scire dixisset. nam cuius scientiam de omnibus constat
fuisse, eius ignoratio de aliquo purgatio debet videri. sed
iam non quaero purgetne Cassius Sullam; illud mihi tantum
satis est contra Sullam nihil esse in indicio.
Ch. 14 [sect. 40]
exclusus hac criminatione Torquatus rursus in me inruit,
me accusat; ait me aliter ac dictum sit in tabulas publicas
rettulisse. O di immortales!vobis enim tribuo quae vestra
sunt, nec vero possum meo tantum ingenio dare ut tot res
tantas, tam varias, tam repentinas in illa turbulentissima
tempestate rei publicae mea sponte dispexerimvos profecto
animum meum tum conservandae patriae cupiditate
incendistis, vos me ab omnibus ceteris cogitationibus ad
unam salutem rei publicae convertistis, vos denique in tantis
tenebris erroris et inscientiae clarissimum lumen menti meae
praetulistis.
[sect. 41] vidi ego hoc, iudices, nisi recenti memoria
senatus auctoritatem huius indici monumentis publicis testatus
essem, fore ut aliquando non Torquatus neque Torquati
quispiam similisnam id me multum fefellitsed ut aliquis
patrimoni naufragus, inimicus oti, bonorum hostis, aliter indicata
haec esse diceret, quo facilius vento aliquo in optimum
quemque excitato posset in malis rei publicae portum aliquem
suorum malorum invenire. itaque introductis in senatum
indicibus constitui senatores qui omnia indicum dicta,
interrogata, responsa perscriberent.
[sect. 42] at quos viros! non
solum summa virtute et fide, cuius generis erat in senatu
facultas maxima, sed etiam quos sciebam memoria, scientia,
celeritate scribendi facillime quae dicerentur persequi posse,
C. Cosconium, qui tum erat praetor, M. Messalam, qui tum
praeturam petebat, P. Nigidium, App. Claudium. credo
esse neminem qui his hominibus ad vere referendum aut
fidem putet aut ingenium defuisse.
Ch. 15 quid deinde? quid
feci? Cum scirem ita esse indicium relatum in tabulas
publicas ut illae tabulae privata tamen custodia more maiorum
continerentur, non occultavi, non continui domi, sed
statim describi ab omnibus librariis, dividi passim et pervolgari
atque edi populo Romano imperavi. divisi tota
Italia, emisi in omnis provincias; eius indici ex quo oblata
salus esset omnibus expertem esse neminem volui.
[sect. 43] itaque
dico locum in orbe terrarum esse nullum, quo in loco populi
Romani nomen sit, quin eodem perscriptum hoc indicium
pervenerit. in quo ego tam subito et exiguo et turbido
tempore multa divinitus, ita ut dixi, non mea sponte providi,
primum ne quis posset tantum aut de rei publicae aut de
alicuius periculo meminisse quantum vellet; deinde ne cui
liceret umquam reprehendere illud indicium aut temere
creditum criminari; postremo ne quid iam a me, ne quid
ex meis commentariis quaereretur, ne aut oblivio mea aut
memoria nimia videretur, ne denique aut neglegentia turpis
aut diligentia crudelis putaretur.
[sect. 44] sed tamen abs te, Torquate,
quaero: cum indicatus tuus esset inimicus et esset eius rei
frequens senatus et recens memoria testis, <et> tibi, meo familiari
et contubernali, prius etiam edituri indicium fuerint
scribae mei, si voluisses, quam in codicem rettulissent, <cur>
cum videres aliter fieri, tacuisti, passus es, non mecum aut <ut>
cum familiarissimo questus es aut, quoniam tam facile inveheris
in amicos, iracundius et vehementius expostulasti?
tu, cum tua vox numquam sit audita, cum indicio lecto, descripto,
divolgato quieveris, tacueris, repente tantam rem
ementiare et in eum locum te deducas ut, ante quam me
commutati indici coargueris, te summae neglegentiae tuo
iudicio convictum esse fateare?
Ch. 16 [sect. 45]
mihi cuiusquam salus tanti fuisset ut meam neglegerem?
per me ego veritatem patefactam contaminarem aliquo mendacio?
quemquam denique ego iuvarem, a quo et tam crudelis
insidias rei publicae factas et me potissimum consule constitutas
putarem? quod si iam essem oblitus severitatis et
constantiae meae, tamne amens eram ut, cum litterae posteritatis
causa repertae sint, quae subsidio oblivioni esse possent,
ego recentem putarem memoriam cuncti senatus commentario
meo posse superari?
[sect. 46] fero ego te, Torquate, iam dudum
fero, et non numquam animum incitatum ad ulciscendam
orationem tuam revoco ipse et reflecto, permitto aliquid
iracundiae tuae, do adulescentiae, cedo amicitiae, tribuo
parenti. sed nisi tibi aliquem modum tute constitueris,
coges oblitum me nostrae amicitiae habere rationem meae
dignitatis. nemo umquam me tenuissima suspicione perstrinxit
quem non perverterim ac perfregerim. sed mihi
hoc credas velim: non eis libentissime soleo respondere
quos mihi videor facillime posse superare.
[sect. 47] tu quoniam
minime ignoras consuetudinem dicendi meam, noli hac nova
lenitate abuti mea, noli aculeos orationis meae, qui reconditi
sunt, excussos arbitrari, noli id omnino a me putare esse
amissum si quid est tibi remissum atque concessum. Cum
illae valent apud me excusationes iniuriae tuae, iratus animus
tuus, aetas, amicitia nostra, tum nondum statuo te virium
satis habere ut ego tecum luctari et congredi debeam. quod
si esses usu atque aetate robustior, essem idem qui soleo cum
sum lacessitus; nunc tecum sic agam tulisse ut potius iniuriam
quam rettulisse gratiam videar.
Ch. 17 [sect. 48] neque vero quid
mihi irascare intellegere possum. si, quod eum defendo
quem tu accusas, cur tibi ego non suscenseo, quod accusas
eum quem ego defendo? 'inimicum ego,' inquis, 'accuso
meum.' et amicum ego defendo meum. 'non debes tu
quemquam in coniurationis quaestione defendere.' immo
nemo magis eum de quo nihil umquam est suspicatus quam
is qui de aliis multa cognovit. 'cur dixisti testimonium in
alios?' quia coactus sum. 'cur damnati sunt?' quia
creditum est. 'regnum est dicere in quem velis et defendere
quem velis.' immo servitus est non dicere in quem
velis et non defendere quem velis. ac si considerare coeperis
utrum magis mihi hoc necesse fuerit facere an istud
tibi, intelleges honestius te inimicitiarum modum statuere
potuisse quam me humanitatis.
[sect. 49] at vero, cum honos agebatur
familiae vestrae amplissimus, hoc est consulatus parentis
tui, sapientissimus vir familiarissimis suis non suscensuit,
pater tuus, cum Sullam et defenderent et laudarent? intellegebat
hanc nobis a maioribus esse traditam disciplinam ut
nullius amicitia ad pericula propulsanda impediremur. at
erat huic iudicio longe dissimilis illa contentio. tum adflicto
P. Sulla consulatus vobis pariebatur, sicuti partus est;
honoris erat certamen; ereptum repetere vos clamitabatis,
ut victi in campo in foro vinceretis; tum qui contra vos pro
huius salute pugnabant, amicissimi vestri, quibus non irascebamini,
consulatum vobis eripiebant, honori vestro repugnabant,
et tamen id inviolata vestra amicitia, integro officio,
vetere exemplo atque instituto optimi cuiusque faciebant.
Ch. 18 [sect. 50] ego vero quibus ornamentis adversor tuis aut cui dignitati
vestrae repugno? quid est quod iam ab hoc expetas?
honos ad patrem, insignia honoris ad te delata sunt. tu
ornatus exuviis huius venis ad eum lacerandum quem interemisti,
ego iacentem et spoliatum defendo et protego. atque
hic tu et reprehendis me quia defendam et irasceris; ego
autem non modo tibi non irascor sed ne reprehendo quidem
factum tuum. te enim existimo tibi statuisse quid faciendum
putares et satis idoneum offici tui iudicem <esse> potuisse.
[sect. 51]
at accusat <C.> Corneli filius et id aeque valere debet ac
si pater indicaret. O patrem Cornelium sapientem qui, quod
praemi solet esse in indicio, reliquerit, quod turpitudinis in
confessione, id per accusationem fili susceperit! sed quid
est tandem quod indicat per istum puerum Cornelius? si
vetera, mihi ignota, cum Hortensio communicata, respondit
Hortensius; sin, ut ais, illum conatum Autroni et Catilinae,
cum in campo consularibus comitiis, quae a me habita sunt,
caedem facere voluerunt, Autronium tum in campo vidimus
sed quid dixi vidisse nos? ego vidi; vos enim tum, iudices,
nihil laborabatis neque suspicabamini, ego tectus praesidio
firmo amicorum Catilinae tum et Autroni copias et
conatum repressi.
[sect. 52] num quis est igitur qui tum dicat in
campum aspirasse Sullam? atqui, si tum se cum Catilina
societate sceleris coniunxerat, cur ab eo discedebat, cur cum
Autronio non erat, cur in pari causa non paria signa criminis
reperiuntur? sed quoniam Cornelius ipse etiam nunc de
indicando dubitat, <et,> ut dicitis, informat ad hoc adumbratum
indicium filium, quid tandem de illa nocte dicit, cum inter
falcarios ad M. Laecam nocte ea quae consecuta est posterum
diem Nonarum Novembrium me consule Catilinae denuntiatione
convenit? quae nox omnium temporum coniurationis
acerrima fuit atque acerbissima. tum Catilinae dies exeundi,
tum ceteris manendi condicio, tum discriptio totam per urbem
caedis atque incendiorum constituta est; tum tuus
pater, Corneli, id quod tandem aliquando confitetur, illam
sibi officiosam provinciam depoposcit ut, cum prima luce
consulem salutatum veniret, intromissus et meo more et iure
amicitiae me in meo lectulo trucidaret.
Ch. 19 [sect. 53] hoc tempore, cum
arderet acerrime coniuratio, cum Catilina egrederetur ad
exercitum, Lentulus in urbe relinqueretur, Cassius incendiis,
Cethegus caedi praeponeretur, Autronio ut occuparet Etruriam
praescriberetur, cum omnia ornarentur, instruerentur,
pararentur, ubi fuit Sulla, Corneli? num Romae? immo
longe afuit. num in eis regionibus quo se Catilina inferebat?
multo etiam longius. num in agro Camerti, Piceno, Gallico,
quas in oras maxime quasi morbus quidam illius furoris pervaserat?
nihil vero minus. fuit enim, ut iam ante dixi,
Neapoli, fuit in ea parte Italiae quae maxime ista suspicione
caruit.
[sect. 54] quid ergo indicat aut quid adfert aut ipse Cornelius
aut vos qui haec ab illo mandata defertis? gladiatores
emptos esse Fausti simulatione ad caedem ac tumultum?
'ita prorsus; interpositi sunt gladiatores.' quos testamento
patris deberi videmus. 'adrepta est familia.' quae si esset
praetermissa, posset alia familia Fausti munus praebere.
Vtinam quidem haec ipsa non modo iniquorum invidiae sed
aequorum exspectationi satis facere posset! 'properatum
vehementer est, cum longe tempus muneris abesset.' quasi
vero tempus dandi muneris non valde appropinquaret. 'nec
opinante Fausto, cum is neque sciret neque vellet, familia
est comparata.' at litterae sunt Fausti,
[sect. 55] per quas ille precibus
a P. Sulla petit ut emat gladiatores et ut hos ipsos emat,
neque solum ad Sullam missae sed ad L. Caesarem, Q. Pompeium,
C. Memmium, quorum de sententia tota res gesta
est. 'at praefuit familiae Cornelius, <libertus eius>.' iam si
in paranda familia nulla suspicio est, quis praefuerit nihil ad
rem pertinet; sed tamen munere servili obtulit se ad ferramenta
prospicienda, praefuit vero numquam, eaque res omni
tempore per bellum, Fausti libertum, administrata est.
Ch. 20 [sect. 56]
at enim Sittius est ab hoc in ulteriorem Hispaniam missus ut
eam provinciam perturbaret. primum Sittius, iudices, L. Iulio
C. Figulo consulibus profectus est aliquanto ante furorem Catilinae
et suspicionem huius coniurationis; deinde est profectus
non tum primum sed cum in isdem locis aliquanto ante eadem
de causa aliquot annos fuisset, ac profectus est non modo ob
causam sed etiam ob necessariam causam, magna ratione
cum Mauretaniae rege contracta. tum autem, illo profecto,
Sulla procurante eius rem et gerente plurimis et pulcherrimis
P. Sitti praediis venditis aes alienum eiusdem dissolutum
<est>, ut, quae causa ceteros ad facinus impulit, cupiditas
retinendae possessionis, ea Sittio non fuerit praediis deminutis.
[sect. 57] iam vero illud quam incredibile, quam absurdum,
qui Romae caedem facere, qui hanc urbem inflammare vellet,
eum familiarissimum suum dimittere ab se et amandare in
ultimas terras! Vtrum quo facilius Romae ea quae conabatur
efficeret, si in Hispania turbatum esset? at haec
ipsa per se sine ulla coniunctione agebantur. an in tantis
rebus, tam novis consiliis, tam periculosis, tam turbulentis
hominem amantissimum sui, familiarissimum, coniunctissimum
officiis, consuetudine, usu dimittendum esse arbitrabatur?
veri simile non est ut, quem in secundis rebus,
quem in otio secum semper habuisset, hunc in adversis et
in eo tumultu quem ipse comparabat ab se dimitteret.
[sect. 58] ipse
autem Sittiusnon enim mihi deserenda est causa amici
veteris atque hospitisis homo est aut ea familia ac disciplina
ut hoc credi possit, eum bellum populo Romano
facere voluisse? ut, cuius pater, cum ceteri deficerent finitimi
ac vicini, singulari exstiterit in rem publicam nostram
officio et fide, is sibi nefarium bellum contra patriam suscipiendum
putaret? cuius aes alienum videmus, iudices, non
libidine, sed negoti gerendi studio esse contractum, qui ita
Romae debuit ut in provinciis et in regnis ei maximae
pecuniae deberentur; quas cum peteret, non commisit ut
sui procuratores quicquam oneris absente se sustinerent;
venire omnis suas possessiones et patrimonio se ornatissimo
spoliari maluit quam ullam moram cuiquam fieri creditorum
suorum.
[sect. 59] A quo quidem genere, iudices, ego numquam
timui, cum in illa rei publicae tempestate versarer. illud
erat hominum genus horribile et pertimescendum qui tanto
amore suas possessiones amplexi tenebant ut ab eis membra
citius divelli ac distrahi posse diceres. Sittius numquam
sibi cognationem cum praediis esse existimavit suis. itaque
se non modo ex suspicione tanti sceleris verum etiam ex
omni hominum sermone non armis, sed patrimonio suo
vindicavit.
Ch. 21 [sect. 60]
iam vero quod obiecit Pompeianos esse a Sulla impulsos
ut ad istam coniurationem atque ad hoc nefarium facinus
accederent, id cuius modi sit intellegere non possum. an tibi
Pompeiani coniurasse videntur? quis hoc dixit umquam,
aut quae fuit istius rei vel minima suspicio? 'Diiunxit,'
inquit, 'eos a colonis ut hoc discidio ac dissensione facta
oppidum in sua potestate posset per Pompeianos habere.'
primum omnis Pompeianorum colonorumque dissensio delata
ad patronos est, cum iam inveterasset ac multos annos
esset agitata; deinde ita a patronis res cognita est ut nulla
in re a ceterorum sententiis Sulla dissenserit; postremo
coloni ipsi sic intellegunt, non Pompeianos a Sulla magis
quam sese esse defensos.
[sect. 61] atque hoc, iudices, ex hac frequentia
colonorum, honestissimorum hominum, intellegere
potestis, qui adsunt, laborant, hunc patronum, defensorem,
custodem illius coloniae si in omni fortuna atque omni
honore incolumem habere non potuerunt, in hoc tamen
casu in quo adflictus iacet per vos iuvari conservarique cupiunt.
adsunt pari studio Pompeiani, qui ab istis etiam in
crimen vocantur; qui ita de ambulatione ac de suffragiis
suis cum colonis dissenserunt ut idem de communi salute
sentirent.
[sect. 62] ac ne haec quidem P. Sullae mihi videtur silentio
praetereunda esse virtus, quod, cum ab hoc illa colonia deducta
sit, et cum commoda colonorum a fortunis Pompeianorum
rei publicae fortuna diiunxerit, ita carus utrisque est
atque iucundus ut non alteros demovisse sed utrosque
constituisse videatur.
Ch. 22
at enim et gladiatores et omnis ista vis rogationis Caeciliae
causa comparabatur. atque hoc loco in L. Caecilium,
pudentissimum atque ornatissimum virum, vehementer invectus
est. cuius ego de virtute et constantia, iudices,
tantum dico, talem hunc in ista rogatione quam promulgarat
non de tollenda, sed de levanda calamitate fratris sui
fuisse ut consulere voluerit fratri, cum re publica pugnare
noluerit; promulgarit impulsus amore fraterno, destiterit
fratris auctoritate deductus.
[sect. 63] atque in ea re per L. Caecilium
Sulla accusatur in qua re est uterque laudandus. primum
Caeciliusquid? 'id promulgavit in quo res iudicatas
videbatur voluisse rescindere, ut restitueretur Sulla.' recte
reprehendis; status enim rei publicae maxime iudicatis
rebus continetur; neque ego tantum fraterno amori dandum
arbitror ut quisquam, dum saluti suorum consulat, communem
relinquat. <at> nihil de iudicio ferebat, sed poenam
ambitus eam referebat quae fuerat nuper superioribus legibus
constituta. itaque hac rogatione non iudicum sententia,
sed legis vitium corrigebatur. nemo iudicium reprehendit,
cum de poena queritur, sed legem. damnatio est enim
iudicum, quae manebat, poena legis, quae levabatur.
[sect. 64] noli
igitur animos eorum ordinum qui praesunt iudiciis summa
cum gravitate et dignitate alienare a causa. nemo labefactare
iudicium est conatus, nihil est eius modi promulgatum,
semper Caecilius in calamitate fratris sui iudicum
potestatem perpetuandam, legis acerbitatem mitigandam
putavit. sed quid ego de hoc plura disputem?
Ch. 23 dicerem
fortasse, et facile et libenter dicerem, si paulo etiam longius
quam finis cotidiani offici postulat L. Caecilium pietas et
fraternus amor propulisset, implorarem sensus vestros, unius
cuiusque indulgentiam in suos testarer, peterem veniam
errato L. Caecili ex intimis vestris cogitationibus atque ex
humanitate communi.
[sect. 65] lex dies fuit proposita paucos, ferri
coepta numquam, deposita est in senatu. Kalendis Ianuariis
cum in Capitolium nos senatum convocassemus, nihil
est actum prius, et id mandatu Sullae Q. Metellus praetor
se loqui dixit Sullam illam rogationem de se nolle ferri.
ex illo tempore L. Caecilius egit de re publica multa;
agrariae legi, quae tota a me reprehensa et abiecta est, se
intercessorem fore professus est, improbis largitionibus restitit,
senatus auctoritatem numquam impedivit, ita se gessit
in tribunatu ut onere deposito domestici offici nihil postea
nisi de rei publicae commodis cogitarit.
[sect. 66] atque in ipsa
rogatione ne per vim quid ageretur, quis tum nostrum
Sullam aut Caecilium verebatur? nonne omnis ille terror,
omnis seditionis timor atque opinio ex Autroni improbitate
pendebat? eius voces, eius minae ferebantur, eius aspectus,
concursatio, stipatio, greges hominum perditorum metum
nobis seditionesque adferebant. itaque P. Sulla hoc importunissimo
cum honoris tum etiam calamitatis socio atque
comite et secundas fortunas amittere coactus est et in adversis
sine ullo remedio atque adlevamento permanere.
Ch. 24 [sect. 67]
hic tu epistulam meam saepe recitas quam ego ad Cn.
Pompeium de meis rebus gestis et de summa re publica
misi, et ex ea crimen aliquod in P. Sullam quaeris et, si
furorem incredibilem biennio ante conceptum erupisse in
meo consulatu scripsi, me hoc demonstrasse dicis, Sullam
in illa fuisse superiore coniuratione. scilicet ego is sum
qui existimem Cn. Pisonem et Catilinam et Vargunteium
et Autronium nihil scelerate, nihil audacter ipsos per sese
sine P.
[sect. 68] Sulla facere potuisse. de quo etiam si quis dubitasset
antea an id quod tu arguis cogitasset, ut interfecto
patre tuo consul descenderet Kalendis Ianuariis cum lictoribus,
sustulisti hanc suspicionem, cum dixisti hunc, ut
Catilinam consulem efficeret, contra patrem tuum operas
et manum comparasse. quod si tibi ego confitear, tu mihi
concedas necesse est hunc, cum Catilinae suffragaretur,
nihil de suo consulatu, quem iudicio amiserat, per vim
recuperando cogitavisse. neque enim istorum facinorum
tantorum, tam atrocium crimen, iudices, P. Sullae persona
suscipit.
[sect. 69]
iam enim faciam criminibus omnibus fere dissolutis,
contra atque in ceteris causis fieri solet, ut nunc denique
de vita hominis ac de moribus dicam. etenim de principio
studuit animus occurrere magnitudini criminis, satis facere
exspectationi hominum, de me aliquid ipso qui accusatus
eram dicere; nunc iam revocandi estis eo quo vos ipsa
causa etiam tacente me cogit animos mentisque convertere.
Ch. 25 omnibus in rebus, iudices, quae graviores maioresque sunt,
quid quisque voluerit, cogitarit, admiserit, non ex crimine,
sed ex moribus eius qui arguitur est ponderandum. neque
enim potest quisquam nostrum subito fingi neque cuiusquam
repente vita mutari aut natura converti.
[sect. 70] circumspicite
paulisper mentibus vestris, ut alia mittamus, hosce ipsos
homines qui huic adfines sceleri fuerunt. Catilina contra
rem publicam coniuravit. cuius aures umquam haec respuerunt?
conatum esse audacter hominem a pueritia non
solum intemperantia et scelere sed etiam consuetudine et
studio in omni flagitio, stupro, caede versatum? quis eum
contra patriam pugnantem perisse miratur quem semper
omnes ad civile latrocinium natum putaverunt? quis
Lentuli societates cum indicibus, quis insaniam libidinum,
quis perversam atque impiam religionem recordatur qui
illum aut nefarie cogitasse aut stulte sperasse miretur?
quis de C. Cethego atque eius in Hispaniam profectione
ac de volnere Q. Metelli Pii cogitat cui non ad illius poenam
carcer aedificatus esse videatur?
[sect. 71] omitto ceteros, ne sit
infinitum; tantum a vobis peto ut taciti de omnibus quos
coniurasse cognitum est cogitetis; intellegetis unum quemque
eorum prius ab sua vita quam vestra suspicione esse
damnatum. ipsum illum Autronium, quoniam eius nomen
finitimum maxime est huius periculo et crimini, non sua
vita ac natura convicit? semper audax, petulans, libidinosus;
quem in stuprorum defensionibus non solum verbis
uti improbissimis solitum esse scimus verum etiam pugnis et
calcibus, quem exturbare homines ex possessionibus, caedem
facere vicinorum, spoliare fana sociorum, comitatu et armis
disturbare iudicia, in bonis rebus omnis contemnere, in
malis pugnare contra bonos, non rei publicae cedere, non
fortunae ipsi succumbere. huius si causa non manifestissimis
rebus teneretur, tamen eum mores ipsius ac vita
convinceret.
Ch. 26 [sect. 72]
agedum, conferte nunc cum illius vita <vitam> P. Sullae
vobis populoque Romano notissimam, iudices, et eam ante
oculos vestros proponite. ecquod est huius factum aut
commissum non dicam audacius, sed quod cuiquam paulo
minus consideratum videretur? factum quaero; verbum
ecquod umquam ex ore huius excidit in quo quisquam
posset offendi? at vero in illa gravi L. Sullae turbulentaque
victoria quis P. Sulla mitior, quis misericordior inventus
est? <quam> multorum hic vitam est a L. Sulla deprecatus!
quam multi sunt summi homines et ornatissimi et nostri
et equestris ordinis quorum pro salute se hic Sullae obligavit!
quos ego nominaremneque enim ipsi nolunt
et huic animo gratissimo adsuntsed, quia maius est
beneficium quam posse debet civis civi dare, ideo a vobis
peto ut quod potuit, tempori tribuatis, quod fecit, ipsi.
quid reliquae constantiam vitae commemorem,
[sect. 73] dignitatem,
liberalitatem, moderationem in privatis rebus, splendorem
in publicis? quae ita deformata sunt a fortuna ut tamen a
natura inchoata compareant. quae domus, quae celebratio
cotidiana, quae familiarium dignitas, quae studia amicorum,
quae ex quoque ordine multitudo! haec diu multumque
et multo labore quaesita una eripuit hora. accepit P. Sulla,
iudices, volnus vehemens et mortiferum, verum tamen eius
modi quod videretur huius vita et natura accipere potuisse.
honestatis enim et dignitatis habuisse nimis magnam iudicatus
est cupiditatem; quam si nemo alius habuit in consulatu
petendo, cupidior iudicatus est hic fuisse quam
ceteri; sin etiam in aliis non nullis fuit iste consulatus
amor, fortuna in hoc fuit fortasse gravior quam in ceteris.
postea vero quis P.
[sect. 74] Sullam nisi maerentem, demissum adflictumque
vidit, quis umquam est suspicatus hunc magis
odio quam pudore hominum aspectum lucemque vitare?
qui cum multa haberet invitamenta urbis et fori propter
summa studia amicorum, quae tamen ei sola in malis restiterunt,
afuit ab oculis vestris et, cum lege retineretur, ipse
se exsilio paene multavit.
Ch. 27 in hoc vos pudore, iudices, et
in hac vita tanto sceleri locum fuisse credatis? aspicite
ipsum, contuemini os, conferte crimen cum vita, vitam ab
initio usque ad hoc tempus explicatam cum crimine recognoscite.
[sect. 75] Mitto rem publicam, quae fuit semper Sullae
carissima; hosne amicos, talis viros, tam cupidos sui, per
quos res eius secundae quondam erant ornatae, nunc sublevantur
adversae, crudelissime perire voluit, ut cum Lentulo
et Catilina et Cethego foedissimam vitam ac miserrimam
turpissima morte proposita degeret? non, inquam, cadit
in hos mores, non in hunc pudorem, non in hanc vitam,
non in hunc hominem ista suspicio. nova quaedam illa
immanitas exorta est, incredibilis fuit ac singularis furor, ex
multis ab adulescentia conlectis perditorum hominum vitiis
repente ista tanta importunitas inauditi sceleris exarsit.
nolite,
[sect. 76] iudices, arbitrari hominum illum impetum et conatum
fuisseneque enim ulla gens tam barbara aut tam immanis
umquam fuit in qua non modo tot, sed unus tam
crudelis hostis patriae sit inventus, beluae quaedam illae
ex portentis immanes ac ferae forma hominum indutae
exstiterunt. perspicite etiam atque etiam, iudices,nihil
enim est quod in hac causa dici possit vehementius
penitus introspicite Catilinae, Autroni, Cethegi, Lentuli
ceterorumque mentis; quas vos in his libidines, quae flagitia,
quas turpitudines, quantas audacias, quam incredibilis
furores, quas notas facinorum, quae indicia parricidiorum,
quantos acervos scelerum reperietis! ex magnis et diuturnis
et iam desperatis rei publicae morbis ista repente
vis erupit, ut ea confecta et eiecta convalescere aliquando
et sanari civitas posset; neque enim est quisquam qui
arbitretur illis inclusis in re publica pestibus diutius haec
stare potuisse. itaque eos non ad perficiendum scelus, sed
ad luendas rei publicae poenas Furiae quaedam incitaverunt.
in hunc igitur gregem vos nunc P.
Ch. 28 [sect. 77] Sullam, iudices, ex his
qui cum hoc vivunt atque vixerunt honestissimorum hominum
gregibus reicietis, ex hoc amicorum numero, ex hac
familiarium dignitate in impiorum partem atque in parricidarum
sedem et numerum transferetis? Vbi erit igitur
illud firmissimum praesidium pudoris, quo in loco nobis
vita ante acta proderit, quod ad tempus existimationis partae
fructus reservabitur, si in extremo discrimine ac dimicatione
fortunae deseret, si non aderit, si nihil adiuvabit?
[sect. 78]
quaestiones nobis servorum accusator et tormenta minitatur.
in quibus quamquam nihil periculi suspicamur,
tamen illa tormenta gubernat dolor, moderatur natura cuiusque
cum animi tum corporis, regit quaesitor, flectit libido,
corrumpit spes, infirmat metus, ut in tot rerum angustiis
nihil veritati loci relinquatur. vita P. Sullae torqueatur,
ex ea quaeratur num quae occultetur libido, num quod
lateat facinus, num quae crudelitas, num quae audacia.
nihil erroris erit in causa nec obscuritatis, iudices, si a vobis
vitae perpetuae vox, ea quae verissima et gravissima debet
esse, audietur.
[sect. 79] nullum in hac causa testem timemus, nihil
quemquam scire, nihil vidisse, nihil audisse arbitramur.
sed tamen, si nihil vos P. Sullae fortuna movet, iudices,
vestra moveat. vestra enim, qui cum summa elegantia atque
integritate vixistis, hoc maxime interest, non ex libidine aut
simultate aut levitate testium causas honestorum hominum
ponderari, sed in magnis disquisitionibus repentinisque periculis
vitam unius cuiusque esse testem. quam vos, iudices,
nolite armis suis spoliatam atque nudatam obicere invidiae,
dedere suspicioni; munite communem arcem bonorum, obstruite
perfugia improborum; valeat ad poenam et ad salutem
vita plurimum, quam solam videtis per se ex sua natura
facillime perspici, subito flecti fingique non posse.
Ch. 29 [sect. 80]
quid vero? haec auctoritassaepe enim est de ea dicendum,
quamquam a me timide modiceque diceturquid?
inquam, haec auctoritas nostra, qui a ceteris coniurationis
causis abstinuimus, P. Sullam defendimus, nihil hunc tandem
iuvabit? grave est hoc dictu fortasse, iudices, grave,
si appetimus aliquid; si, cum ceteri de nobis silent, non
etiam nosmet ipsi tacemus, grave; sed, si laedimur, si
accusamur, si in invidiam vocamur, profecto conceditis,
iudices, ut nobis libertatem retinere liceat, si minus
liceat dignitatem.
[sect. 81] accusati sunt uno nomine <omnes> consulares,
ut iam videatur honoris amplissimi nomen plus
invidiae quam dignitatis adferre. 'adfuerunt,' inquit,
'Catilinae illumque laudarunt.' nulla tum patebat, nulla
erat cognita coniuratio; defendebant amicum, aderant supplici,
vitae eius turpitudinem in summis eius periculis non
insequebantur. quin etiam parens tuus, Torquate, consul
reo de pecuniis repetundis Catilinae fuit advocatus, improbo
homini, at supplici, fortasse audaci, at aliquando amico.
cui cum adfuit post delatam ad eum primam illam coniurationem,
indicavit se audisse aliquid, non credidisse. 'at
idem non adfuit alio in iudicio, cum adessent ceteri.' si
postea cognorat ipse aliquid quod in consulatu ignorasset,
ignoscendum est eis qui postea nihil audierunt; sin illa res
prima valuit, num inveterata quam recens debuit esse
gravior? sed si tuus parens etiam in ipsa suspicione periculi
sui tamen humanitate adductus advocationem hominis
improbissimi sella curuli atque ornamentis et suis et consulatus
honestavit, quid est quam ob rem consulares qui
Catilinae adfuerunt reprendantur?
[sect. 82] 'at idem eis qui ante
hunc causam de coniuratione dixerunt non adfuerunt.'
tanto scelere astrictis hominibus statuerunt nihil a se adiumenti,
nihil opis, nihil auxili ferri oportere. atque ut de
eorum constantia atque animo in rem publicam dicam quorum
tacita gravitas et fides de uno quoque loquitur neque
cuiusquam ornamenta orationis desiderat, potest quisquam
dicere umquam meliores, fortiores, constantiores consularis
fuisse quam his temporibus et periculis quibus paene oppressa
est res publica? quis non de communi salute
optime, quis non fortissime, quis non constantissime sensit?
neque ego praecipue de consularibus disputo; nam haec
et hominum ornatissimorum, qui praetores fuerunt, et universi
senatus communis est laus, ut constet post hominum memoriam
numquam in illo ordine plus virtutis, plus amoris
in rem publicam, plus gravitatis fuisse; sed quia sunt descripti
consulares, de his tantum mihi dicendum putavi
quod satis esset ad testandam omnium memoriam, neminem
esse ex illo honoris gradu qui non omni studio, virtute,
auctoritate incubuerit ad rem publicam conservandam.
Ch. 30 [sect. 83]
sed quid ego? qui Catilinam non laudavi, qui reo Catilinae
consul non adfui, qui testimonium de coniuratione
dixi in alios, adeone vobis alienus a sanitate, adeo oblitus
constantiae meae, adeo immemor rerum a me gestarum
esse videor ut, cum consul bellum gesserim cum coniuratis,
nunc eorum ducem servare cupiam et animum inducam,
cuius nuper ferrum rettuderim flammamque restinxerim,
eiusdem nunc causam vitamque defendere? si me dius
fidius, iudices, non me ipsa res publica meis laboribus et
periculis conservata ad gravitatem animi et constantiam sua
dignitate revocaret, tamen hoc natura est insitum ut, quem
timueris, quicum de vita fortunisque contenderis, cuius ex
insidiis evaseris, hunc semper oderis. sed cum agatur honos
meus amplissimus, gloria rerum gestarum singularis, cum,
quotiens quisque est in hoc scelere convictus, totiens renovetur
memoria per me inventae salutis, ego sim tam demens,
ego committam ut ea quae pro salute omnium gessi, casu
magis et felicitate a me quam virtute et consilio gesta esse
videantur?
[sect. 84] 'quid ergo? hoc tibi sumis,' dicet fortasse
quispiam, 'ut, quia tu defendis, innocens iudicetur?' ego
vero, iudices, non modo mihi nihil adsumo in quo quispiam
repugnet sed etiam, si quid ab omnibus conceditur, id reddo
ac remitto. non in ea re publica versor, non eis temporibus
caput meum obtuli pro patria periculis omnibus, non
aut ita sunt exstincti quos vici aut ita grati quos servavi, ut
ego mihi plus appetere coner quam quantum omnes inimici
invidique patiantur.
[sect. 85] grave esse videtur eum qui investigarit
coniurationem, qui patefecerit, qui oppresserit, cui
senatus singularibus verbis gratias egerit, cui uni togato
supplicationem decreverit, dicere in iudicio: 'non defenderem,
si coniurasset.' non dico id quod grave est, dico illud
quod in his causis coniurationis non auctoritati adsumam,
sed pudori meo: 'ego ille coniurationis investigator atque
ultor certe non defenderem Sullam, si coniurasse arbitrarer.'
ego, iudices, de tantis omnium periculis cum quaererem
omnia, multa audirem, crederem non omnia, caverem omnia,
dico hoc quod initio dixi, nullius indicio, nullius nuntio,
nullius suspicione, nullius litteris de P. Sulla rem ullam
ad me esse delatam.
Ch. 31 [sect. 86]
quam ob rem vos, di patrii ac penates, qui huic urbi
atque huic rei publicae praesidetis, qui hoc imperium, qui
hanc libertatem, qui populum Romanum, qui haec tecta
atque templa me consule vestro numine auxilioque servastis,
testor integro me animo ac libero P. Sullae causam defendere,
nullum a me sciente facinus occultari, nullum scelus
susceptum contra salutem omnium defendi ac tegi. nihil
de hoc consul comperi, nihil suspicatus sum, nihil audivi.
itaque idem ego ille qui vehemens in alios,
[sect. 87] qui inexorabilis
in ceteros esse visus sum, persolvi patriae quod debui;
reliqua iam a me meae perpetuae consuetudini naturaeque
debentur; tam sum misericors, iudices, quam vos, tam mitis
quam qui lenissimus; in quo vehemens fui vobiscum nihil
feci nisi coactus, rei publicae praecipitanti subveni, patriam
demersam extuli; misericordia civium adducti tum fuimus
tam vehementes quam necesse fuit. salus esset amissa
omnium una nocte, nisi esset severitas illa suscepta. sed ut
ad sceleratorum poenam amore rei publicae sum adductus,
sic ad salutem innocentium voluntate deducor.
[sect. 88]
nihil video esse in hoc P. Sulla, iudices, odio dignum,
misericordia digna multa. neque enim nunc propulsandae
calamitatis suae causa supplex ad vos, iudices, confugit, sed
ne qua generi ac nomini suo nota nefariae turpitudinis
inuratur. nam ipse quidem, si erit vestro iudicio liberatus,
quae habet ornamenta, quae solacia reliquae vitae quibus
laetari ac perfrui possit? domus erit, credo, exornata,
aperientur maiorum imagines, ipse ornatum ac vestitum
pristinum recuperabit. omnia, iudices, haec amissa sunt,
omnia generis, nominis, honoris insignia atque ornamenta
unius iudici calamitate occiderunt. sed ne exstinctor patriae,
ne proditor, ne hostis appelletur, ne hanc labem tanti
sceleris in familia relinquat, id laborat, id metuit, ne denique
hic miser coniurati et conscelerati et proditoris filius nominetur;
huic puero qui est ei vita sua multo carior metuit,
cui honoris integros fructus non sit traditurus, ne aeternam
memoriam dedecoris relinquat.
[sect. 89] hic vos orat, iudices, parvus,
ut se aliquando si non integra fortuna, at ut adflicta
patri suo gratulari sinatis. huic misero notiora sunt itinera
iudiciorum et fori quam campi et disciplinarum. non iam
de vita P. Sullae, iudices, sed de sepultura contenditur;
vita erepta est superiore iudicio, nunc ne corpus eiciatur
laboramus. quid enim est huic reliqui quod eum in hac
vita teneat, aut quid est quam ob rem haec cuiquam vita
videatur?
Ch. 32 nuper is homo fuit in civitate P. Sulla ut nemo
ei se neque honore neque gratia neque fortunis anteferret,
nunc spoliatus omni dignitate quae erepta sunt non repetit;
quod fortuna in malis reliqui fecit, ut cum parente, cum
liberis, cum fratre, cum his necessariis lugere suam calamitatem
liceat, id sibi ne eripiatis vos, iudices, obtestatur.
[sect. 90] te
ipsum iam, Torquate, expletum huius miseriis esse par erat
et, si nihil aliud Sullae nisi consulatum abstulissetis, tamen
eo vos contentos esse oportebat; honoris enim contentio
vos ad causam, non inimicitiae deduxerunt. sed cum huic
omnia cum honore detracta sint, cum in hac fortuna miserrima
ac luctuosissima destitutus sit, quid est quod expetas
amplius? Lucisne hanc usuram eripere vis plenam lacrimarum
atque maeroris, in qua cum maximo cruciatu ac
dolore retinetur? libenter reddiderit adempta ignominia
foedissimi criminis. an vero inimicum ut expellas? cuius
ex miseriis, si esses crudelissimus, videndo fructum caperes
maiorem quam audiendo.
[sect. 91] O miserum et infelicem illum
diem quo consul omnibus centuriis P. Sulla renuntiatus est,
o falsam spem, o volucrem fortunam, o caecam cupiditatem,
o praeposteram gratulationem! quam cito illa omnia ex
laetitia et voluptate ad luctum et lacrimas recciderunt, ut,
qui paulo ante consul designatus fuisset, repente nullum
vestigium retineret pristinae dignitatis! quid enim erat
mali quod huic spoliato fama, honore, fortunis deesse videretur?
aut cui novae calamitati locus ullus relictus? Vrget
eadem fortuna quae coepit, repperit novum maerorem, non
patitur hominem calamitosum uno malo adflictum uno in
luctu perire.
Ch. 33 [sect. 92]
sed iam impedior egomet, iudices, dolore animi ne de
huius miseria plura dicam. vestrae sunt iam partes, iudices,
in vestra mansuetudine atque humanitate causam totam
repono. vos reiectione interposita nihil suspicantibus nobis
repentini in nos iudices consedistis, ab accusatoribus delecti
ad spem acerbitatis, a fortuna nobis ad praesidium innocentiae
constituti. Vt ego quid de me populus Romanus
existimaret, quia severus in improbos fueram, laboravi et,
quae prima innocentis mihi defensio est oblata, suscepi, sic
vos severitatem iudiciorum quae per hos mensis in homines
audacissimos facta sunt lenitate ac misericordia mitigate.
hoc cum a vobis impetrare causa ipsa debet,
[sect. 93] tum est vestri
animi atque virtutis declarare non esse eos vos ad quos
potissimum interposita reiectione devenire convenerit. in
quo ego vos, iudices, quantum meus in vos amor postulat,
tantum hortor ut communi studio, quoniam in re publica
coniuncti sumus, mansuetudine et misericordia nostra falsam
a nobis crudelitatis famam repellamus.
Ch. 1 [sect. 1] si quid est in me ingeni, iudices, quod sentio quam sit
exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in qua me non
infitior mediocriter esse versatum, aut si huiusce rei ratio
aliqua ab optimarum artium studiis ac disciplina profecta,
a qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse,
earum rerum omnium vel in primis hic A. Licinius fructum
a me repetere prope suo iure debet. nam quoad longissime
potest mens mea respicere spatium praeteriti temporis et
pueritiae memoriam recordari ultimam, inde usque repetens
hunc video mihi principem et ad suscipiendam et ad ingrediendam
rationem horum studiorum exstitisse. quod si
haec vox huius hortatu praeceptisque conformata non nullis
aliquando saluti fuit, a quo id accepimus quo ceteris opitulari
et alios servare possemus, huic profecto ipsi, quantum
est situm in nobis, et opem et salutem ferre debemus.
[sect. 2] ac
ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia quaedam
in hoc facultas sit ingeni neque haec dicendi ratio aut
disciplina, ne nos quidem huic uni studio penitus umquam
dediti fuimus. etenim omnes artes quae ad humanitatem
pertinent habent quoddam commune vinclum et quasi cognatione
quadam inter se continentur.
Ch. 2 [sect. 3] sed ne cui vestrum
mirum esse videatur, me in quaestione legitima et in iudicio
publico, cum res agatur apud praetorem populi Romani,
lectissimum virum, et apud severissimos iudices, tanto conventu
hominum ac frequentia hoc uti genere dicendi quod
non modo a consuetudine iudiciorum verum etiam a forensi
sermone abhorreat, quaeso a vobis ut in hac causa mihi
detis hanc veniam accommodatam huic reo, vobis, quem
ad modum spero, non molestam, ut me pro summo poeta
atque eruditissimo homine dicentem hoc concursu hominum
litteratissimorum, hac vestra humanitate, hoc denique praetore
exercente iudicium, patiamini de studiis humanitatis
ac litterarum paulo loqui liberius, et in eius modi persona
quae propter otium ac studium minime in iudiciis periculisque
tractata est uti prope novo quodam et inusitato
genere dicendi.
[sect. 4] quod si mihi a vobis tribui concedique
sentiam, perficiam profecto ut hunc A. Licinium non modo
non segregandum, cum sit civis, a numero civium verum
etiam, si non esset, putetis asciscendum fuisse.
Ch. 3
nam ut primum ex pueris excessit Archias atque ab eis
artibus quibus aetas puerilis ad humanitatem informari solet,
se ad scribendi studium contulit, primum Antiochiae
nam ibi natus est loco nobilicelebri quondam urbe et
copiosa atque eruditissimis hominibus liberalissimisque
studiis adfluenti, celeriter antecellere omnibus ingeni gloria
coepit. post in ceteris Asiae partibus cunctaque Graecia
sic eius adventus celebrabantur ut famam ingeni exspectatio
hominis, exspectationem ipsius adventus admiratioque superaret.
[sect. 5] erat Italia tum plena Graecarum artium ac disciplinarum,
studiaque haec et in Latio vehementius tum
colebantur quam nunc isdem in oppidis, et hic Romae
propter tranquillitatem rei publicae non neglegebantur. itaque
hunc et Tarentini <et Locrenses> et Regini et Neapolitani
civitate ceterisque praemiis donarunt, et omnes qui aliquid
de ingeniis poterant iudicare cognitione atque hospitio
dignum existimarunt. hac tanta celebritate famae cum
esset iam absentibus notus, Romam venit Mario consule
et Catulo. nactus est primum consules eos quorum alter
res ad scribendum maximas, alter cum res gestas tum etiam
studium atque auris adhibere posset. statim Luculli, cum
praetextatus etiam tum Archias esset, eum domum suam
receperunt. dedit etiam hoc non solum <lumen> ingeni ac
litterarum verum etiam naturae atque virtutis ut domus,
quae huius adulescentiae prima favit, eadem esset familiarissima
senectuti.
[sect. 6] erat temporibus illis iucundus Q. Metello
illi Numidico et eius Pio filio, audiebatur a M. Aemilio,
vivebat cum Q. Catulo et patre et filio, a L. Crasso colebatur,
Lucullos vero et Drusum et Octavios et Catonem et
totam Hortensiorum domum devinctam consuetudine cum
teneret, adficiebatur summo honore, quod eum non solum
colebant qui aliquid percipere atque audire studebant verum
etiam si qui forte simulabant.
Ch. 4 interim satis longo intervallo,
cum esset cum M. Lucullo in Siciliam profectus et
cum ex ea provincia cum eodem Lucullo decederet, venit
Heracleam. quae cum esset civitas aequissimo iure ac
foedere, ascribi se in eam civitatem voluit idque, cum ipse
per se dignus putaretur, tum auctoritate et gratia Luculli
ab Heracliensibus impetravit.
[sect. 7] data est civitas Silvani lege
et Carbonis: si qui foederatis civitatibus ascripti fuissent, si tum cum lex ferebatur in Italia domicilium
habuissent et si sexaginta diebus apud praetorem essent professi.
Cum hic domicilium Romae
multos iam annos haberet, professus est apud praetorem
[sect. 8] Q.
Metellum, familiarissimum suum. si nihil aliud nisi
de civitate ac lege dicimus, nihil dico amplius; causa dicta
est. quid enim horum infirmari, Gratti, potest? Heracleaene
esse tum ascriptum negabis? adest vir summa
auctoritate et religione et fide, M. Lucullus; qui se non
opinari sed scire, non audisse sed vidisse, non interfuisse
sed egisse dicit. adsunt Heraclienses legati, nobilissimi
homines, huius iudici causa cum mandatis et cum publico
testimonio venerunt; qui hunc ascriptum Heracliae esse
dicunt. hic tu tabulas desideras Heracliensium publicas,
quas Italico bello incenso tabulario interisse scimus omnes?
est ridiculum ad ea quae habemus nihil dicere, quaerere
quae habere non possumus, et de hominum memoria tacere,
litterarum memoriam flagitare et, cum habeas amplissimi
viri religionem, integerrimi municipi ius iurandum fidemque,
ea quae depravari nullo modo possunt repudiare,
tabulas quas idem dicis solere corrumpi desiderare.
[sect. 9] an
domicilium Romae non habuit is qui tot annis <ante> civitatem
datam sedem omnium rerum ac fortunarum suarum
Romae conlocavit? an non est professus? immo vero
eis tabulis professus quae solae ex illa professione conlegioque
praetorum obtinent publicarum tabularum auctoritatem.
Ch. 5 nam, cum Appi tabulae neglegentius adservatae dicerentur,
Gabini, quam diu incolumis fuit, levitas, post damnationem
calamitas omnem tabularum fidem resignasset, Metellus,
homo sanctissimus modestissimusque omnium, tanta diligentia
fuit ut ad L. Lentulum praetorem et ad iudices
venerit et unius nominis litura se commotum esse dixerit.
his igitur <in> tabulis nullam lituram in nomine A. Licini
videtis.
[sect. 10] quae cum ita sint, quid est quod de eius civitate
dubitetis, praesertim cum aliis quoque in civitatibus fuerit
ascriptus? etenim cum mediocribus multis et aut nulla
aut humili aliqua arte praeditis gratuito civitatem in Graecia
homines impertiebant, Reginos credo aut Locrensis aut
Neapolitanos aut Tarentinos, quod scaenicis artificibus
largiri solebant, id huic summa ingeni praedito gloria noluisse!
quid? cum ceteri non modo post civitatem datam
sed etiam post legem Papiam aliquo modo in eorum
municipiorum tabulas inrepserunt, hic qui ne utitur quidem
illis in quibus est scriptus, quod semper se Heracliensem
esse voluit, reicietur?
[sect. 11] census nostros requiris. scilicet;
est enim obscurum proximis censoribus hunc cum clarissimo
imperatore L. Lucullo apud exercitum fuisse, superioribus
cum eodem quaestore fuisse in Asia, primis
Iulio et Crasso nullam populi partem esse censam. sed,
quoniam census non ius civitatis confirmat ac tantum modo
indicat eum qui sit census ita se iam tum gessisse, pro cive,
eis temporibus <is> quem tu criminaris ne ipsius quidem
iudicio in civium Romanorum iure esse versatum et testamentum
saepe fecit nostris legibus, et adiit hereditates
civium Romanorum, et in beneficiis ad aerarium delatus
est a L. Lucullo pro consule.
Ch. 6 quaere argumenta, si quae
potes; numquam enim hic neque suo neque amicorum
iudicio revincetur.
[sect. 12]
quaeres a nobis, Gratti, cur tanto opere hoc homine
delectemur. quia suppeditat nobis ubi et animus ex hoc
forensi strepitu reficiatur et aures convicio defessae conquiescant.
an tu existimas aut suppetere nobis posse quod
cotidie dicamus in tanta varietate rerum, nisi animos nostros
doctrina excolamus, aut ferre animos tantam posse contentionem,
nisi eos doctrina eadem relaxemus? ego vero fateor
me his studiis esse deditum. ceteros pudeat, si qui ita se
litteris abdiderunt ut nihil possint ex eis neque ad communem
adferre fructum neque in aspectum lucemque proferre;
me autem quid pudeat qui tot annos ita vivo, iudices, ut a
nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum
abstraxerit aut voluptas avocarit aut denique somnus retardarit?
[sect. 13] qua re quis tandem me reprehendat, aut quis mihi
iure suscenseat, si, quantum ceteris ad suas res obeundas,
quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad
alias voluptates et ad ipsam requiem animi et corporis
conceditur temporum, quantum alii tribuunt tempestivis conviviis,
quantum denique alveolo, quantum pilae, tantum mihi
egomet ad haec studia recolenda sumpsero? atque id eo
mihi concedendum est magis quod ex his studiis haec quoque
crescit oratio et facultas quae, quantacumque <est> in me, numquam
amicorum periculis defuit. quae si cui levior videtur,
illa quidem certe quae summa sunt ex quo fonte hauriam
sentio.
[sect. 14] nam nisi multorum praeceptis multisque litteris
mihi ab adulescentia suasissem nihil esse in vita magno
opere expetendum nisi laudem atque honestatem, in ea
autem persequenda omnis cruciatus corporis, omnia pericula
mortis atque exsili parvi esse ducenda, numquam me pro
salute vestra in tot ac tantas dimicationes atque in hos
profligatorum hominum cotidianos impetus obiecissem. sed
pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, plena exemplorum
vetustas; quae iacerent in tenebris omnia, nisi litterarum
lumen accederet. quam multas nobis imagines non
solum ad intuendum verum etiam ad imitandum fortissimorum
virorum expressas scriptores et Graeci et Latini reliquerunt!
quas ego mihi semper in administranda re publica
proponens animum et mentem meam ipsa cogitatione hominum
excellentium conformabam.
Ch. 7 [sect. 15]
quaeret quispiam: 'quid? illi ipsi summi viri quorum
virtutes litteris proditae sunt istane doctrina quam tu effers
laudibus eruditi fuerunt?' difficile est hoc de omnibus
confirmare, sed tamen est certum quid respondeam. ego
multos homines excellenti animo ac virtute fuisse sine doctrina,
et naturae ipsius habitu prope divino per se ipsos et
moderatos et gravis exstitisse fateor; etiam illud adiungo,
saepius ad laudem atque virtutem naturam sine doctrina
quam sine natura valuisse doctrinam. atque idem ego hoc
contendo, cum ad naturam eximiam et inlustrem accesserit
ratio quaedam conformatioque doctrinae, tum illud nescio
quid praeclarum ac singulare solere exsistere.
[sect. 16] ex hoc esse
hunc numero quem patres nostri viderunt, divinum hominem,
Africanum, ex hoc C. Laelium, L. Furium, moderatissimos
homines et continentissimos, ex hoc fortissimum virum et
illis temporibus doctissimum, <M.> Catonem illum senem; qui
profecto si nihil ad percipiendam colendamque virtutem
litteris adiuvarentur, numquam se ad earum studium contulissent.
quod si non hic tantus fructus ostenderetur, et
si ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opinor,
hanc animi remissionem humanissimam ac liberalissimam
iudicaretis. nam ceterae neque temporum sunt neque aetatum
omnium neque locorum; at haec studia adulescentiam
acuunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis
perfugium ac solacium praebent, delectant domi, non impediunt
foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur.
[sect. 17]
quod si ipsi haec neque attingere neque sensu nostro
gustare possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam cum
in aliis videremus.
Ch. 8 quis nostrum tam animo agresti ac
duro fuit ut Rosci morte nuper non commoveretur? qui
cum esset senex mortuus, tamen propter excellentem artem
ac venustatem videbatur omnino mori non debuisse. ergo
ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis
omnibus; nos animorum incredibilis motus celeritatemque
ingeniorum neglegemus?
[sect. 18] quotiens ego hunc Archiam vidi,
iudices,utar enim vestra benignitate, quoniam me in hoc
novo genere dicendi tam diligenter attenditisquotiens ego
hunc vidi, cum litteram scripsisset nullam, magnum numerum
optimorum versuum de eis ipsis rebus quae tum agerentur
dicere ex tempore, quotiens revocatum eandem rem
dicere commutatis verbis atque sententiis! quae vero accurate
cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari ut ad veterum
scriptorum laudem perveniret. hunc ego non diligam, non
admirer, non omni ratione defendendum putem? atque
sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum
rerum studia ex doctrina et praeceptis et arte constare,
poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi
divino quodam spiritu inflari. qua re suo iure noster ille
Ennius 'sanctos' appellat poetas, quod quasi deorum aliquo
dono atque munere commendati nobis esse videantur.
[sect. 19] sit
igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissimos homines,
hoc poetae nomen quod nulla umquam barbaria violavit.
Saxa atque solitudines voci respondent, bestiae saepe immanes
cantu flectuntur atque consistunt; nos instituti rebus
optimis non poetarum voce moveamur? Homerum Colophonii
civem esse dicunt suum, Chii suum vindicant, Salaminii
repetunt, Smyrnaei vero suum esse confirmant itaque etiam
delubrum eius in oppido dedicaverunt, permulti alii praeterea
pugnant inter se atque contendunt.
Ch. 9 ergo illi alienum, quia
poeta fuit, post mortem etiam expetunt; nos hunc vivum qui
et voluntate et legibus noster est repudiamus, praesertim cum
omne olim studium atque omne ingenium contulerit Archias
ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam? nam
et Cimbricas res adulescens attigit et ipsi illi C. Mario qui
durior ad haec studia videbatur iucundus fuit.
[sect. 20] neque enim
quisquam est tam aversus a Musis qui non mandari versibus
aeternum suorum laborum praeconium facile patiatur.
Themistoclem illum, summum Athenis virum, dixisse aiunt,
cum ex eo quaereretur quod acroama aut cuius vocem libentissime
audiret: 'eius a quo sua virtus optime praedicaretur.'
itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit, cuius ingenio
putabat ea quae gesserat posse celebrari.
[sect. 21] Mithridaticum
vero bellum magnum atque difficile et in multa varietate
terra marique versatum totum ab hoc expressum est; qui
libri non modo L. Lucullum, fortissimum et clarissimum virum,
verum etiam populi Romani nomen inlustrant. populus
enim Romanus aperuit Lucullo imperante Pontum et regiis
quondam opibus et ipsa natura et regione vallatum, populi
Romani exercitus eodem duce non maxima manu innumerabilis
Armeniorum copias fudit, populi Romani laus est urbem
amicissimam Cyzicenorum eiusdem consilio ex omni impetu
regio atque totius belli ore ac faucibus ereptam esse atque
servatam; nostra semper feretur et praedicabitur L. Lucullo
dimicante, cum interfectis ducibus depressa hostium classis
est, incredibilis apud Tenedum pugna illa navalis, nostra
sunt tropaea, nostra monumenta, nostri triumphi. quae
quorum ingeniis efferuntur, ab eis populi Romani fama celebratur.
[sect. 22] carus fuit Africano superiori noster Ennius, itaque
etiam in sepulcro Scipionum putatur is esse constitutus ex
marmore. at eis laudibus certe non solum ipse qui laudatur
sed etiam populi Romani nomen ornatur. in caelum huius
proavus Cato tollitur; magnus honos populi Romani rebus
adiungitur. omnes denique illi maximi, Marcelli, Fulvii
non sine communi omnium nostrum laude decorantur.
Ch. 10 ergo
illum qui haec fecerat, Rudinum hominem, maiores nostri in
civitatem receperunt; nos hunc Heracliensem multis civitatibus
expetitum, in hac autem legibus constitutum de
nostra civitate eiciamus?
[sect. 23]
nam si quis minorem gloriae fructum putat ex Graecis
versibus percipi quam ex Latinis, vehementer errat, propterea
quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus, Latina suis
finibus exiguis sane continentur. qua re, si res eae quas
gessimus orbis terrae regionibus definiuntur, cupere debemus,
quo hominum nostrorum tela pervenerint, eodem gloriam
famamque penetrare, quod cum ipsis populis de quorum
rebus scribitur haec ampla sunt, tum eis certe qui de vita
gloriae causa dimicant hoc maximum et periculorum incitamentum
est et laborum.
[sect. 24] quam multos scriptores rerum
suarum magnus ille Alexander secum habuisse dicitur! atque
is tamen, cum in Sigeo ad Achillis tumulum astitisset:
'o fortunate,' inquit, 'adulescens, qui tuae virtutis Homerum
praeconem inveneris!' et vere. nam, nisi Ilias illa exstitisset,
idem tumulus qui corpus eius contexerat nomen
etiam obruisset. quid? noster hic Magnus qui cum virtute
fortunam adaequavit, nonne Theophanem Mytilenaeum,
scriptorem rerum suarum, in contione militum civitate donavit,
et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine
quadam gloriae commoti quasi participes eiusdem laudis
magno illud clamore approbaverunt?
[sect. 25] itaque, credo, si civis
Romanus Archias legibus non esset, ut ab aliquo imperatore
civitate donaretur perficere non potuit. Sulla cum Hispanos
et Gallos donaret, credo, hunc petentem repudiasset; quem
nos vidimus, cum ei libellum malus poeta de populo subiecisset,
quod epigramma in eum fecisset tantum modo alternis
versibus longiusculis, statim ex eis rebus quas tum vendebat
iubere ei praemium tribui, sed ea condicione ne quid postea
scriberet. qui sedulitatem mali poetae duxerit aliquo tamen
praemio dignam, huius ingenium et virtutem in scribendo et
copiam non expetisset?
[sect. 26] quid? a Q. Metello Pio, familiarissimo
suo, qui civitate multos donavit, neque per se neque
per Lucullos impetravisset? qui praesertim usque eo de suis
rebus scribi cuperet ut etiam Cordubae natis poetis pingue
quiddam sonantibus atque peregrinum tamen auris suas dederet.
Ch. 11 neque enim est hoc dissimulandum quod obscurari
non potest, sed prae nobis ferendum: trahimur omnes
studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur.
ipsi illi philosophi etiam in eis libellis quos de contemnenda
gloria scribunt nomen suum inscribunt; in eo ipso in quo
praedicationem nobilitatemque despiciunt praedicari de se
ac <se> nominari volunt.
[sect. 27] Decimus quidem Brutus, summus
vir et imperator, Acci, amicissimi sui, carminibus templorum
ac monumentorum aditus exornavit suorum. iam vero ille
qui cum Aetolis Ennio comite bellavit Fulvius non dubitavit
Martis manubias Musis consecrare. qua re, in qua urbe
imperatores prope armati poetarum nomen et Musarum delubra
coluerunt, in ea non debent togati iudices a Musarum
honore et a poetarum salute abhorrere.
[sect. 28]
atque ut id libentius faciatis, iam me vobis, iudices, indicabo
et de meo quodam amore gloriae nimis acri fortasse,
verum tamen honesto vobis confitebor. nam quas res nos
in consulatu nostro vobiscum simul pro salute huius <urbis>
atque imperi et pro vita civium proque universa re publica
gessimus, attigit hic versibus atque inchoavit. quibus auditis,
quod mihi magna res et iucunda visa est, hunc ad perficiendum
adornavi. nullam enim virtus aliam mercedem
laborum periculorumque desiderat praeter hanc laudis et
gloriae; qua quidem detracta, iudices, quid est quod in hoc
tam exiguo vitae curriculo et tam brevi tantis nos in laboribus
exerceamus?
[sect. 29] certe, si nihil animus praesentiret in
posterum, et si, quibus regionibus vitae spatium circumscriptum
est, isdem omnis cogitationes terminaret suas, nec
tantis se laboribus frangeret neque tot curis vigiliisque angeretur
nec totiens de ipsa vita dimicaret. nunc insidet
quaedam in optimo quoque virtus, quae noctes ac dies animum
gloriae stimulis concitat atque admonet non cum vitae
tempore esse dimittendam commemorationem nominis nostri,
sed cum omni posteritate adaequandam.
Ch. 12 [sect. 30] an vero tam parvi
animi videamur esse omnes qui in re publica atque in his
vitae periculis laboribusque versamur ut, cum usque ad extremum
spatium nullum tranquillum atque otiosum spiritum
duxerimus, nobiscum simul moritura omnia arbitremur?
an statuas et imagines, non animorum simulacra, sed corporum,
studiose multi summi homines reliquerunt; consiliorum
relinquere ac virtutum nostrarum effigiem nonne multo malle
debemus summis ingeniis expressam et politam? ego vero
omnia quae gerebam iam tum in gerendo spargere me ac
disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempiternam.
haec vero sive a meo sensu post mortem afutura
est, sive, ut sapientissimi homines putaverunt, ad aliquam
animi mei partem pertinebit, nunc quidem certe cogitatione
quadam speque delector.
[sect. 31]
qua re conservate, iudices, hominem pudore eo quem
amicorum videtis comprobari cum dignitate, tum etiam vetustate,
ingenio autem tanto quantum id convenit existimari,
quod summorum hominum iudiciis expetitum esse videatis,
causa vero eius modi quae beneficio legis, auctoritate municipi,
testimonio Luculli, tabulis Metelli comprobetur. quae
cum ita sint, petimus a vobis, iudices, si qua non modo
humana verum etiam divina in tantis ingeniis commendatio
debet esse, ut eum qui vos, qui vestros imperatores, qui
populi Romani res gestas semper ornavit, qui etiam his
recentibus nostris vestrisque domesticis periculis aeternum
se testimonium laudis daturum esse profitetur, quique est
<ex> eo numero qui semper apud omnis sancti sunt habiti
itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem ut humanitate
vestra levatus potius quam acerbitate violatus esse videatur.
[sect. 32]
quae de causa pro mea consuetudine breviter simpliciterque
dixi, iudices, ea confido probata esse omnibus; quae a
foro aliena iudicialique consuetudine et de hominis ingenio
et communiter de ipso studio locutus sum, ea, iudices,
a vobis spero esse in bonam partem accepta, ab eo qui iudicium
exercet certo scio.
Ch. 1 [sect. 1] Cum propter egregiam et singularem Cn. Planci, iudices,
in mea salute custodienda fidem tam multos et bonos viros
eius honori viderem esse fautores, capiebam animo non
mediocrem voluptatem quod, cuius officium mihi saluti
fuisset, ei meorum temporum memoriam suffragari videbam.
Cum autem audirem meos partim inimicos, partim invidos
huic accusationi esse fautores, eandemque rem adversariam
esse in iudicio Cn. Plancio quae in petitione fuisset adiutrix,
dolebam, iudices, et acerbe ferebam, si huius salus ob eam
ipsam causam esset infestior quod is meam salutem atque
vitam sua benivolentia praesidio custodiaque texisset.
[sect. 2] nunc
autem vester, iudices, conspectus et consessus iste reficit et
recreat mentem meam, cum intueor et contemplor unum
quemque vestrum. video enim hoc in numero neminem
cui mea salus non cara fuerit, cuius non exstet in me summum
meritum, cui non sim obstrictus memoria benefici
sempiterna. itaque non extimesco ne Cn. Plancio custodia
meae salutis apud eos obsit qui me ipsi maxime salvum
videre voluerunt, saepiusque, iudices, mihi venit in mentem
admirandum esse M. Laterensem, hominem studiosissimum
et dignitatis et salutis meae, reum sibi hunc potissimum
delegisse quam metuendum ne vobis id ille magna ratione
fecisse videatur.
[sect. 3] quamquam mihi non sumo tantum neque
adrogo, iudices, ut Cn. Plancium suis erga me meritis impunitatem
consecutum putem. Nisi eius integerrimam
vitam, modestissimos mores, summam fidem, continentiam,
pietatem, innocentiam ostendero, nihil de poena recusabo;
sin omnia praestitero quae sunt a bonis viris exspectanda,
petam, iudices, a vobis ut, cuius misericordia salus mea
custodita sit, ei vos vestram misericordiam me deprecante
tribuatis. equidem ad reliquos labores, quos in hac causa
maiores suscipio quam in ceteris, etiam hanc molestiam adsumo,
quod mihi non solum pro Cn. Plancio dicendum est,
cuius ego salutem non secus ac meam tueri debeo, sed
etiam pro me ipso, de quo accusatores plura paene quam de
re reoque dixerunt.
Ch. 2 [sect. 4] quamquam, iudices, si quid est in me
ipso ita reprehensum ut id ab hoc seiunctum sit, non me id
magno opere conturbat; non enim timeo ne, quia perraro
grati homines reperiantur, idcirco, cum me nimium gratum
illi esse dicant, id mihi criminosum esse possit. quae vero
ita sunt agitata ab illis ut aut merita Cn. Planci erga me
minora esse dicerent quam a me ipso praedicarentur, aut, si
essent summa, negarent ea tamen ita magni ut ego putarem
ponderis apud vos esse debere, haec mihi sunt tractanda,
iudices, et modice, ne quid ipse offendam, et tum denique
cum respondero criminibus, ne non tam innocentia reus
sua quam recordatione meorum temporum defensus esse
videatur.
[sect. 5]
sed mihi in causa facili atque explicata perdifficilis,
iudices, et lubrica defensionis ratio proponitur. nam, si
tantum modo mihi necesse esset contra Laterensem dicere,
tamen id ipsum esset in tanto usu nostro tantaque amicitia
molestum. vetus est enim lex illa iustae veraeque amicitiae
quae mihi cum illo iam diu est, ut idem amici semper velint,
neque est ullum amicitiae certius vinculum quam consensus
et societas consiliorum et voluntatum. mihi autem non id
est in hac re molestissimum, contra illum dicere, sed multo
illud magis quod in ea causa contra dicendum est in qua
quaedam hominum ipsorum videtur facienda esse contentio.
[sect. 6] quaerit enim Laterensis atque hoc uno maxime urget qua
se virtute, qua laude Plancius, qua dignitate superarit. ita,
si cedo illius ornamentis, quae multa et magna sunt, non
solum huius dignitatis iactura facienda est sed etiam largitionis
recipienda suspicio est; sin hunc illi antepono, contumeliosa
habenda est oratio, et dicendum est id quod ille
me flagitat, Laterensem a Plancio dignitate esse superatum.
ita aut amicissimi hominis existimatio offendenda est, si
illam accusationis condicionem sequar, aut optime de me
meriti salus deserenda.
Ch. 3
sed ego, Laterensis, caecum me et praecipitem ferri confitear
in causa, si te aut a Plancio aut ab ullo dignitate
potuisse superari dixero. itaque discedam ab ea contentione
ad quam tu me vocas et veniam ad illam ad quam me causa
ipsa deducit.
[sect. 7] quid? tu in magistratibus dignitatis iudicem
putas esse populum? fortasse non numquam est; utinam
vero semper esset! sed est perraro et, si quando est, in eis
magistratibus est mandandis quibus salutem suam committi
putat; his levioribus comitiis diligentia et gratia petitorum
honos paritur, non eis ornamentis quae esse in te videmus.
nam quod ad populum pertinet, semper dignitatis iniquus
iudex est qui aut invidet aut favet. quamquam nihil potes
in te, Laterensis, constituere quod sit proprium laudis tuae
quin id tibi sit commune cum Plancio.
[sect. 8] sed hoc totum
agetur alio loco; nunc tantum disputo de iure populi, qui et
potest et solet non numquam dignos praeterire; nec, si a
populo praeteritus est quem non oportuit, a iudicibus condemnandus
est qui praeteritus non est. nam, si ita esset,
quod patres apud maiores nostros tenere non potuerunt, ut
reprehensores essent comitiorum, id haberent iudices, quod
multo etiam minus esset ferendum. tum enim magistratum
non gerebat is qui ceperat, si patres auctores non erant facti;
nunc postulatur a vobis ut eius exitio qui creatus sit iudicium
populi Romani reprendatis. itaque iam quoniam qua
nolui ianua sum ingressus in causam, sperare videor tantum
afuturam esse orationem meam a minima suspicione offensionis
tuae, te ut potius obiurgem, quod iniquum in discrimen
adducas dignitatem tuam, quam ut eam ego ulla contumelia
coner attingere.
Ch. 4 [sect. 9] tu continentiam, tu industriam,
tu animum in rem publicam, tu virtutem, tu innocentiam,
tu fidem, tu labores tuos, quod aedilis non sis factus, fractos
esse et abiectos et repudiatos putas? vide tandem, Laterensis,
quantum ego a te dissentiam. si me dius fidius decem
soli essent in civitate viri boni, sapientes, iusti, graves, qui
te indignum aedilitate iudicavissent, gravius de te iudicatum
putarem quam est hoc quod tu metuis ne a populo iudicatum
esse videatur. non enim comitiis iudicat semper
populus, sed movetur plerumque gratia, cedit precibus, facit
eos a quibus est maxime ambitus, denique, etiam si iudicat,
non dilectu aliquo aut sapientia ducitur ad iudicandum, sed
impetu non numquam et quadam etiam temeritate. non est
enim consilium in volgo, non ratio, non discrimen, non
diligentia, semperque sapientes ea quae populus fecisset
ferenda, non semper laudanda dixerunt. qua re, cum te
aedilem fieri oportuisse dicis, populi culpam, non competitoris
accusas.
[sect. 10] Vt fueris dignior quam Planciusde quo ipso
tecum ita contendam paulo post ut conservem dignitatem
tuamsed ut fueris dignior, non competitor a quo es victus,
sed populus a quo es praeteritus, in culpa est. in quo illud
primum debes putare, comitiis, praesertim aediliciis, studium
esse populi, non iudicium; eblandita illa, non enucleata esse
suffragia; eos qui suffragium ferant, quid cuique ipsi debeant
considerare saepius quam quid cuique a re publica debeatur.
sin autem mavis esse iudicium, non tibi id rescindendum
est sed ferendum.
[sect. 11] 'male iudicavit populus.' at iudicavit.
'non debuit.' at potuit. 'non fero.' at multi clarissimi
et sapientissimi cives tulerunt. est enim haec condicio
liberorum populorum praecipueque huius principis populi
et omnium gentium domini atque victoris, posse suffragiis
vel dare vel detrahere quod velit cuique; nostrum est autem,
nostrum qui in hac tempestate populi iactemur et fluctibus
ferre modice populi voluntates, adlicere alienas, retinere
partas, placare turbatas; honores si magni non putemus,
non servire populo; sin eos expetamus, non defetigari
supplicando.
Ch. 5 [sect. 12]
venio iam ad ipsius populi partis ut illius contra te
oratione potius quam mea disputem. qui si tecum congrediatur
et si una loqui voce possit, haec dicat: 'ego tibi,
Laterensis, Plancium non anteposui sed, cum essetis aeque
boni viri, meum beneficium ad eum potius detuli qui a me
contenderat quam ad eum qui mihi non nimis submisse
supplicarat.' respondebis, credo, te splendore et vetustate
familiae fretum non valde ambiendum putasse. at vero te
ille ad sua instituta suorumque maiorum exempla revocabit;
semper se dicet rogari voluisse, semper sibi supplicari; se
M. Seium, qui ne equestrem quidem splendorem incolumem
a calamitate iudici retinere potuisset, homini nobilissimo,
innocentissimo, eloquentissimo, M. Pisoni, praetulisse;
praeposuisse se Q. Catulo, summa in familia nato, sapientissimo
et sanctissimo viro, non dico C. Serranum, stultissimum
hominemfuit enim tamen nobilisnon C.
Fimbriam, novum hominemfuit enim et animi satis magni
et consilised Cn. Mallium, non solum ignobilem verum
sine virtute, sine ingenio, vita etiam contempta ac sordida.
'desiderarunt te,' inquit, 'oculi mei, cum tu esses Cyrenis;
[sect. 13]
me enim quam socios tua frui virtute malebam, et quo plus
intererat, eo plus aberat a me, cum te non videbam. deinde
sitientem me virtutis tuae deseruisti ac reliquisti. coeperas
enim petere tribunatum pl. temporibus eis quae istam eloquentiam
et virtutem requirebant; quam petitionem cum
reliquisses, si hoc indicasti, tanta in tempestate te gubernare
non posse, de virtute tua dubitavi, si nolle, de voluntate;
sin, quod magis intellego, temporibus te aliis reservasti, ego
quoque,' inquiet populus Romanus, 'ad ea te tempora
revocavi ad quae tu te ipse servaras. pete igitur eum
magistratum in quo mihi magnae utilitati esse possis; aediles
quicumque erunt, idem mihi sunt ludi parati; tribuni pl.
permagni interest qui sint. qua re aut redde mihi quod
ostenderas, aut si, quod mea minus interest, id te magis forte
delectat, reddam tibi istam aedilitatem etiam neglegenter
petenti, sed amplissimos honores ut pro dignitate tua consequare,
condiscas censeo mihi paulo diligentius supplicare.'
Ch. 6 [sect. 14]
haec populi oratio est, mea vero, Laterensis, haec: qua
re victus sis non debere iudicem quaerere, modo ne largitione
sis victus. nam si, quotienscumque praeteritus erit
is qui non debuerit praeteriri, totiens oportebit eum qui
factus erit condemnari, nihil iam est quod populo supplicetur,
nihil quod diribitio, nihil quod renuntiatio suffragiorum
exspectetur. simul ut qui sint professi videro, dicam:
'hic familia consulari est, ille praetoria;
[sect. 15] reliquos video esse
ex equestri loco; sunt omnes sine macula, sunt omnes aeque
boni viri atque integri, sed servari necesse est gradus; cedat
consulari generi praetorium, ne contendat cum praetorio
nomine equester locus.' sublata sunt studia, exstinctae
suffragationes, nullae contentiones, nulla libertas populi in
mandandis magistratibus, nulla exspectatio suffragiorum;
nihil, ut plerumque evenit, praeter opinionem accidet, nulla
erit posthac varietas comitiorum. sin hoc persaepe accidit
ut et factos aliquos et non factos esse miremur, si campus
atque illae undae comitiorum, ut mare profundum et immensum,
sic effervescunt quodam quasi aestu ut ad alios accedant,
ab aliis autem recedant, tamen nos <in> impetu studiorum
et motu temeritatis modum aliquem et consilium et rationem
requiremus?
[sect. 16] qua re noli me ad contentionem vestrum
vocare, Laterensis. etenim si populo grata est tabella,
quae frontis aperit hominum, mentis tegit datque eam
libertatem ut quod velint faciant, promittant autem quod
rogentur, cur tu id in iudicio ut fiat exprimis quod non fit in
campo? 'hic quam ille dignior' perquam grave est dictu.
quo modo igitur est aequius? sic credo, quod agitur, quod
satis est iudici: 'hic factus est.' 'cur iste potius quam
ego?' vel nescio vel non dico vel denique quod mihi
gravissimum esset, si dicerem, sed impune tamen deberem
dicere: 'non recte.' nam quid adsequerere, si illa extrema
defensione uterer, populum quod voluisset fecisse, non
quod debuisset?
Ch. 7 [sect. 17]
quid? si populi quoque factum defendo, Laterensis, et
doceo Cn. Plancium non obrepsisse ad honorem, sed eo
venisse cursu qui semper patuerit hominibus ortis hoc
nostro equestri loco, possumne eripere orationi tuae contentionem
vestrum, quae tractari sine contumelia non
potest, et te ad causam aliquando crimenque deducere?
si, quod equitis Romani filius est, inferior esse debuit,
omnes tecum equitum Romanorum filii petiverunt. nihil
dico amplius; hoc tamen miror cur huic potissimum irascare
qui longissime a te afuit. equidem, si quando, ut fit, iactor
in turba, non illum accuso qui est in summa sacra via, cum
ego ad Fabianum fornicem impellor, sed eum qui in me
ipsum incurrit atque incidit. tu neque Q. Pedio, forti viro,
suscenses neque huic A. Plotio, ornatissimo homini familiari
meo, et ab eo qui hos dimovit potius quam ab eis qui in te
ipsum incubuerunt te depulsum putas.
[sect. 18] sed tamen haec
tibi est prima cum Plancio generis vestri familiaeque contentio,
qua abs te vincitur; cur enim non confitear quod
necesse est? sed non hic magis quam ego a meis competitoribus
et alias et in consulatus petitione vincebar. sed
vide ne haec ipsa quae despicis huic suffragata sint. sic
enim conferamus. est tuum nomen utraque familia consulare.
num dubitas igitur quin omnes qui favent nobilitati,
qui id putant esse pulcherrimum, qui imaginibus, qui
nominibus vestris ducuntur, te aedilem fecerint? equidem
non dubito. sed si parum multi sunt qui nobilitatem
ament, num ista est nostra culpa? etenim ad caput et ad
fontem generis utriusque veniamus.
Ch. 8 [sect. 19]
tu es e municipio antiquissimo Tusculano, ex quo sunt
plurimae familiae consulares, in quibus est etiam Iuventia
tot ex reliquis municipiis omnibus non sunthic est e
praefectura Atinati non tam prisca, non tam honorata, non
tam suburbana. quantum interesse vis ad rationem petendi?
primum utrum magis favere putas Atinatis an Tusculanos
suis? alteriscire enim hoc propter vicinitatem facile
possumcum huius ornatissimi atque optimi viri, Cn.
Saturnini, patrem aedilem, cum praetorem viderunt, quod
primus ille non modo in eam familiam sed etiam in praefecturam
illam sellam curulem attulisset, mirandum in
modum laetati sunt; alteroscredo, quia refertum est
municipium consularibus, nam malivolos non esse certo
scionumquam intellexi vehementius suorum honore laetari.
habemus hoc nos, habent nostra municipia.
[sect. 20] quid ego de
me, de fratre meo loquar? quorum honoribus agri ipsi prope
dicam montesque faverunt. num quando vides Tusculanum
aliquem de M. Catone illo in omni virtute principe,
num de Ti. Coruncanio municipe suo, num de tot Fulviis
gloriari? verbum nemo facit. at in quemcumque Arpinatem
incideris, etiam si nolis, erit tamen tibi fortasse etiam
de nobis aliquid, sed certe de C. Mario audiendum. primum
igitur hic habuit studia suorum ardentia, tu tanta quanta in
hominibus iam saturatis honoribus esse potuerunt.
[sect. 21] deinde
tui municipes sunt illi quidem splendidissimi homines, sed
tamen pauci, si quidem cum Atinatibus conferantur; huius
praefectura plena virorum fortissimorum, sic ut nulla tota
Italia frequentior dici possit; quam quidem nunc multitudinem
videtis, iudices, in squalore et luctu supplicem
vobis. hi tot equites Romani, tot tribuni aerariinam
plebem a iudicio dimisimus, quae cuncta comitiis adfuit
quid roboris, quid dignitatis huius petitioni attulerunt? non
<modo> enim tribum Teretinam, de qua dicam alio loco, sed
dignitatem, sed oculorum coniectum, sed solidam et robustam
et adsiduam frequentiam praebuerunt. nam municipia
coniunctione etiam vicinitatis vehementer moventur.
Ch. 9 [sect. 22] omnia
quae dico de Plancio dico expertus in nobis; sumus enim
finitimi Atinatibus. laudanda est vel etiam amanda vicinitas
retinens veterem illum offici morem, non infuscata
malivolentia, non adsueta mendaciis, non fucosa, non fallax,
non erudita artificio simulationis vel suburbano vel etiam
urbano. nemo Arpinas non Plancio studuit, nemo Soranus,
nemo Casinas, nemo Aquinas. tractus ille celeberrimus
Venafranus, Allifanus, tota denique ea nostra ita aspera et
montuosa et fidelis et simplex et fautrix suorum regio se
huius honore ornari, se augeri dignitate arbitrabatur, isdemque
nunc ex municipiis adsunt equites Romani publice
cum legatione <et> testimonio, nec minore nunc sunt sollicitudine
quam tum erant studio. etenim est gravius spoliari
fortunis quam non augeri dignitate.
[sect. 23] ergo ut alia in te erant
inlustriora, Laterensis, quae tibi maiores tui reliquerant, sic
te Plancius hoc non solum municipi verum etiam vicinitatis
genere vincebat; nisi forte te Labicana aut Gabina aut
Bovillana vicinitas adiuvabat, quibus e municipiis vix iam
qui carnem Latinis petant reperiuntur. adiungamus, si vis,
id quod tu huic obesse etiam putas, patrem publicanum;
qui ordo quanto adiumento sit in honore quis nescit? Flos
enim equitum Romanorum, ornamentum civitatis, firmamentum
rei publicae publicanorum ordine continetur.
[sect. 24] quis
est igitur qui neget ordinis eius studium fuisse in honore
Planci singulare? neque iniuria, vel quod erat pater is qui
est princeps iam diu publicanorum, vel quod is ab sociis
unice diligebatur, vel quod diligentissime rogabat, vel quia
pro filio supplicabat, vel quod huius ipsius in illum ordinem
summa officia quaesturae tribunatusque constabant, vel
quod illi in hoc ornando ordinem se ornare et consulere
liberis suis arbitrabantur.
Ch. 10
aliquid praetereatimide dicam, sed tamen dicendum
estnon enim opibus, non invidiosa gratia, non potentia
vix ferenda, sed commemoratione benefici, sed misericordia,
sed precibus aliquid attulimus etiam nos. appellavi populum
tributim, submisi me et supplicavi; ultro me hercule se mihi
etiam offerentis, ultro pollicentis rogavi. valuit causa
rogandi, non gratia.
[sect. 25] nec si vir amplissimus, cui nihil est
quod roganti concedi non iure possit, de aliquo, ut dicis,
non impetravit, ego sum adrogans quod me valuisse dico.
nam ut omittam illud quod ego pro eo laborabam qui
valebat ipse per sese, rogatio ipsa semper est gratiosissima
quae est officio necessitudinis coniuncta maxime. neque
enim ego sic rogabam ut petere viderer, quia familiaris esset
meus, quia vicinus, quia huius parente semper plurimum
essem usus, sed ut quasi parenti et custodi salutis meae.
non potentia mea sed causa rogationis fuit gratiosa. nemo
mea restitutione laetatus est, nemo iniuria doluit, cui non
huius in me misericordia grata fuerit.
[sect. 26] etenim si ante
reditum meum Cn. Plancio se volgo viri boni, cum hic
tribunatum peteret, ultro offerebant, cui nomen meum
absentis honori fuisset, ei meas praesentis preces non putas
profuisse? an Minturnenses coloni, quod C. Marium e
civili ferro atque ex impiis manibus eripuerunt, quod tecto
receperunt, quod fessum inedia fluctibusque recrearunt, quod
viaticum congesserunt, quod navigium dederunt, quod eum
linquentem terram eam quam servarat votis, ominibus
lacrimisque prosecuti sunt, aeterna in laude versantur;
Plancio, quod me vel vi pulsum vel ratione cedentem receperit,
iuverit, custodierit, his et senatui populoque Romano,
ut haberent quem reducerent, conservarit, honori hanc
fidem, misericordiam, virtutem fuisse miraris?
Ch. 11 [sect. 27]
vitia me hercule Cn. Planci res eae de quibus dixi tegere
potuerunt, ne tu in ea vita de qua iam dicam tot et tanta
adiumenta huic honori fuisse mirere. hic est enim qui
adulescentulus cum A. Torquato profectus in Africam sic
ab illo gravissimo et sanctissimo atque omni laude et honore
dignissimo viro dilectus est ut et contuberni necessitudo et
adulescentis modestissimi pudor postulabat, quod, si adesset,
non minus ille declararet quam hic illius frater patruelis et
socer, T. Torquatus, omni illi et virtute et laude par, qui est
quidem cum illo maximis vinclis et propinquitatis et adfinitatis
coniunctus, sed ita magnis amoris ut illae necessitudinis
causae leves esse videantur. fuit in Creta postea contubernalis
Saturnini, propinqui sui, miles huius Q. Metelli; cui cum
fuerit probatissimus hodieque sit, omnibus esse se probatum
sperare debet. in ea provincia legatus fuit C. Sacerdos,
qua virtute, qua constantia vir! L. Flaccus, qui homo, qui
civis! qualem hunc putent, adsiduitate testimonioque
declarant.
[sect. 28] in Macedonia tribunus militum fuit, in eadem
provincia postea quaestor. primum Macedonia sic eum
diligit ut indicant hi principes civitatum suarum; qui cum
missi sint ob aliam causam, tamen huius repentino periculo
commoti huic adsident, pro hoc laborant, huic si praesto
fuerint, gratius se civitatibus suis facturos putant quam si
legationem suam et mandata confecerint. L. vero Apuleius
hunc tanti facit ut morem illum maiorum qui praescribit in
parentum loco quaestoribus suis praetores esse oportere
officiis benivolentiaque superarit. tribunus pl. fuit non
fortasse tam vehemens quam isti quos tu iure laudas, sed
certe talis, quales si omnes semper fuissent, numquam
desideratus vehemens esset tribunus.
Ch. 12 [sect. 29]
omitto illa quae, si minus in scaena sunt, at certe, cum
sunt prolata, laudantur, ut vivat cum suis, primum cum
parentenam meo iudicio pietas fundamentum est omnium
virtutumquem veretur ut deumneque enim multo secus
est parens liberisamat vero ut sodalem, ut fratrem, ut
aequalem. quid dicam cum patruo, cum adfinibus, cum
propinquis, cum hoc Cn. Saturnino, ornatissimo viro? cuius
quantam honoris huius cupiditatem fuisse creditis, cum
videtis luctus societatem? quid de me dicam qui mihi in
huius periculo reus esse videor? quid de his tot viris talibus
quos videtis veste mutata? atque haec sunt indicia, iudices,
solida et expressa, haec signa probitatis non fucata forensi
specie, sed domesticis inusta notis veritatis. facilis est illa
occursatio et blanditia popularis; aspicitur, non attrectatur;
procul apparet, non excutitur, non in manus sumitur.
[sect. 30] omnibus igitur rebus ornatum hominem tam externis quam
domesticis, non nullis rebus inferiorem quam te, genere dico
et nomine, superiorem aliis, municipum, vicinorum, societatum
studio, meorum temporum memoria, parem virtute,
integritate, modestia aedilem factum esse miraris?
hunc tu vitae splendorem maculis aspergis istis? iacis
adulteria, quae nemo non modo nomine sed ne suspicione
quidem possit agnoscere. 'bimaritum' appellas, ut verba
etiam fingas, non solum crimina. ductum esse ab eo in
provinciam aliquem dicis libidinis causa, quod non crimen
est, sed impunitum in maledicto mendacium; raptam esse
mimulam, quod dicitur Atinae factum a iuventute vetere
quodam in scaenicos iure maximeque oppidano.
[sect. 31] O adulescentiam
traductam eleganter, cui quidem cum quod licuerit
obiciatur, tamen id ipsum falsum reperiatur! emissus
aliquis e carcere. et quidem emissus per imprudentiam,
emissus, ut cognostis, necessarii hominis optimique adulescentis
rogatu; idem postea praetoris mandatu requisitus.
atque haec nec ulla alia sunt coniecta maledicta in eius
vitam de cuius vos pudore, religione, integritate dubitetis.
Ch. 13
'pater vero,' inquit, 'etiam obesse filio debet.' O vocem
duram atque indignam tua probitate, Laterensis! pater ut
in iudicio capitis, pater ut in dimicatione fortunarum, pater
ut apud talis viros obesse filio debeat? qui si esset turpissimus,
si sordidissimus, tamen ipso nomine patrio valeret
apud clementis iudices et misericordis; valeret, inquam,
communi sensu omnium et dulcissima commendatione
naturae.
[sect. 32] sed cum sit Cn. Plancius is eques Romanus, ea
primum vetustate equestris nominis ut pater, ut avus, ut
maiores eius omnes equites Romani fuerint, summum in
praefectura florentissima gradum tenuerint et dignitatis et
gratiae, deinde ut ipse in legionibus P. Crassi imperatoris
inter ornatissimos homines, equites Romanos, summo splendore
fuerit, ut postea princeps inter suos plurimarum rerum
sanctissimus et iustissimus iudex, maximarum societatum
auctor, plurimarum magister: si non modo in eo nihil
umquam reprehensum sed laudata sunt omnia, tamen is
oberit honestissimo filio pater qui vel minus honestum et
alienum tueri vel auctoritate sua vel gratia possit?
[sect. 33]
'asperius,' inquit, 'locutus est aliquid aliquando.' immo
fortasse liberius. 'at id ipsum,' inquit, 'non est ferendum.'
ergo ei ferendi sunt qui hoc queruntur, libertatem equitis
Romani se ferre non posse? Vbinam ille mos, ubi illa
aequitas iuris, ubi illa antiqua libertas quae malis oppressa
civilibus extollere iam caput et aliquando recreata se erigere
debebat? equitum ego Romanorum in homines nobilissimos
maledicta, publicanorum in Q. Scaevolam, virum omnibus
ingenio, iustitia, integritate praestantem, aspere et
ferociter et libere dicta commemorem?
Ch. 14 consuli P. Nasicae
praeco Granius medio in foro, cum ille edicto iustitio domum
decedens rogasset Granium quid tristis esset; an quod
reiectae auctiones essent: 'immo vero,' inquit, 'quod
legationes.' idem tribuno pl. potentissimo homini, M.
Druso, et multa in re publica molienti, cum ille eum salutasset
<et>, ut fit, dixisset: 'quid agis, Grani?' respondit:
'immo vero tu, Druse, quid agis?' ille L. Crassi, ille M.
Antoni voluntatem asperioribus facetiis saepe perstrinxit
impune: nunc usque eo est oppressa nostra adrogantia
civitas ut, quae fuit olim praeconi in ridendo, nunc equiti
Romano in plorando non sit concessa libertas.
[sect. 34] quae enim
umquam Plancio vox fuit contumeliae potius quam doloris?
quid est autem umquam questus nisi cum a sociis et a se
iniuriam propulsaret? Cum senatus impediretur quo minus,
id quod hostibus semper erat tributum, responsum equitibus
Romanis redderetur, omnibus illa iniuria dolori fuit publicanis,
sed eum ipsum dolorem hic tulit paulo apertius.
communis ille sensus in aliis fortasse latuit; hic, quod cum
ceteris animo sentiebat, id magis quam ceteri et voltu
promptum habuit et lingua.
[sect. 35] quamquam, iudices,agnosco
enim ex mepermulta in Plancium quae ab eo numquam
dicta sunt conferuntur. ego quia dico aliquid aliquando
non studio adductus, sed aut contentione dicendi aut lacessitus,
et quia, ut fit in multis, exit aliquando aliquid si non
perfacetum, at tamen fortasse non rusticum, quod quisque
dixit, me id dixisse dicunt. ego autem, si quid est quod
mihi scitum esse videatur et homine ingenuo dignum atque
docto, non aspernor, stomachor cum aliorum non me digna
in me conferuntur. nam quod primus scivit legem de
publicanis tum cum vir amplissimus consul id illi ordini per
populum dedit quod per senatum, si licuisset, dedisset, si in
eo crimen est quia suffragium tulit, quis non tulit publicanus?
si quia primus scivit, utrum id sortis esse vis, an eius qui
illam legem ferebat? si sortis, nullum crimen est in casu;
si consulis, <statuis> etiam hunc a summo viro principem esse
ordinis iudicatum.
Ch. 15 [sect. 36]
sed aliquando veniamus ad causam. in qua tu nomine
legis Liciniae, quae est de sodaliciis, omnis ambitus leges
complexus es; neque enim quicquam aliud in hac lege nisi
editicios iudices es secutus. quod genus iudicum si est
aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam
ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi voluerit ab
accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras
causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri voluerit
iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis praetermitteret,
hoc tamen unum praetereundum putarit.
[sect. 37] quid?
huiusce rei tandem obscura causa est, an et agitata tum
cum ista in senatu res agebatur, et disputata hesterno die
copiosissime a Q. Hortensio, cui tum est senatus adsensus?
hoc igitur sensimus: 'cuiuscumque tribus largitor esset, et
per hanc consensionem quae magis honeste quam vere
sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione
corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus
essent esse notum.' ita putavit senatus, cum reo tribus
ederentur eae quas is largitione devinctas haberet, eosdem
fore testis et iudices. acerbum omnino genus iudici sed
tamen, si vel sua vel ea quae maxime esset cuique coniuncta
tribus ederetur, vix recusandum.
Ch. 16 [sect. 38] tu autem, Laterensis,
quas tribus edidisti? Teretinam, credo. fuit certe id
aequum et certe exspectatum est et fuit dignum constantia
tua. cuius tu tribus venditorem et corruptorem et sequestrem
Plancium fuisse clamitas, eam tribum profecto, severissimorum
praesertim hominum et gravissimorum, edere
debuisti. at Voltiniam; libet enim tibi nescio quid etiam
de illa tribu criminari. hanc igitur ipsam cur non edidisti?
quid Plancio cum lemonia, quid cum Oufentina, quid cum
Clustumina? nam Maeciam, non quae iudicaret, sed quae
reiceretur, esse voluisti.
[sect. 39] dubitatis igitur, iudices, quin vos
M. Laterensis suo iudicio non ad sententiam legis, sed ad
suam spem aliquam de civitate delegerit? dubitatis quin eas
tribus in quibus magnas necessitudines habet Plancius, cum
ille non ediderit, iudicarit officiis ab hoc observatas, non
largitione corruptas? quid enim potes dicere cur ista
editio non summam habeat acerbitatem, remota ratione illa
quam in decernendo secuti sumus?
[sect. 40] tu deligas ex omni
populo aut amicos tuos aut inimicos meos aut denique eos
quos inexorabilis, quos inhumanos, quos crudelis existimes;
tu me ignaro, nec opinante, inscio convoces et tuos et
tuorum amicorum necessarios, iniquos vel meos vel etiam
defensorum meorum, eodemque adiungas quos natura putes
asperos atque omnibus iniquos; deinde effundas repente ut
ante consessum meorum iudicum videam quam potuerim
qui essent futuri suspicari, apud eosque me ne quinque
quidem reiectis, quod in proximo reo de consili sententia
constitutum est, cogas causam de fortunis omnibus dicere?
non enim,
[sect. 41] si aut Plancius ita vixit ut offenderet sciens
neminem, aut tu ita errasti ut eos ederes imprudens, ut nos
invito te tamen ad iudices non ad carnifices veniremus,
idcirco ista editio per se non acerba est.
Ch. 17
an vero nuper clarissimi cives nomen editicii iudicis non
tulerunt, cum ex cxxv iudicibus principibus equestris ordinis
quinque et lxx reus reiceret, l referret, omniaque potius
permiscuerunt quam ei legi condicionique parerent; nos
neque ex delectis iudicibus sed ex omni populo, neque
editos ad reiciendum sed ab accusatore constitutos iudices
ita feremus ut neminem reiciamus?
[sect. 42] neque ego nunc legis
iniquitatem queror, sed factum tuum a sententia legis doceo
discrepare; et illud acerbum iudicium si, quem ad modum
senatus censuit populusque iussit, ita fecisses ut huic et
suam et ab hoc observatas tribus ederes, non modo non
quererer, sed hunc eis iudicibus editis qui idem testes esse
possent absolutum putarem, neque nunc multo secus existimo.
Cum enim has tribus edidisti, ignotis te iudicibus
uti malle quam notis indicavisti; fugisti sententiam legis,
aequitatem omnem reiecisti, in tenebris quam in luce causam
versari maluisti.
[sect. 43] 'Voltinia tribus ab hoc corrupta, Teretinam
habuerat venalem. quid diceret apud Voltiniensis aut apud
tribulis suos iudices?' immo vero tu quid diceres? quem
iudicem ex illis aut tacitum testem haberes aut vero etiam
excitares? etenim si reus tribus ederet, Voltiniam fortasse
Plancius propter necessitudinem ac vicinitatem, suam vero
certe edidisset. vel si quaesitor huic edendus fuisset, quem
tandem potius quam hunc C. Alfium quem habet, cui
notissimus esse debet, vicinum, tribulem, gravissimum
hominem iustissimumque edidisset? cuius quidem aequitas
et ea voluntas erga Cn. Planci salutem quam ille sine ulla
cupiditatis suspicione prae se fert facile declarat non fuisse
fugiendos tribulis huic iudices cui quaesitorem tribulem
exoptandum fuisse videatis.
Ch. 18 [sect. 44] neque ego nunc consilium
reprehendo tuum quod <non> eas tribus quibus erat hic
maxime notus edideris, sed a te doceo consilium non
servatum senatus. etenim quis te tum audiret illorum, aut
quid diceres? sequestremne Plancium? respuerent aures,
nemo agnosceret, repudiarent. an gratiosum? illi libenter
audirent, nos non timide confiteremur. noli enim putare,
Laterensis, legibus istis quas senatus de ambitu sanciri
voluerit id esse actum ut suffragatio, ut observantia, ut
gratia tolleretur. semper fuerunt viri boni qui apud tribulis
suos gratiosi esse vellent;
[sect. 45] neque vero tam durus in plebem
noster ordo fuit ut eam coli nostra modica liberalitate
noluerit, neque hoc liberis nostris interdicendum est, ne
observent tribulis suos, ne diligant, ne conficere necessariis
suis suam tribum possint, ne par ab eis munus in sua petitione
respectent. haec enim plena sunt offici, plena observantiae,
plena etiam antiquitatis. isto in genere et fuimus
ipsi, cum ambitionis nostrae tempora postulabant, et clarissimos
viros esse vidimus, et hodie esse volumus quam
plurimos gratiosos. decuriatio tribulium, discriptio populi,
suffragia largitione devincta severitatem senatus et bonorum
omnium vim ac dolorem excitarent. haec doce, haec
profer, huc incumbe, Laterensis, decuriasse Plancium, conscripsisse,
sequestrem fuisse, pronuntiasse, divisisse; tum
mirabor te eis armis uti quae tibi lex dabat noluisse. tribulibus
enim iudicibus non modo severitatem illorum, si ista
vera sunt, sed ne voltus quidem ferre possemus.
[sect. 46] hanc tu
rationem cum fugeris cumque eos iudices habere nolueris
quorum in huius delicto cum scientia certissima, tum dolor
gravissimus esse debuerit, quid apud hos dices qui abs te
taciti requirunt cur sibi hoc oneris imposueris, cur se potissimum
delegeris, cur denique se divinare malueris quam eos
qui scirent iudicare?
Ch. 19 ego Plancium, Laterensis, et ipsum
gratiosum esse dico et habuisse in petitione multos cupidos
sui gratiosos; quos tu si sodalis vocas, officiosam amicitiam
nomine inquinas criminoso; sin, quia gratiosi sint, accusandos
putas, noli mirari te id quod tua dignitas postularit
repudiandis gratiosorum amicitiis non esse adsecutum.
nam ut ego doceo gratiosum esse in sua tribu Plancium,
[sect. 47]
quod multis benigne fecerit, pro multis spoponderit, in
operas plurimos patris auctoritate et gratia miserit, quod
denique omnibus officiis per se, per patrem, per maiores
suos totam Atinatem praefecturam comprehenderit, sic tu
doce sequestrem fuisse, largitum esse, conscripsisse, tribulis
decuriavisse. quod si non potes, noli tollere ex ordine
nostro liberalitatem, noli maleficium putare esse gratiam,
noli observantiam sancire poena.
itaque haesitantem te in hoc sodaliciorum tribuario
crimine ad communem ambitus causam contulisti, in qua
desinamus aliquando, si videtur, volgari et pervagata declamatione
contendere.
[sect. 48] sic enim tecum ago. quam tibi
commodum est, unam tribum delige; tu doce, id quod
debes, per quem sequestrem, quo divisore corrupta sit; ego,
si id facere non potueris quod, ut opinio mea fert, ne incipies
quidem, per quem tulerit docebo. estne haec vera contentio?
placetne sic agi? num possum magis pedem conferre,
ut aiunt, aut propius accedere? quid taces, quid dissimulas,
quid tergiversaris? etiam atque etiam insto atque urgeo,
insector, posco atque adeo flagito crimen. quamcumque
tribum, inquam, delegeris quam tulerit Plancius, tu ostendito,
si poteris, vitium; ego qua ratione tulerit docebo. neque
erit haec alia ratio Plancio ac tibi, Laterensis. nam ut
quas tribus tu tulisti, si iam ex te requiram, possis quorum
studio tuleris explicare, sic ego hoc contendo, me tibi ipsi
adversario cuiuscumque tribus rationem poposceris redditurum.
Ch. 20 [sect. 49]
sed cur sic ago? quasi non comitiis iam superioribus
sit Plancius designatus aedilis; quae comitia primum habere
coepit consul cum omnibus in rebus summa auctoritate, tum
harum ipsarum legum ambitus auctor; deinde habere coepit
subito praeter opinionem omnium, ut, ne si cogitasset
quidem largiri quispiam, daretur spatium comparandi.
vocatae tribus, latum suffragium, diribitae <tabellae>. longe
plurimum valuit Plancius; nulla largitionis nec fuit nec
esse potuit suspicio. ain tandem? una centuria praerogativa
tantum habet auctoritatis ut nemo umquam prior eam
tulerit quin renuntiatus sit aut eis ipsis comitiis consul aut
certe in illum annum; aedilem tu Plancium factum esse
miraris, in quo non exigua pars populi, sed universus populus
voluntatem suam declararit, cuius in honore non unius
tribus pars sed comitia tota comitiis fuerint praerogativa?
quo quidem tempore,
[sect. 50] Laterensis, si id facere voluisses, aut
si gravitatis esse putasses tuae quod multi nobiles saepe
fecerunt, ut, cum minus valuissent suffragiis quam putassent,
postea prolatis comitiis prosternerent se et populo Romano
fracto animo atque humili supplicarent, non dubito quin
omnis ad te conversura <se> fuerit multitudo. numquam
enim fere nobilitas, integra praesertim atque innocens, a
populo Romano supplex repudiata est. sed si tibi gravitas
tua et magnitudo animi pluris fuit, sicuti esse debuit, quam
aedilitas, noli, cum habeas id quod malueris, desiderare id
quod minoris putaris. equidem primum ut honore dignus
essem maxime semper laboravi, secundo ut existimarer;
tertium mihi fuit illud quod plerisque primum est, ipse
honos, qui eis denique debet esse iucundus quorum dignitati
populus Romanus testimonium, non beneficium ambitioni
dedit.
Ch. 21 [sect. 51]
quaeris etiam, Laterensis, quid imaginibus tuis, quid
ornatissimo atque optimo viro, patri tuo, respondeas mortuo.
noli ista meditari atque illud cave potius ne tua ista querela
dolorque nimius ab illis sapientissimis viris reprendatur.
vidit enim pater tuus Appium Claudium, nobilissimum
hominem, vivo fratre suo, potentissimo et clarissimo civi, C.
Claudio, aedilem non esse factum et eundem sine repulsa
factum esse consulem; vidit hominem sibi maxime coniunctum,
egregium virum, L. Volcatium, vidit M. Pisonem ista
in aedilitate offensiuncula accepta summos a populo Romano
esse honores adeptos. avus vero tuus et P. Nasicae tibi
aediliciam praedicaret repulsam, quo cive neminem ego
statuo in hac re publica fortiorem, et C. Mari, qui duabus
aedilitatis acceptis repulsis septiens consul est factus, et L.
Caesaris, Cn. Octavi, M. Tulli, quos omnis scimus aedilitate
praeteritos consules esse factos.
[sect. 52] sed quid ego aedilicias
repulsas conligo? quae saepe eius modi habitae sunt ut eis
qui praeteriti essent benigne a populo factum videretur.
tribunus militum L. Philippus, summa nobilitate et
eloquentia, quaestor C. Caelius, clarissimus ac fortissimus
adulescens, tribuni pl. P. Rutilius Rufus, C. Fimbria, C.
Cassius, Cn. Orestes facti non sunt, quos tamen omnis consules
factos scimus esse. quae tibi ultro pater et maiores
tui non consolandi tui gratia dicent, neque vero quo te
liberent aliqua culpa, quam tu vereris ne a te suscepta
videatur, sed ut te ad istum cursum tenendum quem a prima
aetate suscepisti cohortentur. nihil est enim, mihi crede,
Laterensis, de te detractum. <detractum> dico; si me hercule
vere quod accidit interpretari velis, est aliquid etiam de
virtute significatum tua.
Ch. 22 noli enim existimare non magnum
quendam motum fuisse illius petitionis tuae, de qua ne
aliquid iurares destitisti. denuntiasti homo adulescens
quid de summa re publica sentires, fortius tu quidem quam
non nulli defuncti honoribus, sed apertius quam vel ambitionis
vel aetatis tuae ratio postulabat.
[sect. 53] quam ob rem in
dissentiente populo noli putare nullos fuisse quorum animos
tuus ille fortis animus offenderet; qui te incautum fortasse
nunc tuo loco demovere potuerunt, providentem autem et
praecaventem numquam certe movebunt.
an te illa argumenta duxerunt? 'dubitatis,' inquit,
'quin coitio facta sit, cum tribus plerasque cum Plotio
tulerit Plancius?' an una fieri potuerunt, si una tribus
non tulissent? 'at non nullas punctis paene totidem.'
quippe, cum iam facti prope superioribus comitiis declaratique
venissent. quamquam ne id quidem suspicionem
coitionis habuerit. neque enim umquam maiores nostri
sortitionem constituissent aediliciam, nisi viderent accidere
posse ut competitores pares suffragiis essent.
[sect. 54] et ais prioribus
comitiis Aniensem a Plotio Pedio, Teretinam <a> Plancio
tibi esse concessam; nunc ab utroque eas avolsas, ne in
angustum venirent. quam convenit nondum cognita populi
voluntate hos quos iam tum coniunctos fuisse dicis iacturam
suarum tribuum, quo vos adiuvaremini, fecisse; eosdem,
cum iam essent experti quid valerent, restrictos et tenacis
fuisse? etenim verebantur, credo, angustias. quasi res in
contentionem aut in discrimen aliquod posset venire. sed
tamen tu A. Plotium, virum ornatissimum, in idem crimen
vocando indicas eum te adripuisse a quo non sis interrogatus.
nam quod questus es pluris te testis habere de Voltinia
quam quot in ea tribu puncta tuleris, indicas aut eos testis
te producere qui, quia nummos acceperint, te praeterierint,
aut te ne gratuita quidem eorum suffragia tulisse.
Ch. 23 [sect. 55] illud
vero crimen de nummis quos in circo Flaminio deprehensos
esse dixisti caluit re recenti, nunc in causa refrixit. neque
enim qui illi nummi fuerint nec quae tribus nec qui divisor
ostendis. atque is quidem eductus ad consules qui tum in
crimen vocabatur se inique a tuis iactatum graviter querebatur.
qui si erat divisor, praesertim eius quem tu habebas
reum, cur abs te reus non est factus? cur non eius damnatione
aliquid ad hoc iudicium praeiudici comparasti?
sed neque tu haec exhibes neque eis confidis; alia te
ratio, alia cogitatio ad spem huius opprimendi excitavit.
magnae sunt in te opes, late patet gratia; multi amici, multi
cupidi tui, multi fautores laudis tuae. multi huic invident,
multis etiam pater, optimus vir, nimium retinens equestris
iuris et libertatis videtur; multi etiam communes inimici
reorum omnium, qui ita semper testimonium de ambitu
dicunt quasi aut moveant animos iudicum suis testimoniis,
aut gratum populo Romano sit, aut ab eo facilius ob eam
causam dignitatem quam volunt consequantur.
[sect. 56] quibuscum
me, iudices, pugnantem more meo pristino non videbitis;
non quo mihi fas sit quicquam defugere quod salus Planci
postulet, sed quia neque necesse est me id persequi voce
quod vos mente videatis, et quod ita de me meriti sunt illi
ipsi quos ego testis video paratos ut eorum reprehensionem
vos vestrae prudentiae adsumere, meae modestiae remittere
debeatis. illud unum vos magno opere oro atque obsecro,
iudices, cum huius quem defendo, tum communis periculi
causa, ne fictis auditionibus, ne disseminato dispersoque
sermoni fortunas innocentium subiciendas putetis.
[sect. 57] multi
amici accusatoris, non nulli etiam nostri iniqui, multi communes
obtrectatores atque omnium invidi multa finxerunt.
nihil est autem tam volucre quam maledictum, nihil facilius
emittitur, nihil citius excipitur, latius dissipatur. neque
ego, si fontem maledicti reperietis, ut neglegatis aut dissimuletis
umquam postulabo. sed si quid sine capite manabit,
aut si quid erit eius modi ut non exstet auctor, qui audierit
<autem> aut ita neglegens vobis esse videbitur ut unde audierit
oblitus sit, aut ita levem habebit auctorem ut memoria
dignum non putarit, huius illa vox volgaris 'audivi' ne quid
innocenti reo noceat oramus.
Ch. 24 [sect. 58]
sed venio iam ad L. Cassium, familiarem meum, cuius
ex oratione ne illum quidem Iuventium tecum expostulavi,
quem ille omni et humanitate et virtute ornatus adulescens
primum de plebe aedilem curulem factum esse dixit. in
quo, Cassi, si ita tibi respondeam, nescisse id populum
Romanum, neque fuisse qui id nobis narraret, praesertim
mortuo Congo, non, ut opinor, admirere, cum ego ipse non
abhorrens a studio antiquitatis me hic id ex te primum
audisse confitear. et quoniam tua fuit perelegans et persubtilis
oratio, digna equitis Romani vel studio vel pudore,
quoniamque sic ab his es auditus ut magnus honos et
ingenio et humanitati tuae tribueretur, respondebo ad ea
quae dixisti, quae pleraque de ipso me fuerunt; in quibus
ipsi aculei, si quos habuisti in me reprehendendo, tamen
mihi non ingrati acciderunt.
[sect. 59] Quaesisti utrum mihi putarem,
equitis Romani filio, faciliorem fuisse ad adipiscendos
honores viam an futuram esse filio meo, quia esset familia
consulari. ego vero quamquam illi omnia malo quam mihi,
tamen honorum aditus numquam illi faciliores optavi quam
mihi fuerunt. quin etiam, ne forte ille sibi me potius peperisse
iam honores quam iter demonstrasse adipiscendorum
putet, haec illi soleo praeciperequamquam ad praecepta
aetas non est gravisquae rex ille a Iove ortus suis praecepit
filiis:
vigilandum est semper; multae insidiae sunt bonis.
id quod multi invideant
Nostis cetera. nonne, quae scripsit gravis et ingeniosus
poeta, scripsit non ut illos regios pueros qui iam nusquam
erant, sed ut nos et nostros liberos ad laborem et ad laudem
excitaret?
[sect. 60]
quaeris quid potuerit amplius adsequi Plancius, si Cn.
Scipionis fuisset filius. magis aedilis fieri non potuisset,
sed hoc praestaret, quod ei minus invideretur. etenim
honorum gradus summis hominibus et infimis sunt pares,
gloriae dispares.
Ch. 25 quis nostrum se dicit M'. Curio, quis C.
Fabricio, quis C. Duellio parem, quis <A.> Atilio Calatino,
quis Cn. et P. Scipionibus, quis Africano, Marcello, maximo?
tamen eosdem sumus honorum gradus quos illi adsecuti.
etenim in virtute multi sunt adscensus, ut is maxime gloria
excellat qui virtute plurimum praestet; honorum populi
finis est consulatus; quem magistratum iam octingenti fere
consecuti sunt. Horum, si diligenter quaeres, vix decimam
partem reperies gloria dignam. sed nemo umquam sic egit
ut tu: 'cur iste fit consul? quid potuit amplius, si L.
Brutus esset, qui civitatem dominatu regio liberavit?'
honore nihil amplius, laude multum. sic igitur Plancius
nihilo minus quaestor est factus et tribunus pl. et aedilis
quam si esset summo loco natus, sed haec pari loco orti
sunt innumerabiles alii consecuti.
[sect. 61] profers triumphos T.
Didi et C. Mari et quaeris quid simile in Plancio. quasi
vero isti quos commemoras propterea magistratus ceperint
quod triumpharant, et non, quia commissi sunt eis magistratus
in quibus re bene gesta triumpharent, <propterea
triumpharint>. rogas quae castra viderit; qui et miles in
Creta hoc imperatore et tribunus in Macedonia militum
fuerit, et quaestor tantum ex re militari detraxerit temporis
quantum in me custodiendum transferre maluerit. quaeris
num disertus sit.
[sect. 62] immo, id quod secundum est, ne sibi
quidem videtur. num iuris consultus. quasi quisquam
sit qui sibi hunc falsum de iure respondisse dicat. omnes
enim istius modi artes in eis reprehenduntur qui, cum professi
sunt, satis facere non possunt, non in eis qui se afuisse
ab istis studiis confitentur. virtus, probitas, integritas in
candidato, non linguae volubilitas, non ars, non scientia
requiri solet. Vt nos in mancipiis parandis quamvis frugi
hominem si pro fabro aut pro tectore emimus, ferre moleste
solemus, si eas artis quas in emendo secuti sumus forte
nesciunt, sin autem emimus quem vilicum imponeremus,
quem pecori praeficeremus, nihil in eo nisi frugalitatem,
laborem, vigilantiam esse curamus, sic populus Romanus
deligit magistratus quasi rei publicae vilicos; in quibus si
qua praeterea est ars, facile patitur, sin minus, virtute eorum
et innocentia contentus est. quotus enim quisque disertus,
quotus quisque iuris peritus est, ut eos numeres qui volunt
esse? quod si praeterea nemo est honore dignus, quidnam
tot optimis et ornatissimis civibus est futurum?
Ch. 26 [sect. 63]
iubes Plancium de vitiis Laterensis dicere. nihil potest
nisi eum nimis in se iracundum putavisse. idem effers
Laterensem laudibus. facile patior id te agere multis verbis
quod ad iudicium non pertineat, et id te accusantem tam
diu dicere quod ego defensor sine periculo possim confiteri.
atqui non modo confiteor summa in Laterense ornamenta
esse sed te etiam reprehendo quod ea non enumeres, alia
quaedam inania et levia conquiras. 'Praeneste fecisse
ludos.' quid? alii quaestores nonne fecerunt? 'Cyrenis
liberalem in publicanos, iustum in socios fuisse.' quis
negat? sed ita multa Romae geruntur ut vix ea quae fiunt
in provinciis audiantur.
[sect. 64]
non vereor ne mihi aliquid, iudices, videar adrogare, si
de quaestura mea dixero. quamvis enim illa floruerit, tamen
eum me postea fuisse in maximis imperiis arbitror ut non ita
multum mihi gloriae sit ex quaesturae laude repetendum.
sed tamen non vereor ne quis audeat dicere ullius in Sicilia
quaesturam aut clariorem aut gratiorem fuisse. vere me
hercule hoc dicam: sic tum existimabam, nihil homines
aliud Romae nisi de quaestura mea loqui. frumenti in
summa caritate maximum numerum miseram; negotiatoribus
comis, mercatoribus iustus, mancipibus liberalis, sociis
abstinens, omnibus eram visus in omni officio diligentissimus;
excogitati quidam erant a Siculis honores in me
inauditi.
[sect. 65] itaque hac spe decedebam ut mihi populum
Romanum ultro omnia delaturum putarem. at ego cum
casu diebus eis itineris faciendi causa decedens e provincia
Puteolos forte venissem, cum plurimi et lautissimi in eis
locis solent esse, concidi paene, iudices, cum ex me quidam
quaesisset quo die Roma exissem et num quidnam esset
novi. cui cum respondissem me e provincia decedere:
'etiam me hercule,' inquit, 'ut opinor, ex Africa.'
Ch. 27 huic
ego iam stomachans fastidiose: 'immo ex Sicilia,' inquam.
tum quidam, quasi qui omnia sciret: 'quid? tu nescis,'
inquit, 'hunc quaestorem Syracusis fuisse?' quid multa?
destiti stomachari et me unum ex eis feci qui ad aquas
venissent.
[sect. 66]
sed ea res, iudices, haud scio an plus mihi profuerit quam
si mihi tum essent omnes gratulati. nam postea quam sensi
populi Romani auris hebetiores, oculos autem esse acris
atque acutos, destiti quid de me audituri essent homines
cogitare; feci ut postea cotidie praesentem me viderent,
habitavi in oculis, pressi forum; neminem a congressu meo
neque ianitor meus neque somnus absterruit. ecquid ego
dicam de occupatis meis temporibus, cui fuerit ne otium
quidem umquam otiosum? nam quas tu commemoras,
Cassi, legere te solere orationes, cum otiosus sis, has ego
scripsi ludis et feriis, ne omnino umquam essem otiosus.
etenim M. Catonis illud quod in principio scripsit Originum
suarum semper magnificum et praeclarum putavi, 'clarorum
virorum atque magnorum non minus oti quam negoti
rationem exstare oportere.' itaque si quam habeo laudem,
quae quanta sit nescio, parta Romae est, quaesita in foro;
meaque privata consilia publici quoque casus comprobaverunt,
ut etiam summa res publica mihi domi fuerit gerenda
et urbs in urbe servanda.
[sect. 67] eadem igitur, Cassi, via munita
Laterensi est, idem virtuti cursus ad gloriam, hoc facilior
fortasse quod ego huc a me ortus et per me nixus ascendi,
istius egregia virtus adiuvabitur commendatione maiorum.
sed ut redeam ad Plancium, numquam ex urbe is afuit
nisi sorte, lege, necessitate; non valuit rebus isdem quibus
fortasse non nulli, at valuit adsiduitate, valuit observandis
amicis, valuit liberalitate; fuit in oculis, petivit, ea est usus
ratione vitae qua minima invidia novi homines plurimi sunt
eosdem honores consecuti.
Ch. 28 [sect. 68]
nam quod ais, Cassi, non plus me Plancio debere quam
bonis omnibus, quod eis aeque mea salus cara fuerit, ego
me debere bonis omnibus fateor. sed etiam ei quibus ego
debeo boni viri et cives comitiis aediliciis aliquid se meo
nomine Plancio debere dicebant. verum fac me multis
debere et in eis Plancio; utrum igitur me conturbare oportet,
an ceteris, cum cuiusque dies venerit, hoc nomen quod
urget nunc cum petitur dissolvere? quamquam dissimilis
est pecuniae debitio et gratiae. nam qui pecuniam dissolvit,
statim non habet id quod reddidit; qui autem debet,
is retinet alienum; gratiam autem et qui refert habet, et qui
habet in eo ipso quod habet refert. neque ego nunc
Plancio desinam debere, si hoc solvero, nec minus ei
redderem voluntate ipsa, si hoc molestiae non accidisset.
quaeris a me,
[sect. 69] Cassi, quid pro fratre meo, qui mihi est carissimus,
quid pro meis liberis, quibus nihil mihi potest esse
iucundius, amplius quam quod pro Plancio facio facere
possim, nec vides istorum ipsorum caritate ad huius salutem
defendendam maxime stimulari me atque excitari. nam
neque illis huius salute a quo meam sciunt esse defensam
quicquam est optatius, et ego ipse numquam illos aspicio
quin, cum per hunc me eis conservatum esse meminerim,
huius meritum in me recorder.
Opimium damnatum esse commemoras, servatorem ipsum
rei publicae, Calidium adiungis, cuius lege Q. Metellus in
civitatem sit restitutus; reprehendis meas pro Plancio
preces, quod neque Opimius suo nomine liberatus sit neque
Metelli Calidius.
Ch. 29 de Calidio tibi tantum respondeo quod
ipse vidi, Q. Metellum Pium consulem praetoriis comitiis
petente Q. Calidio populo Romano supplicasse, cum quidem
non dubitaret et consul et homo nobilissimus patronum esse
illum suum et familiae nobilissimae dicere.
[sect. 70] quo loco quaero
ex te num id in iudicio Calidi putes quod ego in Planci
facio, aut Metellum Pium, si Romae esse potuisset, aut
patrem eius, si vixisset, non fuisse facturum. nam Opimi
quidem calamitas utinam ex hominum memoria posset
evelli! volnus illud rei publicae, dedecus huius imperi,
turpitudo populi Romani, non iudicium putandum est.
quam enim illi iudices, si iudices et non parricidae patriae
nominandi sunt, graviorem potuerunt rei publicae infligere
securim quam cum illum e civitate eiecerunt qui praetor
finitimo, consul domestico bello rem publicam liberarat?
at enim nimis ego magnum beneficium Planci facio et,
[sect. 71] ut
ais, id verbis exaggero. quasi vero me tuo arbitratu et non
meo gratum esse oporteat. 'quod istius tantum meritum?'
inquit; 'an quia te non iugulavit?' immo vero quia
iugulari passus non est. quo quidem tu loco, Cassi, etiam
purgasti inimicos meos meaeque vitae nullas ab illis insidias
fuisse dixisti. posuit hoc idem Laterensis. quam ob rem
paulo post de isto plura dicam; de te tantum requiro, utrum
putes odium in me mediocre inimicorum fuissequod fuit
ullorum umquam barbarorum tam immane ac tam crudele
in hostem?an fuisse in eis aliquem aut famae metum aut
poenae quorum vidisti toto illo anno ferrum in foro, flammam
in delubris, vim in tota urbe versari. Nisi forte existimas
eos idcirco vitae meae pepercisse quod de reditu meo nihil
timerent. et quemquam putas fuisse tam excordem qui
vivis his, stante urbe et curia rediturum me, si viverem, non
putaret? quam ob rem non debes is homo et is civis
praedicare vitam meam, quae fidelitate amicorum conservata
sit, inimicorum modestia non esse appetitam.
Ch. 30 [sect. 72]
respondebo tibi nunc, Laterensis, minus fortasse vehementer
quam abs te sum provocatus, sed profecto nec considerate
minus nec minus amice. nam primum fuit illud
asperius me, quae de Plancio dicerem, ementiri et temporis
causa fingere. scilicet homo sapiens excogitavi quam ob
rem viderer maximis benefici vinculis obstrictus, cum liber
essem et solutus. quid enim? mihi ad defendendum
Plancium parum multae, parum iustae necessitudines erant
familiaritatis, vicinitatis, patris amicitiae? quae si non essent,
vererer, credo, ne turpiter facerem, si hoc splendore et hac
dignitate hominem defenderem. fingenda mihi fuit videlicet
causa peracuta ut ei quem mihi debere oporteret ego me
omnia debere dicerem. at id etiam gregarii milites faciunt
inviti ut coronam dent civicam et se ab aliquo servatos esse
fateantur, non quo turpe sit protectum in acie ex hostium
manibus eripinam id accidere nisi forti viro et pugnanti
comminus non potest, sed onus benefici reformidant, quod
permagnum est alieno debere idem quod parenti.
[sect. 73] ego, cum
ceteri vera beneficia etiam minora dissimulent, ne obligati
esse videantur, eo me beneficio obstrictum esse ementior
cui ne referri quidem gratia posse videatur? an hoc tu,
Laterensis, ignoras? qui cum mihi esses amicissimus, cum
vel periculum vitae tuae mecum sociare voluisses, cum me
in illo tristi et acerbo luctu atque discessu non lacrimis
solum tuis sed animo, corpore, copiis prosecutus esses, cum
meos liberos et uxorem me absente tuis opibus auxilioque
defendisses, sic mecum semper egisti, te mihi remittere
atque concedere ut omne studium meum in Cn. Planci
honore consumerem, quod eius in me meritum tibi etiam
ipsi gratum esse dicebas.
[sect. 74] nihil autem me novi, nihil temporis
causa dicere, nonne etiam est illa testis oratio quae est
a me prima habita in senatu? in qua cum perpaucis nominatim
egissem gratias, quod omnes enumerari nullo modo
possent, scelus autem esset quemquam praeteriri, statuissemque
eos solum nominare qui causae nostrae duces et quasi
signiferi fuissent, in his Plancio gratias egi. recitetur oratio,
quae propter rei magnitudinem dicta de scripto est; in qua
ego homo astutus ei me dedebam cui nihil magno opere
deberem, et huius offici tanti servitutem astringebam testimonio
sempiterno. nolo cetera quae a me mandata sunt
litteris recitare; praetermitto, ne aut proferre videar ad
tempus aut eo genere uti litterarum quod meis studiis aptius
quam consuetudini iudiciorum esse videatur.
Ch. 31 [sect. 75]
atque etiam clamitas, Laterensis: 'quo usque ista dicis?
nihil in Cispio profecisti; obsoletae iam sunt preces tuae.'
de Cispio mihi igitur obicies, quem ego de me bene meritum,
quia te teste cognoram, te eodem auctore defendi? et ei
dices 'quo usque?' quem negas, quod pro Cispio contenderim,
impetrare potuisse? nam istius verbi 'quo usque'
haec poterat esse invidia: 'datus est tibi ille, condonatus
est ille; non facis finem; ferre non possumus.' ei quidem
qui pro uno laborarit <et> id ipsum non obtinuerit dici 'quo
usque?' inridentis magis est quam reprehendentis; nisi forte
ego unus ita me gessi in iudiciis, ita et cum his et inter hos
vixi, is in causis patronus, is in re publica civis et sum et
semper fui, solus ut a te constituar qui nihil a iudicibus
debeam umquam impetrare.
[sect. 76] et mihi lacrimulam Cispiani
iudici obiectas. sic enim dixisti: 'vidi ego tuam lacrimulam.'
vide quam me verbi tui paeniteat. non modo lacrimulam
sed multas lacrimas et fletum cum singultu videre potuisti.
an ego, qui meorum lacrimis me absente commotus simultates,
quas mecum habebat, deposuisset meaeque salutis non
modo non oppugnator, ut inimici mei putarant, sed etiam
defensor fuisset, huius in periculo non significarem dolorem
meum?
[sect. 77] tu autem, Laterensis, qui tum lacrimas meas gratas
esse dicebas, nunc easdem vis invidiosas videri.
Ch. 32
negas tribunatum Planci quicquam attulisse adiumenti
dignitati meae, atque hoc loco, quod verissime facere potes,
L. Racili, fortissimi et constantissimi viri, divina in me merita
commemoras. cui quidem ego, sicut Cn. Plancio, numquam
dissimulavi me plurimum debere semperque prae me feram;
nullas enim sibi ille neque contentiones neque inimicitias
neque vitae dimicationes nec pro re publica nec pro me defugiendas
putavit. atque utinam quam ego sum in illum
gratus, tam licuisset per hominum vim et iniuriam populo
Romano ei gratiam referre! sed si non eadem contendit in
tribunatu Plancius, existimare debes non huic voluntatem
defuisse sed me, cum tantum iam Plancio deberem, Racili
beneficiis fuisse contentum.
[sect. 78] an vero putas idcirco minus
libenter iudices mea causa esse facturos quod me esse gratum
crimineris? an, cum patres conscripti illo senatus consulto
quod in monumento Mari factum est, quo mea salus omnibus
est gentibus commendata, uni Cn. Plancio gratias egerint
unus enim fuit de magistratibus defensor salutis meaecui
senatus pro me gratias agendas putavit, ei ego a me referendam
gratiam non putem? atque haec cum vides, quo me
tandem in te animo putas esse, Laterensis? ullum esse tantum
periculum, tantum laborem, tantam contentionem quam
ego non modo pro salute tua sed etiam pro dignitate defugerim?
quo quidem etiam magis sum non dicam misernam
hoc quidem abhorret a virtute verbumsed certe exercitus,
non quia multis debeoleve enim est onus benefici gratia,
sed quia <nomina> saepe concurrunt, propter aliquorum bene
de me meritorum inter ipsos contentiones, ut eodem tempore
in omnis verear ne vix possim gratus videri.
[sect. 79]
sed ego haec meis ponderibus examinabo, non solum quid
cuique debeam sed etiam quid cuiusque intersit, et quid
a me cuiusque tempus poscat.
Ch. 33 agitur studium tuum vel
etiam, si vis, existimatio, laus aedilitatis; at Cn. Planci
salus, patria, fortunae. salvum tu me esse cupisti; hic
fecit etiam ut esse possem. distineor tamen et divellor
dolore et in causa dispari offendi te a me doleo; sed me dius
fidius multo citius meam salutem pro te abiecero quam Cn.
Planci salutem tradidero contentioni tuae.
[sect. 80] etenim, iudices,
cum omnibus virtutibus me adfectum esse cupio, tum nihil
est quod malim quam me et esse gratum et videri. haec enim
est una virtus non solum maxima sed etiam mater virtutum
omnium reliquarum. quid est pietas nisi voluntas grata in
parentes? qui sunt boni cives, qui belli, qui domi de patria
bene merentes, nisi qui patriae beneficia meminerunt? qui
sancti, qui religionum colentes, nisi qui meritam dis immortalibus
gratiam iustis honoribus et memori mente persolvunt?
quae potest esse vitae iucunditas sublatis amicitiis? quae
porro amicitia potest esse inter ingratos?
[sect. 81] quis est nostrum
liberaliter educatus cui non educatores, cui non magistri sui
atque doctores, cui non locus ipse ille mutus ubi alitus aut
doctus est cum grata recordatione in mente versetur? cuius
opes tantae esse possunt aut umquam fuerunt quae sine
multorum amicorum officiis stare possint? quae certe sublata
memoria et gratia nulla exstare possunt. equidem nihil
tam proprium hominis existimo quam non modo beneficio
sed etiam benivolentiae significatione adligari, nihil porro
tam inhumanum, tam immane, tam ferum quam committere
ut beneficio non dicam indignus sed victus esse videare.
quae cum ita sint,
[sect. 82] iam succumbam, Laterensis, isti tuo
crimini meque in eo ipso in quo nihil potest esse nimium,
quoniam ita tu vis, nimium gratum esse concedam petamque
a vobis, iudices, ut eum beneficio complectamini quem qui
reprehendit in eo reprehendit quod gratum praeter modum
dicat esse. neque enim illud ad neglegendam meam gratiam
debet valere quod dixit idem, vos nec nocentis nec
litigiosos esse, quo minus me apud vos valere oporteret.
quasi vero in amicitia mea non haec praesidia, si quae forte
sunt in me, parata semper amicis esse maluerim quam necessaria.
etenim ego de me tantum audeo dicere, amicitiam
meam voluptati pluribus quam praesidio fuisse, meque vehementer
vitae meae paeniteret, si in mea familiaritate locus
esset nemini nisi litigioso aut nocenti.
Ch. 34 [sect. 83]
sed haec nescio quo modo frequenter in me congessisti
saneque in eo creber fuisti, te idcirco in ludos causam
conicere noluisse ne ego mea consuetudine aliquid de tensis
misericordiae causa dicerem, quod in aliis aedilibus ante
fecissem. non nihil egisti hoc loco; nam mihi eripuisti
ornamentum orationis meae. deridebor, si mentionem
tensarum fecero, cum tu id praedixeris; sine tensis autem
quid potero dicere? hic etiam addidisti me idcirco mea
lege exsilio ambitum sanxisse ut miserabiliores epilogos
possem dicere. non vobis videtur cum aliquo declamatore,
non cum laboris et fori discipulo disputare?
[sect. 84] 'Rhodi enim,'
inquit, 'ego non fui'me volt fuisse'sed fui,' inquit
putabam in Vaccaeis dicturum'bis in Bithynia.' si locus
habet reprehensionis ansam aliquam, nescio cur severiorem
Nicaeam putes quam Rhodum; si spectanda causa est, et
tu in Bithynia summa cum dignitate fuisti et ego Rhodi
non minore. nam quod in eo me reprehendisti quod
nimium multos defenderem, utinam et tu, qui potes, et ceteri,
qui defugiunt, vellent me labore hoc levare! sed fit vestra
diligentia, qui causis ponderandis omnis fere repudiatis, ut
ad nos pleraeque confluant, qui miseris et laborantibus negare
nihil possumus.
[sect. 85] admonuisti etiam, quod in Creta fuisses,
dictum aliquod in petitionem tuam dici potuisse; me id
perdidisse. Vter igitur nostrum est cupidior dicti? egone
qui quod dici potuit non dixerim, an tu qui etiam ipse in te
dixeris? te aiebas de tuis rebus gestis nullas litteras
misisse, quod mihi meae quas ad aliquem misissem obfuissent.
quas ego mihi obfuisse non intellego, rei publicae
video prodesse potuisse.
Ch. 35 [sect. 86]
sed sunt haec leviora, illa vero gravia atque magna, quod
meum discessum, quem saepe defleras, nunc quasi reprehendere
et subaccusare voluisti. dixisti enim non auxilium mihi sed me
auxilio defuisse. ego vero fateor me, quod viderim mihi
auxilium non deesse, idcirco illi auxilio pepercisse. qui enim
status, quod discrimen, quae fuerit in re publica tempestas
illa quis nescit? tribunicius me terror an consularis furor
movit? decertare mihi ferro magnum fuit cum reliquiis
eorum quos ego florentis atque integros sine ferro viceram?
consules post hominum memoriam taeterrimi atque turpissimi,
sicut et illa principia et hi recentes rerum exitus
declararunt, quorum alter exercitum perdidit, alter vendidit,
empti provinciis a senatu, a re publica, a bonis omnibus
defecerant; qui exercitu, qui armis, qui opibus plurimum
poterant cum quid sentirent nesciretur, furialis illa vox
nefariis stupris, religiosis altaribus effeminata secum et illos
et consules facere acerbissime personabat; egentes in locupletis,
perditi in bonos, servi in dominos armabantur.
[sect. 87] at
erat mecum senatus, et quidem veste mutata, quod pro me
uno post hominum memoriam publico consilio susceptum
est. sed recordare qui tum fuerint consulum nomine
hostes, qui soli in hac urbe senatum senatui parere non
siverint edictoque suo non luctum patribus conscriptis sed
indicia luctus ademerint. at erat mecum cunctus equester
ordo; quem quidem in contionibus saltator ille Catilinae
consul proscriptionis denuntiatione terrebat. at tota Italia
convenerat; cui quidem belli intestini et vastitatis metus
inferebatur.
Ch. 36
hisce ego auxiliis studentibus atque incitatis uti me,
Laterensis, potuisse confiteor, sed erat non iure, non legibus,
non disceptando decertandumnam profecto, praesertim
tam bona in causa, numquam, quo ceteri saepe abundarunt,
id mihi ipsi auxilium meum defuissetarmis fuit, armis,
inquam, fuit dimicandum; quibus a servis atque a servorum
ducibus caedem fieri senatus et bonorum rei publicae exitiosum
fuisset.
[sect. 88] vinci autem improbos a bonis fateor fuisse
praeclarum, si finem tum vincendi viderem, quem profecto
non videbam. Vbi enim mihi praesto fuissent aut tam
fortes consules quam L. Opimius, quam C. Marius, quam
L. Flaccus, quibus ducibus improbos civis res publica vicit armatis,
aut, si minus fortes, at tamen tam iusti quam P. Mucius,
qui arma quae privatus P. Scipio ceperat, ea Ti. Graccho
interempto iure optimo sumpta esse defendit? esset igitur
pugnandum cum consulibus. nihil dico amplius nisi illud:
victoriae nostrae gravis adversarios paratos, interitus nullos
esse ultores videbam.
[sect. 89] hisce ego auxiliis salutis meae si
idcirco defui quia nolui dimicare, fatebor id quod vis, non
mihi auxilium, sed me auxilio defuisse; sin autem, quo
maiora studia in me bonorum fuerunt, hoc eis magis consulendum
et parcendum putavi, tu id in me reprehendis quod
Q. Metello laudi datum est hodieque est et semper erit
maximae gloriae? quem, ut potes ex multis audire qui tum
adfuerunt, constat invitissimis viris bonis cessisse, nec fuisse
dubium quin contentione et armis superior posset esse.
ergo ille cum suum, non cum senatus factum defenderet,
cum perseverantiam sententiae suae, non salutem rei publicae
retinuisset, tamen ob illam <constantiam>, quod illud voluntarium
volnus accepit, iustissimos omnium Metellorum et
clarissimos triumphos gloria et laude superavit, quod et illos
ipsos improbissimos civis interfici noluit et ne quis bonus
interiret in eadem caede providit; ego tantis periculis propositis
cum, si victus essem, interitus rei publicae, si vicissem,
infinita dimicatio pararetur, committerem ut idem perditor
rei publicae nominarer qui servator fuissem?
Ch. 37 [sect. 90]
mortem me timuisse dicis. ego vero ne immortalitatem
quidem contra rem publicam accipiendam putarem, nedum
emori cum pernicie rei publicae vellem. nam qui pro re
publica vitam edideruntlicet me desipere dicatisnumquam
me hercule eos mortem potius quam immortalitatem
adsecutos putavi. ego vero si tum illorum impiorum ferro
ac manu concidissem, in perpetuum res publica civile praesidium
salutis suae perdidisset. quin etiam si me vis aliqua
morbi aut natura ipsa consumpsisset, tamen auxilia posteritatis
essent imminuta, quod peremptum esset mea morte id
exemplum qualis futurus in me restituendo fuisset senatus
populusque Romanus. an, si umquam vitae cupiditas in
me fuisset, ego mense Decembri mei consulatus omnium
parricidarum tela commossem? quae, si xx quiessem dies,
in aliorum vigiliam consulum recidissent. quam ob rem,
si vitae cupiditas contra rem publicam est turpis, certe multo
mortis cupiditas mea turpior fuisset cum pernicie civitatis.
[sect. 91]
nam quod te esse in re publica liberum es gloriatus, id
ego et fateor et laetor et tibi etiam in hoc gratulor; quod
me autem negasti, in eo neque te neque quemquam diutius
patiar errare.
Ch. 38 nam si quis idcirco aliquid de libertate mea
deminutum putat quod non ab omnibus isdem a quibus antea
solitus sum dissentire dissentiam, primum, si bene de me
meritis gratum me praebeo, nonne desino incurrere in crimen
hominis nimium memoris nimiumque grati? sin autem aliquando
sine ullo rei publicae detrimento respicio etiam salutem
cum meam tum meorum, certe non modo non sum
reprehendendus sed etiam, si ruere vellem, boni viri me ut id
ne facerem rogarent.
[sect. 92] res vero ipsa publica, si loqui posset,
ageret mecum ut, quoniam sibi servissem semper, numquam
mihi, fructus autem ex sese non, ut oportuisset, laetos et
uberes, sed magna acerbitate permixtos tulissem, ut iam mihi
servirem, consulerem meis; se non modo satis habere a me
sed etiam vereri ne parum mihi pro eo quantum a me haberet
reddidisset.
[sect. 93] quid? si horum ego nihil cogito et idem sum
in re publica qui fui semper, tamenne libertatem requires
meam? quam tu ponis in eo, si semper cum eis quibuscum
aliquando contendimus depugnemus. quod est longe secus.
stare enim omnes debemus tamquam in orbe aliquo rei publicae,
qui quoniam versatur, eam deligere partem ad quam
nos illius utilitas salusque converterit.
Ch. 39
ego autem Cn. Pompeium non dico auctorem, ducem,
defensorem salutis meaenam haec privatim fortasse officiorum
memoriam et gratiam quaeruntsed dico hoc quod ad
salutem rei publicae pertinet: ego eum non tuear quem
omnes in re publica principem esse concedunt? ego C.
Caesaris laudibus desim, quas primum populi Romani, nunc
etiam senatus, cui me semper addixi, plurimis atque amplissimis
iudiciis videam esse celebratas? tum hercule me
confitear non iudicium aliquod habuisse de utilitate rei publicae,
sed hominibus amicum aut inimicum fuisse.
[sect. 94] an, cum
videam navem secundis ventis cursum tenentem suum, si
non eum petat portum quem ego aliquando probavi, sed alium
non minus tutum atque tranquillum, cum tempestate pugnem
periculose potius quam illi, salute praesertim proposita, obtemperem
et paream? ego vero haec didici, haec vidi, haec
scripta legi; haec de sapientissimis et clarissimis viris et in
hac re publica et in aliis civitatibus monumenta nobis <et>
litterae prodiderunt, non semper easdem sententias ab isdem,
sed quascumque rei publicae status, inclinatio temporum,
ratio concordiae postularet, esse defensas. quod ego et
facio, Laterensis, et semper faciam libertatemque quam tu
in me requiris, quam ego neque dimisi umquam neque dimittam,
non in pertinacia, sed in quadam moderatione positam
putabo.
Ch. 40 [sect. 95]
nunc venio ad illud extremum in quo dixisti, dum Planci
in me meritum verbis extollerem, me arcem facere e cloaca
lapidemque e sepulcro venerari pro deo; neque enim mihi
insidiarum periculum ullum neque mortis fuisse. cuius ego
temporis rationem explicabo brevi neque invitus. nihil enim
est ex meis temporibus quod minus pervagatum, quodque
minus aut mea commemoratione celebratum sit aut hominibus
auditum atque notum. ego enim, Laterensis, ex illo
incendio legum, iuris, senatus, bonorum omnium cedens,
cum mea domus ardore suo deflagrationem urbi atque Italiae
toti minaretur, nisi quievissem, Siciliam petivi animo, quae
et ipsa erat mihi sicut domus una coniuncta et obtinebatur
a C. Vergilio, quocum me uno vel maxime cum vetustas tum
amicitia, cum mei fratris conlegia tum rei publicae causa
sociarat.
[sect. 96] vide nunc caliginem temporum illorum. Cum
ipsa paene insula mihi sese obviam ferre vellet, praetor ille,
eiusdem tribuni pl. contionibus propter eandem rei publicae
causam saepe vexatus, nihil amplius dico nisi me in Siciliam
venire noluit. quid dicam? C. Vergilio, tali civi et viro,
benivolentiam in me, memoriam communium temporum,
pietatem, humanitatem, fidem defuisse? nihil, iudices, est
eorum sed, quam tempestatem nos vobiscum non tulissemus,
metuit ut eam ipse posset opibus suis sustinere. tum consilio
repente mutato Brundisium terra petere contendi; nam
maritimos cursus praecludebat hiemis magnitudo.
Ch. 41 [sect. 97] Cum
omnia illa municipia quae sunt a Vibone <ad> Brundisium in
fide mea, iudices, essent, iter mihi tutum multis minitantibus
magno cum suo metu praestiterunt. Brundisium veni vel
potius ad moenia accessi; urbem unam mihi amicissimam
declinavi, quae se potius exscindi quam e suo complexu ut
eriperer facile pateretur. in hortos me M. Laeni Flacci contuli.
cui cum omnis metus, publicatio bonorum, exsilium,
mors proponeretur, haec perpeti, si acciderent, maluit quam
custodiam mei capitis dimittere. cuius ego et parentis eius,
prudentissimi atque optimi senis, et fratris et utriusque filiorum
manibus in navi tuta ac fideli conlocatus, eorumque
preces et vota de meo reditu exaudiens Dyrrachium, quod
erat in fide mea, petere contendi.
[sect. 98] quo cum venissem, cognovi,
id quod audieram, refertam esse Graeciam sceleratissimorum
hominum ac nefariorum, quorum impium ferrum
ignisque pestiferos meus ille consulatus e manibus extorserat;
qui ante quam de meo adventu audire potuissent, cum a me
abessent aliquot dierum viam, in Macedoniam ad Planciumque
perrexi. hic vero simul atque mare me transisse cognovitaudi,
audi atque attende, Laterensis, ut scias quid
ego Plancio debeam, confiteareque aliquando me quod faciam
et grate et pie facere; huic autem, quae pro salute mea fecerit,
si minus profutura sint, obesse certe non oportere! nam
simul ac me Dyrrachium attigisse audivit, statim ad me
lictoribus dimissis, insignibus abiectis, veste mutata profectus
est.
[sect. 99] O acerbam mihi, iudices, memoriam temporis
illius et loci, cum hic in me incidit, cum complexus est conspersitque
lacrimis nec loqui prae maerore potuit! O rem
cum auditu crudelem tum visu nefariam! o reliquos omnis
dies noctesque eas quibus iste a me non recedens Thessalonicam
me in quaestoriumque perduxit! hic ego nunc de
praetore Macedoniae nihil dicam amplius nisi eum et civem
optimum semper et mihi amicum fuisse, sed eadem timuisse
quae ceteros; Cn. Plancium fuisse unum, non qui minus
timeret sed, si acciderent ea quae timerentur, mecum ea
subire et perpeti vellet.
[sect. 100] qui, cum ad me L. Tubero, meus
necessarius, qui fratri meo legatus fuisset, decedens ex Asia
venisset easque insidias quas mihi paratas ab exsulibus coniuratis
audierat ad me animo amicissimo detulisset, in Asiam
me ire propter eius provinciae mecum et cum meo fratre
necessitudinem comparantem non est passus; vi me, vi, inquam,
Plancius et complexu suo retinuit multosque mensis
a capite meo non discessit, abiecta quaestoria persona comitisque
sumpta.
Ch. 42 [sect. 101]
O excubias tuas, Cn. Planci, miseras, o flebilis vigilias, o
noctes acerbas, o custodiam etiam mei capitis infelicem! si
quidem ego tibi vivus non prosum, qui fortasse mortuus
profuissem. memini enim, memini neque umquam obliviscar
noctis illius cum tibi vigilanti, adsidenti, maerenti vana
quaedam miser atque inania falsa spe inductus pollicebar,
me, si essem in patriam restitutus, praesentem tibi gratias
relaturum; sin aut vitam mihi fors ademisset aut vis aliqua
maior reditum peremisset, hos, hosquos enim ego tum
alios animo intuebar?omnia tibi illorum laborum praemia
pro me persoluturos. quid me aspectas, quid mea promissa
repetis, quid meam fidem imploras? nihil tibi ego tum de
meis opibus pollicebar, sed de horum erga me benivolentia
promittebam; hos pro me lugere, hos gemere, hos decertare
pro meo capite vel vitae periculo velle videbam; de horum
desiderio, luctu, querelis cotidie aliquid tecum simul audiebam;
nunc timeo ne tibi nihil praeter lacrimas queam reddere,
quas tu in meis acerbitatibus plurimas effudisti.
[sect. 102] quid
enim possum aliud nisi maerere, nisi flere, nisi te cum mea
salute complecti? salutem tibi idem dare possunt qui mihi
reddiderunt. te tamenexsurge, quaeso!retinebo et
complectar, nec me solum deprecatorem fortunarum tuarum
sed comitem sociumque profitebor; atque, ut spero, nemo
erit tam crudeli animo tamque inhumano nec tam immemor
non dicam meorum in bonos meritorum, sed bonorum in
me, qui a me mei servatorem capitis divellat ac distrahat.
non ego meis ornatum beneficiis a vobis deprecor, iudices,
sed custodem salutis meae, non opibus contendo, non
auctoritate, non gratia, sed precibus, sed lacrimis, sed
misericordia, mecumque vos simul hic miserrimus et
optimus obtestatur parens, et pro uno filio duo patres
deprecamur.
[sect. 103] nolite, iudices, per vos, per fortunas, per
liberos vestros inimicis meis, eis praesertim quos ego pro
vestra salute suscepi, dare laetitiam gloriantibus vos iam
oblitos mei salutis eius a quo mea salus conservata est hostis
exstitisse; nolite animum meum debilitare cum luctu tum
etiam metu commutatae vestrae voluntatis erga me; sinite
me, quod vobis fretus huic saepe promisi, id a vobis ei persolvere.
[sect. 104] teque, C. Flave, oro et obtestor, qui meorum
consiliorum in consulatu socius, periculorum particeps,
rerum quas gessi adiutor fuisti, meque non modo salvum
semper sed etiam ornatum florentemque esse voluisti, ut
mihi per hos conserves eum per quem me tibi et his conservatum
vides. plura ne dicam tuae me etiam lacrimae
impediunt vestraeque, iudices, non solum meae, quibus ego
magno in metu meo subito inducor in spem, vos eosdem in
hoc conservando futuros qui fueritis in me, quoniam istis
vestris lacrimis de illis recordor quas pro me saepe et
multum profudistis.
[sect. a] maxime fuit optandum M. Scauro, iudices, ut nullo
suscepto cuiusquam odio sine offensione ac molestia retineret,
id quod praecipue semper studuit, generis, familiae,
nominis dignitatem.
[sect. c]
subiit etiam populi iudicium inquirente Cn. Domitio
tribuno plebis.
[sect. d]
reus est factus a Q. Servilio Caepione lege Servilia,
cum iudicia penes equestrem ordinem essent et P. Rutilio
damnato nemo tam innocens videretur ut non timeret illa.
[sect. e]
ab eodem etiam lege Varia custos ille rei publicae
proditionis est in crimen vocatus; vexatus a Q. Vario tribuno
plebis est.
[sect. f]
non enim tantum admiratus sum ego illum virum,
sicut omnes, sed etiam praecipue dilexi. primus enim me
flagrantem studio laudis in spem impulit posse virtute me
sine praesidio fortunae, quo contendissem, labore et constantia
pervenire.
[sect. g]
et quoniam congesta fuit accusatio magis acervo quodam
criminum, non distinctione aliqua generum et varietate.
[sect. h]
Bostarem igitur quendam dixit Norensem fugientem
e Sardinia Scauri adventum . . .
prius illum sepultum quam huic cenam esse
sublatam.
[sect. i]
si denique in illa bona invadere nullo modo potuisset
nisi mortuo Bostare.
[sect. k]
si me hercule, iudices, pro L. Tubulo dicerem, quem
unum ex omni memoria sceleratissimum et audacissimum
fuisse accepimus, tamen non timerem, venenum hospiti aut
convivae si diceretur cenanti ab illo datum cui neque heres
neque iratus fuisset.
[sect. m]
bona quam quod habebat <ve>niret. agedum ego defendi
Scau<ru>m, Triari; defende tu matrem.
[sect. n]
te <m>etue<r>e <n>e non solvendo fuisse, bona denique
reus n<e r>e<tinere vol>uis<se q>u<ae> proscripta esse<nt>, nis<i>.
[sect. o]
Cum dare nollet Aris, clam ex Sardinia est fugere
conatus.
[sect. p]
redimunt se ea parte corporis, propter
quam maxime expetuntur.
[sect. 1q]
sic, inquam, se, iudices, res habet; neque hoc a me
novum disputatur, sed quaesitum ab aliis est.
[sect. 1r]
<illa> audivimus, hoc vero meminimus ac paene vidimus,
eiusdem stirpis et nominis P. Crassum ne in manus incideret
inimicorum, se ipsum interemisse.
[sect. 2s]
ac neque illius Crassi factum superioris isdem honoribus
usus, qui fortissimus in bellis fuisset, M'. Aquilius potuit
imitari . . .
[sect. 2]
-tis suae rerumque gestarum senectutis dedecore foedavit.
quid vero? alterum Crassum temporibus isdem num aut
clarissimi viri Iulii aut summo imperio praeditus M. Antonius
potuit imitari?
[sect. 3] quid? in omnibus monumentis
Graeciae, quae sunt verbis ornatiora quam rebus, quis invenitur,
cum ab Aiace fabulisque discesseris, qui tamen ipse
ignominiae dolore, ut ait poeta, victor insolens se
victum non potuit pati,
praeter Atheniensem Themistoclem, qui se ipse morte multavit?
[sect. 4] at Graeculi quidem multa fingunt, apud quos etiam
Cleombrotum Ambraciotam ferunt se ex altissimo praecipitasse
muro, non quo acerbitatis accepisset aliquid, sed, ut
video scriptum apud Graecos, cum summi philosophi Platonis
graviter et ornate scriptum librum de morte legisset, in
quo, ut opinor, Socrates illo ipso die quo erat ei moriendum
permulta disputat, hanc esse mortem quam nos vitam
putaremus, cum corpore animus tamquam carcere saeptus
teneretur, vitam autem esse eam cum idem animus vinclis
corporis liberatus in eum se locum unde esset ortus rettulisset.
[sect. 5] num igitur ista tua Sarda Pythagoram aut Platonem
norat aut legerat? qui tamen ipsi mortem ita laudant ut
fugere vitam vetent atque id contra foedus fieri dicant
legemque naturae. Aliam quidem causam mortis voluntariae
nullam profecto iustam reperietis. atque hoc ille
vidit; nam iecit quodam loco vita illam mulierem spoliari
quam pudicitia maluisse.
[sect. 6] sed refugit statim nec de pudicitia
plura dixit veritus, credo, ne quem inridendi nobis
daret et iocandi locum. constat enim illam cum deformitate
summa fuisse, tum etiam senectute. qua re quae
potest, quamvis salsa ista Sarda fuerit, ulla libidinis aut
amoris esse suspicio?
[sect. 7]
ac ne existimes, Triari, quod adferam, in dicendo me
fingere ipsum et non a reo causam cognoscere, explicabo
tibi quae fuerint opiniones in Sardinia de istius mulieris
mortenam fuerunt duaequo etiam facilius . . .
[sect. 8]
. . . te dixi, libidinosam atque improbam matrem infami ac
noto adulterio iam diu diligebat. is cum hanc suam uxorem
anum et locupletem et molestam timeret, neque eam habere
in matrimonio propter foeditatem neque dimittere propter
dotem volebat. itaque compecto cum matre Bostaris consilium
cepit ut uterque Romam veniret; ibi se aliquam rationem
inventurum quem ad modum illam uxorem duceret
co<nfir>mavit.
[sect. 9]
hic opinio fuit, ut dixi, duplex, una non abhorrens a statu
naturaque rerum, Arinis uxorem paelicatus dolore concitatam,
cum audisset Arinem cum illa sua metus et fugae simulatione
Romam se contulisse, ut, cum antea consuetudo
inter eos fuisset, tum etiam nuptiis iungerentur, arsisse dolore
muliebri et mori quam id perpeti maluisse.
[sect. 10] altera non
minus veri similis et, ut opinor, in Sardinia magis etiam
credita, Arinem istum testem atque hospitem, Triari, tuum
proficiscentem Romam negotium dedisse liberto ut illi aniculae
non ille quidem vim adferretneque enim erat rectum
patronaesed collum digitulis duobus oblideret, resticula
cingeret, ut illa perisse suspendio putaretur.
[sect. 11] quae
quidem suspicio valuit etiam plus ob hanc causam quod,
cum agerent parentalia Norenses omnesque suo more ex
oppido exissent, tum illa est a liberto suspendisse se dicta.
discessus autem solitudo ei qui patronam suffocabat fuit
quaerenda, illi quae volebat mori non fuit.
[sect. 12] confirmata
vero suspicio est, quod anu mortua libertus statim tamquam
opere confecto Romam est profectus, Aris autem, simul ac
libertus de morte uxoris nuntiavit, continuo Romae matrem
illam Bostaris duxit uxorem.
[sect. 13]
en quibus familiis quam foedis, quam contaminatis, quam
turpibus datis hanc familiam, iudices. en quibus testibus
commoti, de quo homine, de quo genere, de quo nomine
sententias feratis, obliviscendum vobis putatis? matrum in
liberos, virorum in uxores scelera cernitis, crudelitate mixtas
libidines videtis immanis; duorum maximorum criminum
auctores, quibus criminibus haec tota apud ignaros aut invidos
infamata causa est, omni facinore et flagitio deformatos
habetis.
[sect. 14]
num igitur in his criminibus, iudices, residet etiam aliqua
suspicio? non perpurgata sunt, non refutata, non fracta?
qui igitur id factum est? quia dedisti mihi, Triari, quod
diluerem, in quo argumentarer, de quo disputarem; quia
genus eius modi fuit criminum quod non totum penderet
ex teste, sed quod ponderaret iudex ipse per sese.
[sect. 15] neque
vero, iudices, quicquam aliud in ignoto teste facere debemus
nisi ut argumento, coniectura, suspicione rerum ipsarum
vim naturamque quaeramus. etenim testis non modo afer
aut Sardus sane, si ita se isti malunt nominari, sed quivis
etiam elegantior ac religiosior impelli, deterreri, fingi, flecti
potest; dominus est ipse voluntatis suae, in quo est impunita
men<tien>di licen<t>i<a>.
[sect. 16] argumentum vero, quod quidem
est proprium reineque enim ullum aliud argumentum
vere vocari potestrerum vox est, naturae vestigium, veritatis
nota; id qualecumque est, maneat immutabile necesse
est; non enim fingitur ab oratore, sed sumitur. qua re,
in eo genere accusationis si vincerer, succumberem et
cederem; vincerer enim re, vincerer causa, vincerer veritate.
[sect. 17] agmen tu mihi inducas Sardorum et catervas et me
non criminibus urgere, sed Afrorum fremitu terrere conere?
non potero equidem disputare, sed ad horum fidem et mansuetudinem
con<fug>ere, <a>d ius iu<randum iudicum, ad> populi
Romani <aeq>uitatem, qui hanc familiam in hac urbe principem
voluit esse, deorum immortalium numen implorare potero,
qui semper exstiterunt huic generi nominique fautores.
[sect. 18]
'poposcit, imperavit, eripuit, coegit.' si doces tabulis,
quoniam habet seriem quandam et ordinem contracti negoti
confectio ipsa tabularum, attendam acriter et quid in defendendo
mihi agendum sit videbo. si denique nitere testibus
non dico bonis viris ac probatis, noti sint modo, quem
ad modum mihi cum quoque sit confligendum considerabo.
[sect. 19] sin unus color, una vox, una natio est omnium testium, si,
quod ei dicunt, non modo nullis argumentis sed ne litterarum
quidem aliquo genere aut publicarum aut privatarum,
quod tamen ipsum fingi potest, confirmare conantur, quo
me vertam, iudices, aut quid agam? Cum singulis disputem?
quid? non habuisti quod dares. habuisse se
dicet. quis id sciet, quis iudicabit? non fuisse causam.
finget fuisse. qui refellemus? potuisse non dare, si
noluisset. vi ereptum esse dicet. quae potest eloquentia
disputando ignoti hominis impudentiam confutare?
[sect. 20] non
agam igitur cum ista Sardorum conspiratione et cum expresso,
coacto sollicitatoque periurio subtiliter neque acu
quaedam enucleata argumenta conquiram, sed contra impetum
istorum impetu ego nostro concurram atque confligam.
non est unus mihi quisque ex illorum acie protrahendus
neque cum singulis decertandum atque pugnandum;
tota est acies illa uno impetu prosternenda.
[sect. 21]
est enim unum maximum totius Sardiniae frumentarium
crimen, de quo Triarius omnis Sardos interrogavit, quod
genus uno testimoni foedere et consensu omnium est confirmatum.
quod ego crimen ante quam attingo, peto a vobis,
iudices, ut me totius nostrae defensionis quasi quaedam
fundamenta iacere patiamini. quae si erunt, ut mea ratio
et cogitatio fert, posita et constituta, nullam accusationis
partem pertimescam.
[sect. 22] dicam enim primum de ipso genere
accusationis, postea de Sardis, tum etiam pauca de Scauro;
quibus rebus explicatis tum denique ad hoc horribile et
formidolosum frumentarium crimen accedam.
[sect. 23]
quod est igitur hoc accusationis, Triari, genus, primum
ut inquisitum non ieris? quae fuit ista tam ferox,
tam explorata huius opprimendi fiducia? pueris nobis
audisse videor L. Aelium, libertinum hominem litteratum
ac facetum, cum ulcisceretur patroni iniurias, nomen Q.
Muttonis, hominis sordidissimi, detulisse. A quo cum
quaereretur quam provinciam aut quam diem testium
postularet, horam sibi octavam, dum in foro bovario inquireret,
postulavit.
[sect. 24] hoc tu idem tibi in M. Aemilio
Scauro putasti esse faciendum? 'delata enim,' inquit,
'causa ad me Romam est.' quid? ad me Siculi nonne
Romam causam Siciliae detulerunt? at qui homines!
prudentes natura, callidi usu, doctrina eruditi. tamen ego
mihi provinciae causam in provincia ipsa cognoscendam et
discendam putavi.
[sect. 25] an ego querelas atque iniurias aratorum
non in segetibus ipsis arvisque cognoscerem? peragravi,
inquam, Triari, durissima quidem hieme vallis Agrigentinorum
atque collis. campus ille nobilissimus ac feracissimus
ipse me causam paene docuit Leontinus. adii casas
aratorum, a stiva ipsa homines mecum conloquebantur.
[sect. 26] itaque sic fuit illa expressa causa non ut audire ea quae
dicebam, iudices, sed ut cernere et paene tangere viderentur.
neque enim mihi probabile neque verum videbatur me,
cum fidelissimae atque antiquissimae provinciae patrocinium
recepissem, causam tamquam unius clientis in cubiculo meo
discere.
[sect. 27]
ego nuper, cum Reatini, qui essent in fide mea, me suam
publicam causam de Velini fluminibus et cuniculis apud hos
consules agere voluissent, non existimavi me neque dignitati
praefecturae gravissimae neque fidei meae satis esse
facturum, nisi me causam illam non solum homines sed
etiam locus ipse lacusque docuisset.
[sect. 28] neque tu aliter fecisses,
Triari, si te id tui isti Sardi facere voluissent, hi qui
te in Sardiniam minime venire voluerunt, ne longe aliter
omnia atque erant ad te delata cognosceres, nullam multitudinis
in Sardinia querelam, nullum in Scaurum odium
populi . . . .
[sect. 29]
<anhe>litu Aetnam ardere dicunt, sic Verrem obruissem
Sicilia teste tota. tu vero comperendinasti uno teste producto.
at quo teste, di immortales! non satis quod
uno, non quod ignoto, non quod levi; etiamne Valerio
teste primam actionem confecisti, qui patris tui beneficio
civitate donatus gratiam tibi non inlustribus officiis, sed
manifesto periurio rettulit?
[sect. 30] quod si te omen nominis
vestri forte duxit, nos tamen id more maiorum, quia faustum
putamus, non ad perniciem, verum ad salutem interpretamur.
sed omnis ista celeritas ac festinatio, quod inquisitionem,
quod priorem actionem totam sustulisti, illud patefecit et inlustravit
quod occultum tamen non erat, non esse hoc iudicium
iudici, sed comitiorum consularium causa comparatum.
[sect. 31]
hic ego Appium Claudium, consulem fortissimum atque
ornatissimum virum mecumque, ut spero, fideli in gratiam
reditu firmoque coniunctum, nullo loco, iudices, vituperabo.
fuerint enim eae partes aut eius quem id facere dolor et
suspicio sua coegit, aut eius qui has sibi partis depoposcit,
quod aut non animadvertebat quem violaret, aut facilem
sibi fore in gratiam reditum arbitrabatur;
[sect. 32] ego tantum dicam
quod et causae satis et in illum minime durum aut asperum
possit esse. quid enim habet turpitudinis Appium Claudium
M. Scauro esse inimicum? quid? avus eius P. Africano
non fuit, quid? mihi ipsi idem iste, quid? ego illi? quae
inimicitiae dolorem utrique nostrum fortasse aliquando, dedecus
vero certe numquam attulerunt.
[sect. 33] successori decessor
invidit, voluit eum quam maxime offensum quo magis ipsius
memoria excelleret; res non modo non abhorrens a consuetudine
sed usitata etiam et valde pervagata. neque vero
tam haec ipsa cotidiana res Appium Claudium illa humanitate
et sapientia praeditum per se ipsa movisset, nisi hunc
C. Claudi, fratris sui, competitorem fore putasset.
[sect. 34] qui sive
patricius sive plebeius essetnondum enim certum constitueratcum
hoc sibi contentionem fore putabat, Appius
autem hoc maiorem etiam quod illum in pontificatus petitione,
in saliatu, in ceteris meminerat fuisse patricium.
quam ob rem se consule neque repelli fratrem volebat
neque, iste si patricius esset, parem Scauro fore videbat, nisi
hunc aliquo aut metu aut infamia perculisset.
[sect. 35] ego id fratri
in honore fratris amplissimo non concedendum putem,
praesertim qui quid amor fraternus valeat paene praeter
ceteros sentiam? at enim frater iam non petit. quid tum?
si ille retentus a cuncta Asia supplice, si a negotiatoribus,
si a publicanis, si ab omnibus sociis, civibus exoratus anteposuit
honori suo commoda salutemque provinciae, propterea
putas semel exulceratum animum tam facile potuisse
sanari?
[sect. 36] quamquam in istis omnibus rebus, praesertim
apud homines barbaros, opinio plus valet saepe quam res
ipsa. persuasum est Sardis se nihil Appio gratius esse facturos
quam si de Scauri fama detraxerint; multorum etiam
spe commodorum praemiorumque ducuntur; omnia consulem
putant posse, praesertim ultro pollicentem. de quo
plura iam non dicam.
[sect. 37] quamquam ea quae dixi non secus
dixi quam si eius frater essem, non is qui et est et qui
multa dixit, sed is qui ego esse in meum consuevi. generi
igitur toti accusationis resistere, iudices, debetis, in quo nihil
more, nihil modo, nihil considerate, nihil integre, contra
improbe, turbide, festinanter, rapide omnia conspiratione,
imperio, auctoritate, spe, minis videtis esse suscepta.
[sect. 38]
venio nunc ad testis, in quibus docebo non modo nullam
fidem et auctoritatem sed ne speciem quidem esse aut
imaginem testium. etenim fidem primum ipsa tollit consensio,
quae patefacta est compromisso Sardorum et coniuratione
recitata; deinde illa cupiditas quae suscepta est spe
et pr<omissione> praemiorum; postremo ipsa natio, cuius tanta
vanitas est ut libertatem a servitute nulla re alia nisi
mentiendi licentia distinguendam putent.
[sect. 39] neque ego Sardorum
querelis moveri nos numquam <dico> oportere. non
sum aut tam inhumanus aut tam alienus a Sardis, praesertim
cum frater meus nuper ab eis decesserit, cum rei <fr>u<mentariae>
Cn. Pompei missu praefuisset, qui et ipse illis pro
sua fide et humanitate consuluit et eis vicissim percarus et
iucundus fuit.
[sect. 40] pateat vero hoc perfugium dolori, pateat
iustis querelis, coniurationi via intercludatur, obsaepiatur
insidiis, neque hoc in Sardis magis quam in Gallis, in Afris,
in Hispanis. damnatus est T. Albucius, C. Megaboccus ex
Sardinia non nullis etiam laudantibus Sardis. ita fidem
maiorem varietas ipsa faciebat. testibus enim aequis, tabulis
incorruptis tenebantur.
[sect. 41] nunc est una vox, una mens
non expressa dolore, sed simulata, neque huius iniuriis, sed
promissis aliorum et praemiis excitata. at creditum est
aliquando Sardis. et fortasse credetur aliquando, si integri
venerint, si incorrupti, si sua sponte, si non alicuius impulsu,
si soluti, si liberi. quae si erunt, tamen sibi credi gaudeant
et mirentur. Cum vero omnia absint, tamen se non respicient,
non gentis suae famam perhorrescent?
[sect. 42]
fallacissimum genus esse Phoenicum omnia monumenta
vetustatis atque omnes historiae nobis prodiderunt. ab his
orti Poeni multis Carthaginiensium rebellionibus, multis violatis
fractisque foederibus nihil se degenerasse docuerunt.
A Poenis admixto Afrorum genere Sardi non deducti in
Sardiniam atque ibi constituti, sed amandati et repudiati
coloni.
[sect. 43] qua re cum integri nihil fuerit in hac gente <pestilentiae>
plena, quam valde eam putamus tot transfusionibus
coacuisse? hic mihi ignoscet Cn. Domitius Sincaius, vir
ornatissimus, hospes et familiaris meus, ignoscent denique
omnes ab eodem Cn. Pompeio civitate donati, quorum
tamen omnium laudatione utimur, ignoscent alii viri boni
ex Sardinia; credo enim esse quosdam.
[sect. 44] neque ego, cum
de vitiis gentis loquor, neminem excipio; sed a me est de
universo genere dicendum, in quo fortasse aliqui suis moribus
et humanitate stirpis ipsius et gentis vitia vicerunt.
magnam quidem esse partem sine fide, sine societate et
coniunctione nominis nostri res ipsa declarat. quae est
enim praeter Sardiniam provincia quae nullam habeat amicam
populo Romano ac liberam civitatem?
[sect. 45a] Africa ipsa
parens illa Sardiniae, quae plurima et acerbissima cum
maioribus nostris bella gessit, non solum fidelissimis regnis
sed etiam in ipsa provincia se a societate Punicorum bellorum
Vtica teste defendit. Hispania ulterior Scipionum int<eritu>.
[sect. 45b]
copiis inops, gente fallax.
[sect. 45c]
inventi sunt qui etiam fratres populi Romani
vocarentur.
[sect. 45d]
hoc nomine audito quod per omnis gentis pervagatum
est.
[sect. 45f]
nam cum ex multis unus ei restaret Dolabella paternus
inimicus, qui cum Q. Caepione propinquo suo contra
Scaurum patrem suum subsignaverat, eas sibi inimicitias
non susceptas sed relictas.
[sect. 45g]
quae, malum, est ista ratio?
[sect. 45h]
quem purpura regalis non commovit, eum Sardorum
mastruca mutavit?
[sect. 45k]
praesertim cum propinquitas et celebritas loci suspicionem
desidiae tollat aut cupiditatis.
[sect. 45l]
ego porro, qui Albanas habeo columnas,
clitellis eas adportavi.
[sect. 45m]
domus tibi deerat? at habebas. pecunia superabat?
at egebas. incurristi amens in columnas, in alienos
insanus insanisti, depressam, caecam, iacentem domum
pluris quam te et fortunas tuas aestimasti.
[sect. 45n]
haec cum tu effugere non potuisses, contendes tamen
et postulabis ut M. Aemilius cum sua dignitate omni, cum
patris memoria, cum avi gloria, sordidissimae, vanissimae,
levissimae genti ac prope dicam pellitis testibus condonetur?
[sect. 46]
Vndique mihi suppeditat quod pro M. Scauro dicam,
quocumque non modo mens verum etiam oculi inciderunt.
Curia illa vos de gravissimo principatu patris fortissimoque
testatur, L. ipse Metellus, avus huius, sanctissimos deos illo
constituisse templo videtur in vestro conspectu, iudices, ut
salutem a vobis nepotis sui deprecarentur, quod ipsi saepe
multis laborantibus atque implorantibus ope sua subvenissent.
Capitolium illud templis tribus inlustratum,
[sect. 47] paternis atque
etiam huius amplissimis donis ornati aditus Iovis optimi
maximi, Iunonis Reginae, Minervae M. Scaurum apud . . .
illius L.
[sect. 48] Metelli, pontificis maximi, qui, cum templum
illud arderet, in medios se iniecit ignis et eripuit flamma Palladium
illud quod quasi pignus nostrae salutis atque imperi
custodiis Vestae continetur. qui utinam posset parumper
exsistere! eriperet ex hac flamma stirpem profecto suam,
qui eripuisset ex illo incendio di . . .
[sect. 49] . . . tum. te vero, M. Scaure, equidem video, video, inquam,
non cogito solum, nec vero sine magno animi maerore ac
dolore, cum tui fili squalorem aspexi, de te recordor. atque
utinam, sicut mihi tota in hac causa versatus ante oculos <es>,
sic nunc horum te offeras mentibus et in horum animis
adhaerescas! species me dius . . .
etiam si forte non nosset, tamen principem civitatis esse
diceret.
[sect. 50]
quo te nunc modo appellem? ut hominem? at non es
inter nos. Vt mortuum? at vivis et viges, at in omnium
animis atque ore versaris, atque divinus animus mortale
nihil habuit, neque tuorum quicquam potuit emori praeter
corpus. quocumque igitur te mo<do> . . .
[sect. 51]
Vniverse
Ch. 1 [sect. 1] A<ntea sic hanc causam> a<gere> s<tatue>ra<m>, <recupe>ratores, <ut
infitia>turos adversarios arbitrarer tantam caedem et tam
atrocem ad familiam suam pertinere. itaque animo soluto
a cura et a cogitatione veneram, quod intellegebam facile id
me testibus planum facere posse. nunc vero postea quam
non modo confessus est vir primarius, L. Quin<ctius> . . .
[gap in text: Roughly six lines of eighty characters are missing.]
<la>borabam ut, quod arguebam, id factum esse ostenderem;
nunc in eo consumenda est oratio ut ne adversarii, quod
infitiari nullo modo potuerunt, cum maxime cuperent, id
cum confessi sunt, meliore loco esse videantur.
[sect. 2] itaque tum
vestrum difficilius iudicium, mea facilis defensio fore videbatur.
ego enim omnia in tes<tibus> . . .
[gap in text: Seven lines are missing]
quid est facilius quam de eo qui confitetur iudicare? mihi
autem difficile est satis copiose de eo dicere quod nec
atrocius verbis demonstrari potest quam re ipsa est, neque
apertius oratione mea fieri quam ipsorum confessione factum
est.
[sect. 3]
Cum in hac re quam commemoravi
mihi mutanda ratio defensionis . . .
[gap in text: Seven lines are missing]
minus diligenter illius existimationem quam rem M. Tulli
viderer defendere. nunc quoniam Quinctius ad causam
pertinere putavit res ita multas, falsas praesertim et inique
confictas, proferre de vita et moribus et existimatione M.
Tulli, multis de causis mihi Fabius debebit ignoscere, si
minus eius famae parcere videbor quam antea consului.
[gap in text: Six lines are missing.]
Ch. 2
[sect. 4] Pri . . ..
. . ore putavit ad officium suum pertinere adversario nulla
in re parcere, quid me oportet Tullium pro Tullio facere,
homine coniuncto mecum non minus animo quam nomine?
ac mihi magis illud laborandum videtur, recuperatores, ut
quod antea nihil in istum dixi probar<e possi>m, quam <ne> in eo
reprehendar quod hoc tempore respondeo.
[sect. 5] verum et tum
id feci quod oportuit, et nunc faciam quod necesse est.
nam cum esset de re pecuniaria controversia, quod damnum
datum M. Tullio diceremus, alienum mea natura videbatur
quicquam de existimatione P. Fabi dicere, non quia res
postulare non videretur. quid ergo est? tametsi postulat
causa, tamen, nisi plane cogit ingratiis, ad male dicendum
non soleo descendere. nunc cum coactus dicam, si quid
forte dicam, tamen id ipsum verecunde modiceque faciam,
tantum ut, quoniam sibi me non esse inimicum potuit priore
actione Fabius iudicare, nunc M. Tullio fidelem certumque
amicum esse cognoscat.
Ch. 3 [sect. 6]
Vnum hoc abs te, L. Quincti, pervelim impetrarequod
tametsi eo volo quia mihi utile est, tamen abs te idcirco
quia aequum est, postulout ita tibi multum temporis ad
dicendum sumas ut his aliquid ad iudicandum relinquas.
namque antea non defensionis tuae modus, sed nox tibi
finem dicendi fecit; nunc, si tibi placere potest, ne idem
facias, id abs te postulo. neque hoc idcirco postulo quod
te aliquid censeam praeterire oportere aut non quam ornatissime
et copiosissime dicere, verum ut semel una quaque
de re dicas; quod si facies, non vereor ne dicendo dies
eximatur.
[sect. 7]
iudicium vestrum est, recuperatores, Qvantae pecvniae
paret dolo malo familiae P. Fabi vi hominibvs armatis coactisve damnvm datvm esse M. Tvllio. eius
rei taxationem nos fecimus; aestimatio vestra est; iudicium
datum est in quadruplum.
Ch. 4 [sect. 8]
Cum omnes leges omniaque iudicia quae paulo graviora
atque asperiora videntur esse ex improborum iniquitate et
iniuria nata sunt, tum hoc iudicium paucis hisce annis
propter hominum malam consuetudinem nimiamque licentiam
constitutum est. nam cum multae familiae dicerentur
in agris longinquis et pascuis armatae esse caedisque
facere, cumque ea consuetudo non solum ad res privatorum
sed ad summam rem publicam pertinere videretur, M. Lucullus,
qui summa aequitate et sapientia ius dixit, primus
hoc iudicium composuit et id spectavit ut omnes ita familias
suas continerent ut non modo armati damnum nemini
darent verum etiam lacessiti iure se potius quam armis
defenderent;
[sect. 9] et cum sciret de damno legem esse Aquiliam,
tamen hoc ita existimavit, apud maiores nostros cum et res
et cupiditates minores essent et familiae non magnae magno
metu continerentur ut perraro fieret ut homo occideretur,
idque nefarium ac singulare facinus putaretur, nihil opus
fuisse iudicio de vi coactis armatisque hominibus; quod
enim usu non veniebat, de eo si quis legem aut iudicium
constitueret, non tam prohibere videretur quam admonere.
Ch. 5 [sect. 10] his temporibus cum ex bello diuturno atque domestico res
in eam consuetudinem venisset ut homines minore religione
armis uterentur, necesse putavit esse et in universam familiam
iudicium dare, quod a familia factum diceretur, et recuperatores
dare,
[sect. 11] ut quam primum res iudicaretur, et poenam
graviorem constituere, ut metu comprimeretur audacia, et
illam latebram tollere: 'damnum iniuria.' quod in aliis
causis debet valere et valet lege Aquilia, id ex huius modi
damno quod vi per servos armatos datum esset . . .
[gap in text: Seven short lines of thirty characters are missing.]
[sect. 12]
ipsi statuerent quo tempore possent suo iure arma capere,
manum cogere, homines occidere. Cum iudicium ita daret
ut hoc solum in iudicium veniret, videreturne vi hominibus
coactis armatisve damnum dolo malo familiae datum, neque
illud adderet 'inivria,' putavit se audaciam improborum
sustulisse, cum spem defensionis nullam reliquisset.
Ch. 6 [sect. 13]
quoniam quod iudicium et quo consilio constitutum sit
cognostis, nunc rem ipsam, ut gesta sit, dum breviter vobis
demonstro, attendite.
[sect. 14] fundum habet in agro Thurino
M. Tullius paternum, recuperatores, quem se habere usque
eo non moleste tulit, donec vicinum eius modi nactus est
qui agri finis armis proferre mallet quam iure defendere.
nam P. Fabius nuper emit agrum de C. Claudio senatore,
cui fundo erat adfinis M. Tullius, sane magno, dimidio fere
pluris incultum exustis villis omnibus quam quanti integrum
atque ornatissimum carissimis pretiis ipse Claudius <emerat> . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
[sect. 15]
clam circumscripsisse isti a consulari Macedonia et Asia.
etiam illud addam quod ad rem pertinet: imperatore
mortuo pecuniam nescio quo modo quaesitam dum volt in
praedio ponere, non posuit, sed abiecit. nihil adhuc m . . .
[gap in text: Ten lines are missing.]
. . am calamitate vicinorum corrigit, et quod stomachum
suum damno Tulli <exp>lere conatus est.
Ch. 7
[sect. 16] est in eo agro
centuria quae Populiana nominatur, recuperatores, quae semper
M. Tulli fuit, quam etiam pater pos<sederat> . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
posita esse et ad fundum eius convenire. ac primum, quod
eum negoti totius et emptionis suae paenitebat, fundum proscripsit;
eum autem emptum habebat cum socio Cn. Acerronio,
viro op<timo>. . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
modum proscripsisse.
[sect. 17] hominem appellat. iste sane adroganter
quod commodum fuit respondit. Nequedum finis
auctor demonstraverat. mittit ad procuratorem litteras et
ad vilicum Tullius . . .
[gap in text: Ten lines are missing.]
facturum negavit; illis absentibus finis Acerronio demonstravit
neque tamen hanc centuriam Populianam vacuam
tradidit. Acerronius, quo modo potuit, se de tota re ex . . .
[gap in text: Eleven lines are missing.]
Ch. 8
[sect. 18]
mine eius modi semustilatus effugit. adducit iste interea
in saltum homines electos maximis animis et viribus et eis
arma quae cuique habilia atque apta essent comparat, prorsus
ut quivis intellegeret non eos ad rem rusticam, verum ad
caedem ac pugnam comparari.
[sect. 19] brevi illo tempore Q. Cati
Aemiliani, hominis honesti, quem vos nostis, duo homines
occiderunt; multa alia fecerunt; passim vagabantur armati,
non obscure, sed ut plane intellegere viderentur ad quam
rem parati essent; agros, vias denique infestas habebant.
venit in Thurinum interea Tullius. deinde iste pater
familias Asiaticus beatus, novus arator et idem pecuarius,
cum ambularet in agro, animadvertit in hac ipsa centuria
Populiana aedificium non ita magnum servumque M. Tulli
Philinum.
[sect. 20] 'quid vobis,' inquit, 'istic negoti in meo est?'
servus respondit pudenter, at non stulte, dominum esse ad
villam; posse eum cum eo disceptare si quid vellet. rogat
Fabius Acerroniumnam ibi tum eratut secum simul
veniat ad Tullium. venitur. ad villam erat Tullius.
appellat Fabius ut aut ipse Tullium deduceret aut ab eo
deduceretur. dicit deducturum se Tullius, vadimonium
Fabio Romam promissurum. manet in ea condicione
Fabius. mature disceditur.
Ch. 9
[sect. 21] proxima nocte, iam fere cum
lux adpropinquaret, ad illud aedificium de quo antea dixi,
quod erat in centuria Populiana, servi P. Fabi frequentes
armatique veniunt; introitum ipsi sibi <vi> manuque patefaciunt;
homines magni preti servos M. Tulli nec opinantis
adoriuntur; quod facile factu fuit, neque tam multos neque
repugnantis multi armati paratique occidunt tantumque odi
crudelitatisque <hab>uerunt ut eos omnis gurgulionibus insectis
relinquerent, ne, si quem semivivum ac spirantem etiam reliquissent,
minor eis honor haberetur; praeterea tectum
villamque disturbant.
[sect. 22] hanc rem tam atrocem, tam indignam,
tam repentinam nuntiat M. Tullio Philinus, quem
antea nominavi, qui graviter saucius e caede effugerat.
Tullius statim dimittit ad amicos, quorum ex vicinitate Thurina
bona atque honesta copia praesto fuit.
[sect. 23] omnibus
acerba res et misera videbatur. Cum amici in comm . . .
[gap in text: Major break -- end of one manuscript.]
turbarunt.
Ch. 10
[sect. 24]
audite, quaeso, in eas res quas commemoro hominum
honestorum testimonium. haec quae mei testes dicunt,
fatetur adversarius eos vere dicere; quae mei testes non dicunt,
quia non viderunt nec sciunt, ea dicit ipse adversarius.
nostri testes dicunt occisos homines; cruorem in locis pluribus,
deiectum aedificium se vidisse dicunt; nihil amplius.
quid Fabius? Horum nihil negat. quid ergo addit amplius?
[sect. 25] Suam familiam fecisse dicit. quo modo? vi
hominibus armatis. quo animo? Vt id fieret quod factum
est. quid est id? Vt homines M. Tulli occiderentur.
quod ergo eo animo factum est ut homines unum in locum
convenirent, ut arma caperent, ut certo consilio certum in
locum proficiscerentur, ut idoneum tempus eligerent, ut
caedem facerent, id si voluerunt et cogitarunt et perfecerunt,
potestis eam voluntatem, id consilium, id factum a dolo
malo seiungere?
[sect. 26] at istuc totum 'dolo malo' additur in
hoc iudicio eius causa qui agit, non illius quicum agitur. id
ut intellegatis, recuperatores, quaeso ut diligenter attendatis;
profecto quin ita sit non dubitabitis.
Ch. 11 [sect. 27]
si ita iudicium daretur ut id concluderetur quod a familia
factum esset, si quae familia ipsa in caede interesse noluisset
et homines aut servos aut liberos coegisset aut conduxisset,
totum hoc iudicium et praetoris severitas dissolveretur.
nemo enim potest hoc iudicare, qua in re familia non interfuisset,
in ea re eam ipsam familiam vi armatis hominibus
damnum dedisse. ergo, id quia poterat fieri et facile poterat,
idcirco non satis habitum est quaeri quid familia ipsa
fecisset, verum etiam illud, quid familiae dolo malo factum
esset.
[sect. 28] nam cum facit ipsa familia vim armatis coactisve
hominibus et damnum cuipiam dat, id dolo malo fieri necesse
est; cum autem rationem init ut ea fiat, familia ipsa non
facit, fit autem dolo malo eius. ergo addito 'dolo malo'
actoris et petitoris fit causa copiosior. Vtrum enim ostendere
potest, sive eam ipsam familiam sibi damnum dedisse,
sive consilio et opera eius familiae factum esse, vincat
necesse est.
Ch. 12 [sect. 29]
videtis praetores per hos annos interdicere hoc modo,
<velut inter> me et M. Claudium: Vnde dolo malo tvo,
M. Tvlli, M. Clavdivs avt familia avt procvrator
eivs vi detrvsvs est, cetera ex formula. si, ubi ita interdictum
est et sponsio facta, ego me ad iudicem sic defendam
<ut> vi me deiecisse confitear, dolo malo negem, ecquis me
audiat? non opinor equidem, quia, si vi deieci M. Claudium,
dolo malo deieci; in vi enim dolus malus inest, et Claudio
utrumvis satis est planum facere, vel se a me ipso vi deiectum
esse vel me consilium inisse ut vi deiceretur.
[sect. 30] plus igitur
<datur> Claudio, cum <ita> interdicitur, unde dolo malo meo vi
deiectus sit, quam si daretur, unde a me vi deiectus esset.
nam in hoc posteriore, nisi ipse egomet deiecissem, vincerem
sponsionem; in illo priore, ubi dolus malus additur,
sive consilium inissem, sive ipse deiecissem, necesse erat te
dolo malo meo vi deiectum iudicari.
Ch. 13 [sect. 31] hoc persimile atque
adeo plane idem est in hoc iudicio, recuperatores. quaero
enim abs te, si ita iudicium datum esset:
Qvantae pecvniae paret a familia P. Fabii
<vi> hominibvs armatis
damnvm M. Tvllio datvm, quid haberes quod diceres?
nihil, opinor. fateris enim omnia et familiam P. Fabi fecisse
et vi hominibus armatis fecisse. quod additum est
'dolo malo,' id te adiuvare putas in quo opprimitur et excluditur
omnis tua defensio?
[sect. 32] nam si additum id non esset
ac tibi libitum esset ita defendere, tuam familiam non fecisse,
vinceres, si id probare potuisses. nunc, sive illa defensione
uti voluisses sive hac qua uteris, condemneris necesse est;
nisi putamus eum <in iudi>cium venire qui consilium inierit,
illum qui fecerit non venire, cum consilium sine facto intellegi
possit, factum sine consilio non possit. an, quod factum
eius modi est ut sine occulto consilio, sine nocte, sine vi,
sine damno alterius, sine armis, sine caede, sine maleficio
fieri non potuerit, id sine dolo malo factum iudicabitur?
an, qua in re praetor illi improbam defensionem tolli voluit,
in ea re mihi difficiliorem actionem factam putabitis?
Ch. 14 [sect. 33] hic
mihi isti singulari ingenio videntur esse qui et id quod mihi
contra illos datum est ipsi adripiunt et scopulo atque saxis
pro portu stationeque utuntur. nam in dolo malo volunt
delitiscere, in quo, non modo cum omnia ipsi fecerunt quae
fatentur, verum etiam si per alios id fecissent, haererent ac
tenerentur.
[sect. 34] ego non in una re sola, quod mihi satis est,
neque in universa re solum, sed singillatim in omnibus dolum
malum exstare dico. consilium capiunt ut ad servos
M. Tulli veniant; dolo malo faciunt. arma capiunt; dolo
malo faciunt. tempus ad insidiandum atque celandum
idoneum eligunt; dolo malo faciunt. vi in tectum inruunt;
in ipsa vi dolus est. occidunt homines, tectum diruunt; nec
homo occidi nec consulto alteri damnum dari sine dolo
malo potest. ergo si omnes partes sunt eius modi ut in
singulis dolus malus haereat, universam rem et totum facinus
sine dolo malo factum iudicabitis?
Ch. 15 [sect. 35]
quid ad haec Quinctius? sane nihil certum neque
unum, in quo non modo possit verum putet se posse consistere.
primum enim illud ini<e>c<i>t, nihil posse dolo malo
familiae fieri. hoc loco non solum fecit ut defenderet
Fabium, sed ut omnino huiusce modi iudicia dissolveret.
nam si venit id in iudicium de familia quod omnino familia
nulla potest committere, nullum est iudicium, absolvantur
omnes de <si>mili causa necesse est, bona me hercule!
[sect. 36] si hoc
solum esset, tamen vos, tales viri, nolle deberetis maximam
rem coniunctam cum summa re publica fortunisque privatorum,
severissimum iudicium maximaque ratione compositum
per vos videri esse dissolutum. sed non id solum
agitur . . .
[gap in text: end of this MS.]
Priscian 6.1.5
hoc iudicium sic exspectatur ut non unae rei statui, sed
omnibus constitui putetur.
[sect. 37]
. . .ego intellego, et tamen dicendum est ad ea quae dixit Quinctius,
non quo ad rem pertineat, sed ne quid, quia a me
praetermissum sit, pro concesso putetur.
Ch. 16 [sect. 38]
dicis oportere quaeri, homines M. Tulli iniuria occisi sint
necne. de quo hoc primum quaero, venerit ea res in hoc
iudicium necne. si non venit, quid attinet aut nos dicere
aut hos quaerere? si autem venit, quid attinuit te tam
multis verbis a praetore postulare ut adderet in iudicium
'inivria,' et, quia non impetrasses, tribunos pl. appellare
et hic in iudicio queri praetoris iniquitatem, quod de iniuria
non addidisset?
[sect. 39] haec cum praetorem postulabas, cum tribunos
appellabas, nempe <ita> dicebas, potestatem tibi fieri
oportere ut, si posses, recuperatoribus persuaderes non esse
iniuria M. Tullio damnum datum. quod ergo ideo in iudicium
addi voluisti, ut de eo tibi apud recuperatores dicere
liceret, eo non addito nihilo minus tamen ita dicis, quasi id
ipsum a quo <d>e<pul>s<u>s es impetraris?
Ch. 17 at quibus verbis in
decernendo Metellus usus est ceteri<que> quos appellasti?
nonne haec omnium fuit oratio, quod vi hominibus armatis
coactisve familia fecisse diceretur, id tametsi nullo iure fieri
potuerit, tamen se nihil addituros? et recte, recuperatores.
[sect. 40] nam cum perfugio nullo constituto tamen haec scelera servi
audacissime faciant, domini impudentissime confiteantur,
quid censetis fore, si praetor iudicet eius modi caedis fieri
iure posse? an quicquam interest utrum magistratus peccato
defensionem constituant an peccandi potestatem licentiamque
permittant?
[sect. 41] etenim, recuperatores, non damno
commoventur magistratus ut in haec verba iudicium dent.
nam <si> id esset, nec recuperatores potius darent quam iudicem
nec in universam familiam, sed in eum <qui>cum nominatim
ageretur, nec in quadruplum, sed in duplum, et <ad>
'damnvm' adderetur 'inivria.' neque enim is qui hoc
iudicium dedit, de ceteris damnis ab lege Aquilia recedit, in
quibus nihil agitur nisi damnum, qua de re praetor animum
debet advertere.
Ch. 18 [sect. 42] in hoc iudicio videtis agi de vi, videtis
agi de hominibus armatis, videtis aedificiorum expugnationes,
agri vastationes, hominum trucidationes, incendia, rapinas,
sanguinem in iudicium venire, et miramini satis habuisse eos
qui hoc iudicium dederunt id quaeri, utrum haec tam acerba,
tam indigna, tam atrocia facta essent necne, non utrum iure
facta an iniuria? non ergo praetores a lege Aquilia recesserunt,
quae de damno est, sed de vi et armis severum iudicium
constituerunt, nec ius et iniuriam quaeri nusquam
putarunt oportere, sed eos qui armis quam iure agere maluissent
de iure et iniuria disputare noluerunt.
[sect. 43] neque ideo
de iniuria non addiderunt quod in aliis rebus non adderent,
sed ne ipsi iudicarent posse homines servos iure arma capere
et manum cogere, neque quod putarent, si additum esset,
posse hoc talibus viris persuaderi non iniuria factum, sed ne
quod tamen scutum dare in iudicio viderentur eis quos
propter haec arma in iudicium vocavissent.
Ch. 19 [sect. 44] fuit illud interdictum
apud maiores nostros de vi quod hodie quoque
est: Vnde tv avt familia avt procvrator tvvs illvm
avt familiam avt procvratorem illivs in hoc anno
vi deiecisti. deinde additur illius iam hoc causa quicum
agitur: cvm ille possideret, et hoc amplius:
qvod nec vi nec
clam nec precario possideret.
[sect. 45] multa dantur ei qui vi
alterum detrusisse dicitur; quorum si unum quodlibet probare
iudici potuerit, etiam si confessus erit se vi deiecisse,
vincat necesse est vel non possedisse eum qui deiectus sit,
vel vi ab se possedisse, vel clam, vel precario. ei qui de vi
confessus esset tot defensiones tamen ad causam obtinendam
maiores reliquerunt.
Ch. 20 [sect. 46] age illud alterum interdictum consideremus,
quod item nunc est constitutum propter eandem
iniquitatem temporum nimiamque hominum <licentiam> . . .
[gap in text: Major break in the text.]
boni debent dicere.
[sect. 47] atque ille legem mihi de xii tabulis
recitavit, quae permittit ut furem noctu liceat occidere et
luce, si se telo defendat, et legem antiquam de legibus sacratis,
quae iubeat inpune occidi eum qui tribunum pl. pulsaverit.
nihil, ut opinor, praeterea de legibus.
[sect. 48] qua in re hoc
primum quaero, quid ad hoc iudicium recitari istas leges
pertinuerit. num quem tribunum pl. servi M. Tulli pulsaverunt?
non opinor. num furatum domum P. Fabi noctu
venerunt? ne id quidem. num luce furatum venerunt et
se telo defenderunt? dici non potest. ergo istis legibus
quas recitasti certe non potuit istius familia servos M. Tulli
occidere.
Ch. 21 [sect. 49] 'non,' inquit, 'ad eam rem recitavi, sed ut hoc
intellegeres, non visum esse maioribus nostris tam indignum
istuc nescio quid quam tu putas, hominem occidi.' at primum
istae ipsae leges quas recitas, ut mittam cetera, significant
quam noluerint maiores nostri, nisi cum pernecesse
esset, hominem occidi. ista lex sacrata est, quam rogarunt
armati, ut inermes sine periculo possent esse. qua re non
iniuria, quo magistratu munitae leges sunt, eius magistratus
corpus legibus vallatum esse voluerunt.
[sect. 50] Furem, hoc est
praedonem et latronem, luce occidi vetant xii tabulae; cum
intra parietes tuos hostem certissimum teneas, nisi se telo
defendit, inquit, etiam si cum telo venerit, nisi utetur telo eo
ac repugnabit, non occides; quod si repugnat, 'endoplorato,' hoc est conclamato, ut aliqui audiant et conveniant.
quid ad hanc clementiam addi potest, qui ne hoc quidem
permiserint, ut domi suae caput suum sine testibus et arbitris
ferro defendere liceret?
Ch. 22 [sect. 51]
quis est cui magis ignosci conveniat, quoniam me ad xii
tabulas revocas, quam si quis quem imprudens occiderit?
nemo, opinor. haec enim tacita lex est humanitatis ut ab
homine consili, non fortunae poena repetatur. tamen
huiusce rei veniam maiores non dederunt. nam lex est in
xii tabulis:
si telvm manv fvgit ma< gis qvam iecit> . . .
[gap in text: The current MS breaks off.]
[sect. 52] Iulius Rufinianus (H. p. 40.21).
si qui furem occiderit, iniuria occiderit. quam ob rem?
quia ius constitutum nullum est. quid, si se telo defenderit?
non iniuria. quid ita? quia constitutum est.
Ch. 23 [sect. 53] . . tamen per vim factum esset,
tamen in eo ipso loco qui tuus
esset, non modo servos M. Tulli occidere iure non potuisti
verum etiam, si tectum hoc insciente aut per vim demolitus
esses quod hic in tuo aedificasset et suum esse defenderet,
id vi aut clam factum iudicaretur. tu ipse iam statue quam
verum sit, cum paucas tegulas deicere impune familia tua
non potuerit, maximam caedem sine fraude facere potuisse.
ego ipse tecto illo disturbato si hodie postulem, quod vi aut
clam factum sit, tu aut per arbitrum restituas aut sponsione
condemneris necesse est; nunc hoc probabis viris talibus,
cum aedificium tuo iure disturbare non potueris quod esset,
quem ad modum tu vis, in tuo, homines qui in eo aedificio
fuerint te tuo iure potuisse occidere?
Ch. 24 [sect. 54] 'at servus meus non
comparet, qui visus est cum tuis; at casa mea est incensa
a tuis.' quid ad haec respondeam? ostendi falsa esse;
verum tamen confitebor. quid postea? hoc sequitur, ut
familiam M. Tulli concidi oportuerit? vix me hercule ut
corium peti, vix ut gravius expostulari; verum ut esses durissimus,
agi quidem usitato iure et cotidiana actione potuit.
quid opus fuit vi, quid armatis hominibus, quid caede, quid
sanguine?
[sect. 55] 'at enim oppugnatum me fortasse venissent.'
haec est illorum in causa perdita extrema non oratio neque
defensio, sed coniectura et quasi divinatio. illi oppugnatum
venturi erant? quem? Fabium. quo consilio? Vt occiderent.
quam ob causam? quid ut proficerent? qui comperisti?
et ut rem perspicuam quam paucissimis verbis agam,
dubitari hoc potest, recuperatores, utri oppugnasse videantur,
qui ad villam venerunt, an qui in villa manserunt?
[sect. 56] qui occisi
sunt, an ei ex quorum numero saucius factus est nemo? qui
cur facerent, causa non fuit, an ei qui fecisse se confitentur?
verum ut hoc tibi credam, metuisse te ne oppugnarere, quis
hoc statuit umquam, aut cui concedi sine summo omnium
periculo potest, ut eum iure potuerit occidere a quo metuisse
se dicat ne ipse posterius occideretur?
Ch. 1 [sect. 1] . . . <o>portuisse an ita dissolvit ut omnes alii dissolverunt?
nam ita ego defendo M. Fonteium, iudices, itaque contendo
post legem Valeriam latam . . . te . . . quaestore usque ad
T. Crispinum quaestorem aliter neminem solvisse; hunc
omnium superiorum, huius autem omnis qui postea fuerint
auctoritatem dico secutos.
[sect. 2] quid accusas, quid reprendis?
nam quod in tabulis dodrantariis et quadrantariis, quas ait
ab Hirtuleio institutas, Fontei officium desiderat, non possum
existimare utrum ipse erret an vos in errorem inducere velit.
quaero enim abs te, M. Plaetori, possitne tibi ipsi probata
esse nostra causa, si, qua in re abs te M. Fonteius accusatur,
auctorem habet eum quem tu maxime laudas Hirtuleium;
qua in re autem laudas Hirtuleium, Fonteius idem fecisse
reperitur. reprehendis solutionis genus; eodem modo
Hirtuleium dissolvisse publicae tabulae coarguunt. laudas
illum quod dodrantarias tabulas instituerit; easdem Fonteius
instituit et eodem genere pecuniae. nam ne forte sis
nescius et istas tabulas existimes <a>d <diversam v>e<te>ris aeris
alieni rationem pertinere, ob unam causam et in uno genere
sunt institutae. nam cum publicanis qui Africam, qui
Aquileiense por<torium> . . .
Ch. 2 [sect. 3]
. . . cite . . . nemo, nemo, inquam, iudices, reperietur
qui unum se in quaestura M. Fonteio nummum dedisse, aut
illum ex ea pecunia quae pro aerario solveretur detraxisse
dicat; nullius in tabulis ulla huius furti significatio, nullum
in eis nominibus intertrimenti aut deminutionis vestigium
reperietur. atqui homines, si qui in hoc genere quaestionis
accusati sunt, reprehensos videmus primum testibus; difficile
est enim eum qui magistratui pecuniam dederit non aut
induci odio ut dicat aut cogi religione; deinde si qua gratia
testes deterrentur, tabulae quidem certe incorruptae atque
integrae manent. fac omnis amicissimos Fonteio fuisse,
tantum hominum numerum ignotissimorum atque alienissimorum
pepercisse huius capiti, consuluisse famae; res ipsa
tamen ac ratio litterarum confectioque tabularum habet
hanc vim ut ex acceptis et datis quidquid fingatur, aut surripiatur,
aut non constet, appareat. acceptas populo Romano
pecunias omnis isti rettulerunt; si protinus aliis aeque
magnas aut solverunt aut dederunt, ut, quod acceptum
populo Romano est, id expensum cuipiam sit, certe nihil
potest esse detractum. sin aliquid domum tulerunt, ex
eorum arca, e ra . . .
Ch. 3 [sect. 4]
deorum hominumque fidem! testis non invenitur in
ducentiens et triciens sestertio! quam multorum hominum?
sescentorum amplius. quibus in terris gestum
negotium est? illo, illo, inquam, loco quem videtis. extra
ordinemne pecunia est data? immo vero nummus nu<l>lus
sine litteris multis commotus est. quae est igitur i<st>a
accusatio, quae <f>acilius possit A<l>pis quam paucos aerari
gradus ascendere, diligentius Rutenorum quam populi Romani
defendat aerarium, libentius ignotis quam notis utatur,
alienigenis quam domesticis testibus, planius se confirmare
crimen libidine barbarorum quam nostrorum hominum
litteris arbitretur?
[sect. 5] duorum magistratuum, quorum uterque
in pecunia maxima tractanda procurandaque versatus est,
triumviratus et quaesturae, ratio sic redditur, iudices, ut in
eis rebus quae ante oculos gestae sunt, ad mu<l>tos pertinuerunt,
confectae publicis privatisque tabulis sunt, nulla significatio
furti, nulla alicuius delicti suspicio reperiatur.
[sect. 6] Hispaniensis
legatio consecuta est turbulentissimo rei publicae
tempore, cum adventu L. Sullae maximi exercitus in Italiam
cives vi dissiderent, <non> iudiciis ac legibus; atque hoc rei
publicae statu desperato qualis . . .
Ch. 4 [sect. 7(fr)]
si nulla pecunia numerata est, cuius pecuniae quinquagesima
est?
[sect. 8(fr)]
frumenti maximus numerus e Gallia, peditatus amplissimae
copiae e Gallia, equites numero plurimi e Gallia.
[sect. 9(fr)]
Gallos post haec dilutius esse poturos, quod illi venenum
esse arbitrabuntur.
[sect. 10(fr)]
Plaetori matrem dum vixisset ludum, postquam mortua
esset magistros habuisse.
Ch. 5 [sect. 11]
. . . hoc praetore oppressam esse aere alieno Galliam.
A quibus versuras tantarum pecuniarum factas esse dicunt?
a Gallis? nihil minus. A quibus igitur? A civibus Romanis
qui negotiantur in Gallia. cur eorum verba <non>
audimus? cur eorum tabulae nullae proferuntur? insector
ultro atque insto accusatori, iudices; insector, inquam, et
flagito testis. plus ego in hac causa laboris et operae consumo
in poscendis testibus quam ceteri defensores in refutandis.
audaciter hoc dico, iudices, non temere confirmo.
Referta Gallia negotiatorum est, plena civium Romanorum.
nemo Gallorum sine cive Romano quicquam negoti gerit,
nummus in Gallia nullus sine civium Romanorum tabulis
commovetur.
[sect. 12] videte quo descendam, iudices, quam longe
videar ab consuetudine mea et cautione ac diligentia discedere.
Vnae tabulae proferantur, in quibus vestigium sit
aliquod quod significet pecuniam <M.> Fonteio datam, unum
ex tot negotiatorum, colonorum, publicanorum, aratorum,
pecuariorum numero testem producant; vere accusatum
esse concedam. pro di immortales! quae haec est causa,
quae defensio? provinciae Galliae M. Fonteius praefuit,
quae constat ex eis generibus hominum et civitatum qui, ut
vetera mittam, partim nostra memoria bella cum populo
Romano acerba ac diuturna gesserunt, partim modo ab
nostris imperatoribus subacti, modo bello domiti, modo
triumphis ac monumentis notati, modo ab senatu agris
urbibusque multati sunt, partim qui cum ipso M. Fonteio
ferrum ac manus contulerunt multoque eius sudore ac
labore sub populi Romani imperium dicionemque ceciderunt.
[sect. 13] est in eadem provincia Narbo Martius, colonia nostrorum
civium, specula populi Romani ac propugnaculum
istis ipsis nationibus oppositum et obiectum; est item urbs
Massilia, de qua ante dixi, fortissimorum fidelissimorumque
sociorum, qui Gallicorum bellorum pericula praecipuis
<populi Romani> praemiis compensarunt; est praeterea <maximus>
numerus civium Romanorum atque <equitum,> hominum
honestissimorum.
Ch. 6 huic provinciae quae ex hac generum
varietate constaret M. Fonteius, ut dixi, praefuit; qui erant
hostes, subegit, qui proxime fuerant, eos ex eis agris quibus
erant multati decedere coegit, ceteris qui idcirco magnis
saepe erant bellis superati ut semper populo Romano parerent,
magnos equitatus ad ea bella quae tum in toto orbe
terrarum a populo Romano gerebantur, magnas pecunias ad
eorum stipendium, maximum frumenti numerum ad Hispaniense
bellum tolerandum imperavit.
[sect. 14] is qui gessit in
iudicium vocatur, vos qui in re non interfuistis causam una
cum populo Romano cognoscitis, dicunt contra quibus invitissimis
imperatum est, dicunt qui ex agris ex Cn. Pompei
decreto decedere sunt coacti, dicunt qui ex belli caede et
fuga nunc primum audent contra M. Fonteium inermem
consistere. quid? coloni Narbonenses quid volunt, quid
existimant? hunc per vos <salvum> volunt, se per hunc incolumis
existimant esse. quid Massiliensium civitas?
hunc praesentem eis adfecit honoribus quos habuit amplissimos;
vos autem absens orat atque obsecrat ut sua
religio, laudatio, auctoritas aliquid apud vestros animos momenti
habuisse videatur.
[sect. 15] quid? civium Romanorum quae
voluntas est? nemo est ex tanto numero quin hunc optime
de provincia, de imperio, de sociis et civibus meritum esse
arbitretur.
Ch. 7 quoniam igitur, iudices, qui oppugnatum M. Fonteium
cognostis, qui defensum velint, statuite nunc quid
vestra aequitas, quid populi Romani dignitas postulet, utrum
colonis vestris, negotiatoribus vestris, amicissimis atque antiquissimis
sociis et credere et consulere malitis, an eis quibus
neque propter iracundiam fidem neque propter infidelitatem
honorem habere debetis.
[sect. 16] quid? si maiorem etiam hominum
honestissimorum copiam adferam quae huius virtuti atque
innocentiae testimonio possit esse, tamenne plus Gallorum
consensio valebit quam summa auctoritas omnium? Cum
Galliae Fonteius praeesset, scitis, iudices, maximos populi
Romani exercitus in duabus Hispaniis clarissimosque imperatores
fuisse. quam multi equites Romani, quam multi
tribuni militum, quales et quot et quotiens legati ad eos
<exierunt>! exercitus praeterea Cn. Pompei maximus atque
ornatissimus hiemavit in Gallia M. Fonteio imperante.
satisne vobis multos, satis idoneos testis et conscios videtur
ipsa fortuna esse voluisse earum rerum quae M. Fonteio
praetore gererentur in Gallia? quem ex tanto hominum
numero testem in hac causa producere potestis? quis est
ex eo numero qui vobis auctor placeat? eo nos iam laudatore
et teste utemur.
[sect. 17] dubitabitis etiam diutius, iudices, quin
illud quod initio vobis proposui verissimum sit, aliud per
hoc iudicium nihil agi nisi ut M. Fonteio oppresso testimoniis
eorum quibus multa rei publicae causa invitissimis
imperata sunt, segniores posthac ad imperandum ceteri sint,
cum videatis eos oppugnare quibus <victoribus> populi Romani
imperium incolume esse non possit?
Ch. 8
obiectum est etiam quaestum M. Fonteium ex viarum
munitione fecisse, ut aut ne cogeret munire, aut id quod
munitum esset ne improbaret. si et coacti sunt munire
omnes et multorum opera improbata sunt, certe utrumque
falsum est, et ob vacationem pretium datum, cum immunis
nemo fuerit, et ob probationem, cum multa improbata sint.
quid?
[sect. 18] si hoc crimen optimis nominibus delegare possimus,
et ita non ut culpam in alios transferamus, sed uti doceamus
eos isti munitioni praefuisse qui facile officium suum et
praestare et probare possunt, tamenne vos omnia in M.
Fonteium iratis testibus freti conferetis? Cum maioribus
rei publicae negotiis M. Fonteius impediretur, et cum ad
rem publicam pertineret viam Domitiam muniri, legatis suis,
primariis viris, C. Annio Bellieno et C. Fonteio, negotium
dedit; itaque praefuerunt; imperaverunt pro dignitate sua
quod visum est et probaverunt; quod vos, si nulla alia ex
re, ex litteris quidem nostris quas exscripsistis et missis et
adlatis certe scire potuistis. quas si antea non legistis, nunc
ex nobis quid de eis rebus Fonteius ad legatos suos scripserit,
quid ad eum illi rescripserint, cognoscite. L. M. ad C.
Annivm leg., ad C. Fonteivm leg., L. <A.> ab C. Annio
leg., ab C.Fonteio leg.
[sect. 19] satis opinor esse perspicuum,
iudices, hanc rationem munitionis neque ad M. Fonteium
pertinere et ab eis esse tractatam quos nemo possit reprehendere.
Ch. 9
cognoscite nunc de crimine vinario, quod illi invidiosissimum
et maximum esse voluerunt. crimen a Plaetorio,
iudices, ita constitutum est, M. Fonteio non in Gallia primum
venisse in mentem ut portorium vini institueret, sed hac
inita iam ac proposita ratione Roma profectum. itaque
Titurium Tolosae quaternos denarios in singulas vini
amphoras portori nomine exegisse; Croduni Porcium et
munium ternos <et> victoriatum, Vulchalone Servaeum binos
et victoriatum; atque in his locis ab eis portorium esse
exactum si qui Cobiomagoqui vicus inter Tolosam et
Narbonem estdeverterentur neque Tolosam ire vellent;
Elesiodulis C. Annium senos denarios ab eis qui ad hostem
portarent exegisse.
[sect. 20] video, iudices, esse crimen et genere
ipso magnumvectigal enim esse impositum fructibus nostris
dicitur, et pecuniam permagnam ratione ista cogi potuisse
confiteoret invidia vel <maximum>; maxime enim inimici
hanc rem sermonibus divolgare voluerunt. sed ego ita
existimo, quo maius crimen sit id quod ostendatur esse
falsum, hoc maiorem ab eo iniuriam fieri qui id confingat.
volt enim magnitudine rei sic occupare animos eorum qui
audiunt ut difficilis aditus veritati relinquatur.
de crimine vinario. de bello Vocontiorvm. de
dispositione hibernorvm.
Ch. 10 [sect. 21]
'at hoc Galli negant.' at ratio rerum et vis argumentorum
coarguit. potest igitur testibus iudex non credere?
cupidis et iratis et coniuratis et ab religione remotis non
solum potest sed etiam debet. etenim si, quia Galli dicunt,
idcirco M. Fonteius nocens existimandus est, quid mihi
opus est sapiente iudice, quid aequo quaesitore, quid oratore
non stulto? dicunt enim Galli; negare non possumus. hic
si ingeniosi et periti et aequi iudicis has partis esse existimatis
ut, quoniam quidem testes dicunt, sine ulla dubitatione
credendum sit, salus ipsa virorum fortium innocentiam tueri
non potest; sin autem in rebus iudicandis non minimam
partem <tenere> ad unam quamque rem aestimandam momentoque
suo ponderandam sapientiam iudicis, <videte> ne multo
vestrae maiores gravioresque partes sint ad cogitandum quam
ad dicendum meae.
[sect. 22] mihi enim semper una quaque de re
testis non solum semel verum etiam breviter interrogandus
est, saepe etiam non interrogandus, ne aut irato facultas ad
dicendum data aut cupido auctoritas attributa esse videatur;
vos et saepius eandem rem animis agitare et diutius uno
<quoque> de teste cogitare potestis et, si quem nos interrogare
noluimus, quae causa nobis tacendi fuerit existimare debetis.
quam ob rem, si hoc iudici praescriptum lege aut officio
putatis, testibus credere, nihil est cur alius alio iudice
melior aut sapientior existimetur. Vnum est enim et simplex
aurium iudicium et promisce et communiter stultis ac
sapientibus ab natura datum.
[sect. 23] quid est igitur ubi elucere
possit prudentia, ubi discerni stultus auditor et credulus ab
religioso et sapienti iudice? nimirum illud in quo ea quae
dicuntur a testibus coniecturae et cogitationi traduntur,
quanta auctoritate, quanta animi aequitate, quanto pudore,
quanta fide, quanta religione, quanto studio existimationis
bonae, quanta cura, quanto timore dicantur.
Ch. 11 an vero vos
id in testimoniis hominum barbarorum dubitabitis quod
persaepe et nostra et patrum memoria sapientissimi iudices
de clarissimis nostrae civitatis viris dubitandum non putaverunt?
qui Cn. et Q. Caepionibus, L. et Q. Metellis testibus
in Q. Pompeium, hominem novum, non crediderunt,
quorum virtuti, generi, rebus gestis fidem et auctoritatem in
testimonio cupiditatis atque inimicitiarum suspicio derogavit.
ecquem hominem vidimus,
[sect. 24] ecquem vere commemorare
possumus parem consilio, gravitate, constantia, ceteris
virtutibus, honoris, ingeni, rerum gestarum ornamentis M.
Aemilio Scauro fuisse? tamen huius cuius iniurati nutu
prope terrarum orbis regebatur iurati testimonio neque in
C. Fimbriam neque in C. Memmium creditum est; noluerunt
ei qui iudicabant hanc patere inimicitiis viam, quem
quisque odisset, ut eum testimonio posset tollere. quantus
in L. Crasso pudor fuerit, quod ingenium, quanta auctoritas,
quis ignorat? tamen is cuius etiam sermo testimoni
auctoritatem habebat, testimonio ipso, quae in M. Marcellum
inimico animo dixit, probare non potuit.
[sect. 25] fuit, fuit illis
iudicibus divinum ac singulare, iudices, consilium, qui se
non solum de reo sed etiam de accusatore, de teste iudicare
arbitrabantur, quid fictum, quid fortuna ac tempore adlatum,
quid pretio corruptum, quid spe aut metu depravatum, quid
a cupiditate aliqua aut inimicitiis profectum videretur. quae
si iudex non amplectetur omnia consilio, non animo ac
mente circumspiciet, si, ut quidque ex illo loco dicetur, ex
oraculo aliquo dici arbitrabitur, profecto satis erit, id quod
dixi antea, non surdum iudicem huic muneri atque officio
praeesse; nihil erit quam ob rem ille nescio quis sapiens
homo ac multarum rerum peritus ad res iudicandas requiratur.
Ch. 12 [sect. 26] an vero illi equites Romani quos nos vidimus, qui
nuper in re publica iudiciisque maxime floruerunt, habuerunt
tantum animi, tantum roboris ut L. <Crasso, M.> Scauro testi
non crederent; vos Volcarum atque Allobrogum testimoniis
non credere timetis? si inimico testi credi non oportuit,
inimicior Marcello Crassus aut Fimbriae Scaurus ex civilibus
studiis atque obtrectatione domestica quam huic Galli?
quorum qui optima in causa sunt, equites, frumentum
pecuniam semel atque iterum ac saepius invitissimi dare
coacti sunt, ceteri partim ex veteribus bellis agro multati,
partim ab hoc ipso bello superati et oppressi.
[sect. 27] si, qui ob
aliquod emolumentum suum cupidius aliquid dicere videntur,
eis credi non convenit, credo maius emolumentum Caepionibus
et Metellis propositum fuisse ex Q. Pompei damnatione,
cum studiorum suorum obtrectatorem sustulissent, quam
cunctae Galliae ex M. Fontei calamitate, in qua illa provincia
prope suam immunitatem ac libertatem positam esse
arbitratur. an, si homines ipsos spectare convenit, id quod
in teste profecto valere plurimum debet, non modo cum
summis civitatis nostrae viris sed cum infimo cive Romano
quisquam amplissimus Galliae comparandus est? scit
Indutiomarus quid sit testimonium dicere? movetur eo
timore quo nostrum unus quisque, cum in eum locum productus
est?
Ch. 13 [sect. 28] recordamini, iudices, quanto opere laborare
soleatis non modo quid dicatis pro testimonio sed etiam
quibus verbis utamini, ne quod minus moderate positum, ne
quod ab aliqua cupiditate prolapsum verbum esse videatur;
voltu denique laboratis ne qua significari possit suspicio
cupiditatis, ut et, cum proditis, existimatio sit quaedam
tacita de vobis pudoris ac religionis et, cum disceditis, ea
diligenter conservata ac retenta videatur.
[sect. 29] credo haec eadem
Indutiomarum in testimonio timuisse aut cogitavisse, qui
primum illud verbum consideratissimum nostrae consuetudinis
'arbitror', quo nos etiam tunc utimur cum ea
dicimus iurati quae comperta habemus, quae ipsi vidimus,
ex toto testimonio suo sustulit atque omnia se 'scire' dixit.
verebatur enim videlicet ne quid apud vos populumque
Romanum de existimatione sua deperderet, ne qua fama
consequeretur eius modi, Indutiomarum, talem virum, tam
cupide, tam temere dixisse; non intellegebat se in testimonio
nihil praeter vocem et os et audaciam neque civibus
suis neque accusatoribus nostris praestare debere.
[sect. 30] an vero
istas nationes religione iuris iurandi ac metu deorum immortalium
in testimoniis dicendis commoveri arbitramini? quae
tantum a ceterarum gentium more ac natura dissentiunt,
quod ceterae pro religionibus suis bella suscipiunt, istae
contra omnium religiones; illae in bellis gerendis ab dis
immortalibus pacem ac veniam petunt, istae cum ipsis dis
immortalibus bella gesserunt.
Ch. 14 hae sunt nationes quae
quondam tam longe ab suis sedibus Delphos usque ad
Apollinem Pythium atque ad oraculum orbis terrae vexandum
ac spoliandum profectae sunt. ab isdem gentibus
sanctis et in testimonio religiosis obsessum Capitolium est
atque ille Iuppiter cuius nomine maiores nostri vinctam
testimoniorum fidem esse voluerunt.
[sect. 31] postremo his quicquam
sanctum ac religiosum videri potest qui, etiam si
quando aliquo metu adducti deos placandos esse arbitrantur,
humanis hostiis eorum aras ac templa funestant, ut ne
religionem quidem colere possint, nisi eam ipsam prius
scelere violarint? quis enim ignorat eos usque ad hanc
diem retinere illam immanem ac barbaram consuetudinem
hominum immolandorum? quam ob rem quali fide, quali
pietate existimatis esse eos qui etiam deos immortalis
arbitrentur hominum scelere et sanguine facillime posse
placari? Cum his vos testibus vestram religionem coniungetis,
ab <his> quicquam sancte aut moderate dictum putabitis?
hoc vestrae mentes tam castae,
[sect. 32] tam integrae sibi suscipient
ut, cum omnes legati nostri qui illo triennio in Galliam
venerunt, omnes equites Romani qui in illa provincia
fuerunt, omnes negotiatores eius provinciae, denique omnes
in Gallia qui sunt socii populi Romani atque amici, M.
Fonteium incolumem esse cupiant, iurati privatim et publice
laudent, vos tamen cum Gallis iugulare malitis? quid ut
secuti esse videamini? voluntatemne hominum? gravior
igitur vobis erit hostium voluntas quam civium? an dignitatem
testium? potestis igitur ignotos notis, iniquos aequis,
alienigenas domesticis, cupidos moderatis, mercennarios
gratuitis, impios religiosis, inimicissimos huic imperio ac
nomini bonis ac fidelibus et sociis et civibus anteferre?
Ch. 15 [sect. 33]
an vero dubitatis, iudices, quin insitas inimicitias istae
gentes omnes et habeant et gerant cum populi Romani
nomine? sic existimatis eos hic sagatos bracatosque versari,
animo demisso atque humili, ut solent ei qui adfecti
iniuriis ad opem iudicum supplices inferioresque confugiunt?
nihil vero minus. hi contra vagantur laeti atque erecti
passim toto foro cum quibusdam minis et barbaro atque
immani terrore verborum; quod ego profecto non crederem,
nisi aliquotiens ex ipsis accusatoribus vobiscum simul, iudices,
audissem, cum praeciperent ut caveretis ne hoc absoluto
novum aliquod bellum Gallicum concitaretur.
[sect. 34] si M. Fonteium,
iudices, in causa deficerent omnia, si turpi adulescentia,
vita infami, magistratibus quos ante oculos vestros gessit
<male gestis>, convictus virorum bonorum testimoniis, legationibus
flagitiose obitis, invisus suis omnibus in iudicium
vocaretur, si in eo iudicio colonorum populi Romani Narbonensium,
fidelissimorum sociorum Massiliensium, civium
Romanorum omnium testimoniis tabulisque premeretur,
tamen esset vobis magno opere providendum ne, quos ita
adflictos a vestris patribus maioribusque accepissetis ut
contemnendi essent, eos pertimuisse et eorum minis et
terrore commoti esse videremini.
[sect. 35] nunc vero cum laedat
nemo bonus, laudent omnes vestri cives atque socii, oppugnent
idem qui saepissime hanc urbem et hoc imperium
oppugnarunt, cumque inimici M. Fontei vobis ac populo
Romano minentur, amici ac propinqui supplicent vobis,
dubitabitis non modo vestris civibus, qui maxime gloria ac
laude ducuntur, verum etiam exteris nationibus <et> gentibus
ostendere vos in sententiis ferendis civi parcere quam hosti
cedere maluisse?
Ch. 16 [sect. 36] Magna me hercules causa, iudices, absolutionis
cum ceteris causis haec est, ne quae insignis huic
imperio macula atque ignominia suscipiatur, si hoc ita perlatum
erit in Galliam, senatores equitesque populi Romani
non testimoniis Gallorum, sed minis commotos rem ad illorum
libidinem iudicasse. ita vero, si illi bellum facere
conabuntur, excitandus nobis erit ab inferis C. Marius qui
Indutiomaro isti minaci atque adroganti par in bello gerendo
esse possit, excitandus Cn. Domitius et Q. Maximus qui
nationem Allobrogum et <belli> reliquias suis iterum armis
conficiat atque opprimat, aut, quoniam id quidem non
potest, orandus erit nobis amicus meus, M. Plaetorius, ut
suos novos clientis a bello faciendo deterreat, ut eorum
iratos animos atque horribilis impetus deprecetur, aut, si non
poterit, M. Fabium, subscriptorem eius, rogabimus ut Allobrogum
animos mitiget, quoniam apud illos Fabiorum nomen
amplissimum <est>. volunt isti aut quiescere, id quod victi
ac subacti solent, aut, cum minantur, intellegere se populo
Romano non metum belli sed spem triumphi ostendere?
[sect. 37]
quod si in turpi reo patiendum non esset ut quicquam
isti se minis profecisse arbitrarentur, quid faciendum vobis
<in> M. Fonteio arbitramini? de quo homine, iudicesiam
enim mihi videor hoc prope causa duabus actionibus perorata
debere dicerede quo vos homine ne ab inimicis
quidem ullum fictum probrorum non modo crimen sed ne
maledictum quidem audistis. ecquis umquam reus, praesertim
in hac vitae ratione versatus, in honoribus petendis,
in potestatibus, in imperiis gerendis, sic accusatus est ut
nullum probrum, nullum facinus, nulla turpitudo quae
a libidine aut a petulantia aut ab audacia nata esset, ab
accusatore obiceretur, si non vera, at ficta cum aliqua
ratione ac suspicione?
Ch. 17 [sect. 38] M. Aemilium Scaurum, summum
nostrae civitatis virum, scimus accusatum a M. Bruto. exstant
orationes, ex quibus intellegi potest multa in illum
ipsum Scaurum esse dicta, falso; quis negat? verum tamen
ab inimico dicta et obiecta. quam multa M'. Aquilius
audivit in suo iudicio, quam multa L. Cotta, denique
P. Rutilius! qui, etsi damnatus est, mihi videtur tamen
inter viros optimos atque innocentissimos esse numerandus.
ille igitur ipse homo sanctissimus ac temperantissimus multa
audivit in sua causa quae ad suspicionem stuprorum ac
libidinum pertinerent.
[sect. 39] exstat oratio hominis, ut opinio
mea fert, nostrorum hominum longe ingeniosissimi atque
eloquentissimi, C. Gracchi; qua in oratione permulta in
L. Pisonem turpia ac flagitiosa dicuntur. at in quem
virum! qui tanta virtute atque integritate fuit ut etiam illis
optimis temporibus, cum hominem invenire nequam neminem
posses, solus tamen Frugi nominaretur. quem cum
in contionem Gracchus vocari iuberet et viator quaereret,
quem Pisonem, quod erant plures: 'cogis me,' inquit,
'dicere inimicum meum Frugi.' is igitur vir quem ne
inimicus quidem satis in appellando significare poterat, nisi
ante laudasset, qui uno cognomine declarabatur non modo
quis esset sed etiam qualis esset, tamen in falsam atque
iniquam probrorum insimulationem vocabatur; M.
[sect. 40] Fonteius
ita duabus actionibus accusatus est ut obiectum nihil sit quo
significari vestigium libidinis, petulantiae, crudelitatis, audaciae
possit; non modo nullum facinus huius protulerunt
sed ne dictum quidem aliquod reprehenderunt.
Ch. 18 quod si
aut quantam voluntatem habent ad hunc opprimendum aut
quantam ad male dicendum licentiam, tantum haberent aut
<ad> ementiendum animi aut ad fingendum ingeni, non meliore
fortuna ad probra non audienda M. Fonteius quam illi de
quibus antea commemoravi fuisset. Frugi igitur hominem,
iudices, frugi, inquam, et in omnibus vitae partibus moderatum
ac temperantem, plenum pudoris, plenum offici, plenum
religionis videtis positum in vestra fide ac potestate, atque
ita ut commissus sit fidei, permissus potestati.
[sect. 41]
videte igitur utrum sit aequius hominem honestissimum,
virum fortissimum, civem optimum dedi inimicissimis atque
immanissimis nationibus an reddi amicis, praesertim cum
tot res sint quae vestris animis pro huius innocentis salute
supplicent, primum generis antiquitas, quam Tusculo, ex
clarissimo municipio, profectam in monumentis rerum gestarum
incisam ac notatam videmus, tum autem continuae praeturae,
quae et ceteris ornamentis et existimatione innocentiae
maxime floruerunt, deinde recens memoria parentis, cuius
sanguine non solum Asculanorum manus, a qua interfectus
est, sed totum illud sociale bellum macula sceleris imbutum
est, postremo ipse cum in omnibus vitae partibus honestus
atque integer, tum in re militari cum summi consili et maximi
animi, tum vero usu quoque bellorum gerendorum in primis
eorum hominum qui nunc sunt exercitatus.
Ch. 19 [sect. 42] qua re si etiam
monendi estis a me, iudices, quod non estis, videor hoc leviter
pro mea auctoritate vobis praecipere posse, ut ex eo genere
homines quorum cognita virtus, industria, felicitas in re militari
sit diligenter vobis retinendos existimetis. fuit enim
maior talium <tum> virorum in hac re publica copia; quae
cum esset, tamen eorum non modo saluti sed etiam honori
consulebatur. quid nunc vobis faciendum est studiis militaribus
apud iuventutem obsoletis, <fortissimis> autem hominibus
ac summis ducibus partim aetate, partim civitatis
discordiis ac rei publicae calamitate consumptis, cum tot
bella aut a nobis necessario suscipiantur aut subito atque
improvisa nascantur? nonne et hominem ipsum ad dubia
rei publicae tempora reservandum et ceteros studio laudis
ac virtutis inflammandos putatis?
[sect. 43] recordamini quos legatos
nuper in bello <Italico> L. Iulius, quos P. Rutilius, quos L. Cato,
quos Cn. Pompeius habuerit; scietis fuisse tum M. Cornutum,
L. Cinnam, L. Sullam, praetorios homines, belli gerendi peritissimos;
praeterea C. Marium, P. Didium, Q. Catulum,
P. Crassum, non litteris homines ad rei militaris scientiam,
sed rebus gestis ac victoriis eruditos. age vero, nunc inferte
oculos in curiam, introspicite penitus in omnis rei publicae
partis; utrum videtis nihil posse accidere ut tales viri desiderandi
sint, an, si acciderit, eorum hominum copia populum
Romanum abundare? quae si diligenter attendetis, profecto,
iudices, virum ad labores belli impigrum, ad pericula
fortem, ad usum ac disciplinam peritum, ad consilia prudentem,
ad casum fortunamque felicem domi vobis ac liberis
vestris retinere quam inimicissimis populo Romano nationibus
et crudelissimis tradere et condonare maletis.
Ch. 20 [sect. 44]
at infestis prope signis inferuntur Galli in M. Fonteium
et instant atque urgent summo cum studio, summa cum
audacia. video, iudices; sed multis et firmis praesidiis
vobis adiutoribus isti immani atque intolerandae barbariae
resistemus. primum obicitur contra istorum impetus Macedonia,
fidelis et amica populo Romano provincia; quae cum
se ac suas urbis non solum consilio sed etiam manu M. Fontei
conservatam esse dicat, ut ipsa per hunc a Thraecum adventu
ac depopulatione defensa <est>, sic ab huius nunc capite Gallorum
impetus terroresque depellit.
[sect. 45] constituitur ex altera
parte ulterior Hispania, quae profecto <non> modo religione
sua resistere istorum cupiditati potest sed etiam sceleratorum
hominum periuria testimoniis ac laudationibus suis refutare.
atque ex ipsa etiam Gallia fidelissima et gravissima auxilia
sumuntur. venit huic subsidio misero atque innocenti
Massiliensium cuncta civitas, quae non solum ob eam causam
laborat ut huic, a quo ipsa servata est, parem gratiam referre
videatur sed etiam quod ea condicione atque eo fato se in
eis terris conlocatam esse arbitratur ne quid nostris hominibus
istae gentes nocere possint.
[sect. 46] propugnat pariter pro salute
M. Fontei Narbonensis colonia, quae per hunc ipsa nuper
obsidione hostium liberata nunc eiusdem miseriis ac periculis
commovetur. denique ut oportet bello Gallico, ut maiorum
iura moresque praescribunt, nemo est civis Romanus qui sibi
ulla excusatione utendum putet; omnes illius provinciae
publicani, agricolae, pecuarii, ceteri negotiatores uno animo
M. Fonteium atque una voce defendunt.
Ch. 21 quod si tantas
auxiliorum nostrorum copias Indutiomarus ipse despexerit,
dux Allobrogum ceterorumque Gallorum, num etiam de
matris hunc complexu, lectissimae miserrimaeque feminae,
vobis inspectantibus avellet atque abstrahet? praesertim cum
virgo Vestalis ex altera parte germanum fratrem complexa
teneat vestramque, iudices, ac populi Romani fidem imploret;
quae pro vobis liberisque vestris tot annos in dis
immortalibus placandis occupata est ut ea nunc pro salute
sua fratrisque sui animos vestros placare possit.
[sect. 47] cui miserae
quod praesidium, quod solacium reliquum est hoc amisso?
nam ceterae feminae gignere ipsae sibi praesidia et habere
domi fortunarum omnium socium participemque possunt;
huic vero virgini quid est praeter fratrem quod aut iucundum
aut carum esse possit? nolite pati, iudices, aras deorum
immortalium Vestaeque matris cotidianis virginis lamentationibus
de vestro iudicio commoneri; prospicite ne ille
ignis aeternus nocturnis Fonteiae laboribus vigiliisque servatus
sacerdotis vestrae lacrimis exstinctus esse dicatur.
[sect. 48] tendit ad vos virgo Vestalis manus supplices easdem quas
pro vobis dis immortalibus tendere consuevit. Cavete ne
periculosum superbumque sit eius vos obsecrationem repudiare
cuius preces si di aspernarentur, haec salva esse
non possent. videtisne subito, iudices, virum fortissimum,
M. Fonteium, parentis et sororis commemoratione lacrimas
profudisse? qui numquam in acie pertimuerit, qui se armatus
saepe in hostium manum multitudinemque immiserit,
cum in eius modi periculis eadem se solacia suis relinquere
arbitraretur quae suus pater sibi reliquisset, idem nunc conturbato
animo pertimescit ne non modo ornamento et adiumento
non sit suis sed etiam cum acerbissimo luctu dedecus
aeternum miseris atque ignominiam relinquat.
[sect. 49] O fortunam
longe disparem, M. Fontei, si deligere potuisses ut potius
telis tibi Gallorum quam periuriis intereundum esset! tum
enim vitae socia virtus, mortis comes gloria fuisset; nunc
vero qui est dolor victoriae te atque imperi poenas ad eorum
arbitrium sufferre qui aut victi armis sunt aut invitissimi
paruerunt! A quo periculo defendite, iudices, civem fortem
atque innocentem; curate ut nostris testibus plus quam
alienigenis credidisse videamini, plus saluti civium quam
hostium libidini consuluisse, graviorem duxisse eius obsecrationem
quae vestris sacris praesit quam eorum audaciam qui
cum omnium sacris delubrisque bella gesserunt. postremo
prospicite, iudices, id quod ad dignitatem populi Romani
maxime pertinet, ut plus apud vos preces virginis Vestalis
quam minae Gallorum valuisse videantur.
Ch. 1 [sect. 1] maxime vellem, iudices, ut P. Sulla et antea dignitatis
suae splendorem obtinere et post calamitatem acceptam
modestiae fructum aliquem percipere potuisset. sed quoniam
ita tulit casus infestus ut in amplissimo honore cum
communi ambitionis invidia tum singulari Autroni odio
everteretur, et in his pristinae fortunae reliquiis miseris et
adflictis tamen haberet quosdam quorum animos ne supplicio
quidem suo satiare posset, quamquam ex huius incommodis
magnam animo molestiam capio, tamen in ceteris malis
facile patior oblatum mihi tempus esse in quo boni viri
lenitatem meam misericordiamque, notam quondam omnibus,
nunc quasi intermissam agnoscerent, improbi ac perditi
cives domiti atque victi praecipitante re publica vehementem
me fuisse atque fortem, conservata mitem ac misericordem
faterentur.
[sect. 2] et quoniam L. Torquatus, meus familiaris ac
necessarius, iudices, existimavit, si nostram in accusatione
sua necessitudinem familiaritatemque violasset, aliquid se
de auctoritate meae defensionis posse detrahere, cum huius
periculi propulsatione coniungam defensionem offici mei.
quo quidem genere non uterer orationis, iudices, hoc
tempore, si mea solum interesset; multis enim locis mihi
et data facultas est et saepe dabitur de mea laude dicendi;
sed, ut ille vidit, quantum de mea auctoritate deripuisset,
tantum se de huius praesidiis deminuturum, sic hoc ego
sentio, si mei facti rationem vobis constantiamque huius
offici ac defensionis probaro, causam quoque me P. Sullae
probaturum.
[sect. 3]
ac primum abs te illud, L. Torquate, quaero, cur me a
ceteris clarissimis viris ac principibus civitatis in hoc officio
atque in defensionis iure secernas. quid enim est quam ob
rem abs te Q. Hortensi factum, clarissimi viri atque ornatissimi,
non reprehendatur, reprehendatur meum? nam, si
est initum a P. Sulla consilium inflammandae huius urbis,
exstinguendi imperi, delendae civitatis, mihi maiorem hae
res dolorem quam Q. Hortensio, mihi maius odium adferre
debent, meum denique gravius esse iudicium, qui adiuvandus
in his causis, qui oppugnandus, qui defendendus, qui deserendus
esse videatur? 'ita,' inquit; 'tu enim investigasti,
tu patefecisti coniurationem.' quod cum dicit,
Ch. 2 [sect. 4] non attendit
eum qui patefecerit hoc curasse, ut id omnes viderent quod
antea fuisset occultum. qua re ista coniuratio, si patefacta
per me est, tam patet Hortensio quam mihi. quem cum
videas hoc honore, auctoritate, virtute, consilio praeditum
non dubitasse quin innocentiam P. Sullae defenderet,
quaero cur qui aditus ad causam Hortensio patuerit mihi
interclusus esse debuerit; quaero illud etiam, si me, qui
defendo, reprehendendum putas esse, quid tandem de his
existimes summis viris et clarissimis civibus, quorum studio
et dignitate celebrari hoc iudicium, ornari causam, defendi
huius innocentiam vides. non enim una ratio est defensionis
ea quae posita est in oratione; omnes qui adsunt, qui
laborant, qui salvum volunt, pro sua parte atque auctoritate
defendunt.
[sect. 5] an vero, in quibus subselliis haec ornamenta
ac lumina rei publicae viderem, in his me apparere nollem,
cum ego illum in locum atque in hanc excelsissimam sedem
dignitatis atque honoris multis meis ac magnis laboribus et
periculis ascendissem? atque ut intellegas, Torquate, quem
accuses, si te forte id offendit quod ego, qui in hoc genere
quaestionis defenderim neminem, non desim P. Sullae,
recordare de ceteris quos adesse huic vides; intelleges et
de hoc et de aliis iudicium meum et horum par atque unum
fuisse.
[sect. 6] quis nostrum adfuit Vargunteio? nemo, ne hic
quidem Q. Hortensius, praesertim qui illum solus antea de
ambitu defendisset. non enim iam se ullo officio cum illo
coniunctum arbitrabatur, cum ille tanto scelere commisso
omnium officiorum societatem diremisset. quis nostrum
Serv. Sullam, quis Publium, quis M. Laecam, quis <C.> Cornelium
defendendum putavit, quis eis horum adfuit? nemo.
quid ita? quia ceteris in causis etiam nocentis viri boni,
si necessarii sunt, deserendos esse non putant; in hoc
crimine non solum levitatis est culpa verum etiam quaedam
contagio sceleris, si defendas eum quem obstrictum esse
patriae parricidio suspicere.
[sect. 7] quid? Autronio nonne sodales,
non conlegae sui, non veteres amici, quorum ille copia
quondam abundarat, non hi omnes qui sunt in re publica
principes defuerunt? immo etiam testimonio plerique
laeserunt. statuerant tantum illud esse maleficium quod
non modo non occultari per se sed etiam aperiri inlustrarique
deberet.
Ch. 3 quam ob rem quid est quod mirere, si cum isdem
me in hac causa vides adesse cum quibus in ceteris intellegis
afuisse? Nisi vero me unum vis ferum praeter ceteros, me
asperum, me inhumanum existimari, me singulari immanitate
et crudelitate praeditum.
[sect. 8] hanc mihi tu si propter meas
res gestas imponis in omni vita mea, Torquate, personam,
vehementer erras. me natura misericordem, patria severum,
crudelem nec patria nec natura esse voluit; denique istam
ipsam personam vehementem et acrem quam mihi tum
tempus et res publica imposuit iam voluntas et natura ipsa
detraxit. illa enim ad breve tempus severitatem postulavit,
haec in omni vita misericordiam lenitatemque desiderat.
[sect. 9] qua re nihil est quod ex tanto comitatu virorum amplissimorum
me unum abstrahas; simplex officium atque una
bonorum est omnium causa. nihil erit quod admirere
posthac, si in ea parte in qua hos animum adverteris me
videbis. nulla est enim in re publica mea causa propria;
tempus agendi fuit mihi magis proprium quam ceteris,
doloris vero et timoris et periculi fuit illa causa communis;
neque enim ego tunc princeps ad salutem esse potuissem, si
esse alii comites noluissent. qua re necesse est, quod mihi
consuli praecipuum fuit praeter alios, id iam privato cum
ceteris esse commune. neque ego hoc partiendae invidiae,
sed communicandae laudis causa loquor; oneris mei partem
nemini impertio, gloriae bonis omnibus.
[sect. 10] 'in Autronium
testimonium dixisti,' inquit; 'Sullam defendis.' hoc totum
eius modi est, iudices, ut, si ego sum inconstans ac levis,
nec testimonio fidem tribui convenerit nec defensioni
auctoritatem; sin est in me ratio rei publicae, religio privati
offici, studium retinendae voluntatis bonorum, nihil minus
accusator debet dicere quam a me defendi Sullam, testimonio
laesum esse Autronium. videor enim iam non solum
studium ad defendendas causas verum etiam opinionis
aliquid et auctoritatis adferre; qua ego et moderate utar,
iudices, et omnino non uterer, si ille me non coegisset.
Ch. 4 [sect. 11]
duae coniurationes abs te, Torquate, constituuntur, una
quae Lepido et Volcatio consulibus patre tuo consule
designato facta esse dicitur, altera quae me consule; harum
in utraque Sullam dicis fuisse. Patris tui, fortissimi viri
atque optimi consulis, scis me consiliis non interfuisse; scis
me, cum mihi summus tecum usus esset, tamen illorum
expertem temporum et sermonum fuisse, credo quod nondum
penitus in re publica versabar, quod nondum ad propositum
mihi finem honoris perveneram, quod me ambitio et
forensis labor ab omni illa cogitatione abstrahebat.
[sect. 12] quis
ergo intererat vestris consiliis? omnes hi quos vides huic
adesse et in primis Q. Hortensius; qui cum propter honorem
ac dignitatem atque animum eximium in rem publicam, tum
propter summam familiaritatem summumque amorem in
patrem tuum cum communibus tum praecipuis patris tui
periculis commovebatur. ergo istius coniurationis crimen
defensum ab eo est qui interfuit, qui cognovit, qui particeps
et consili vestri fuit et timoris; cuius in hoc crimine propulsando
cum esset copiosissima atque ornatissima oratio,
tamen non minus inerat auctoritatis in ea quam facultatis.
illius igitur coniurationis quae facta contra vos, delata ad
vos, a vobis prolata esse dicitur, ego testis esse non potui;
non modo animo nihil comperi, sed vix ad auris meas istius
suspicionis fama pervenit.
[sect. 13] qui vobis in consilio fuerunt,
qui vobiscum illa cognorunt, quibus ipsis periculum tum
conflari putabatur, qui Autronio non adfuerunt, qui in illum
testimonia gravia dixerunt, hunc defendunt, huic adsunt, in
huius periculo declarant se non crimine coniurationis, ne
adessent ceteris, sed hominum maleficio deterritos esse. mei
consulatus autem tempus et crimen maximae coniurationis
a me defendetur. atque haec inter nos partitio defensionis
non est fortuito, iudices, nec temere facta; sed cum videremus
eorum criminum nos patronos adhiberi quorum testes
esse possemus, uterque nostrum id sibi suscipiendum putavit
de quo aliquid scire ipse atque existimare potuisset.
Ch. 5 [sect. 14] et
quoniam de criminibus superioris coniurationis Hortensium
diligenter audistis, de hac coniuratione quae me consule facta
est hoc primum attendite.
multa, cum essem consul, de summis rei publicae periculis
audivi, multa quaesivi, multa cognovi; nullus umquam de
Sulla nuntius ad me, nullum indicium, nullae litterae pervenerunt,
nulla suspicio. multum haec vox fortasse valere
deberet eius hominis qui consul insidias rei publicae consilio
investigasset, veritate aperuisset, magnitudine animi vindicasset,
cum is se nihil audisse de P. Sulla, nihil suspicatum
esse diceret. sed ego nondum utor hac voce ad hunc
defendendum; ad purgandum me potius utar, ut mirari
Torquatus desinat me qui Autronio non adfuerim Sullam
defendere.
[sect. 15] quae enim Autroni fuit causa, quae Sullae est?
ille ambitus iudicium tollere ac disturbare primum conflato
voluit gladiatorum ac fugitivorum tumultu, deinde, id quod
vidimus omnes, lapidatione atque concursu; Sulla, si sibi
suus pudor ac dignitas non prodesset, nullum auxilium
requisivit. ille damnatus ita se gerebat non solum consiliis
et sermonibus verum etiam aspectu atque voltu ut inimicus
esse amplissimis ordinibus, infestus bonis omnibus, hostis
patriae videretur; hic se ita fractum illa calamitate atque
adflictum putavit ut nihil sibi ex pristina dignitate superesse
arbitraretur, nisi quod modestia retinuisset.
[sect. 16] hac vero in
coniuratione quid tam coniunctum quam ille cum Catilina,
cum Lentulo? quae tanta societas ullis inter se rerum
optimarum quanta ei cum illis sceleris, libidinis, audaciae?
quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit? quod
sine eodem illo Catilina facinus admisit? cum interim Sulla
cum isdem illis non modo noctem solitudinemque non
quaereret sed ne mediocri quidem sermone et congressu
coniungeretur.
[sect. 17] illum Allobroges, maximarum rerum verissimi
indices, illum multorum litterae ac nuntii coarguerunt;
Sullam interea nemo insimulavit, nemo nominavit. postremo
eiecto sive emisso iam ex urbe Catilina ille arma misit,
cornua, tubas, fascis, signa, legiones, ille relictus intus,
exspectatus foris, Lentuli poena compressus convertit se
aliquando ad timorem, numquam ad sanitatem; hic contra
ita quievit ut eo tempore omni Neapoli fuerit, ubi neque
homines fuisse putantur huius adfines suspicionis et locus
est ipse non tam ad inflammandos calamitosorum animos
quam ad consolandos accommodatus.
propter hanc igitur tantam dissimilitudinem hominum
atque causarum dissimilem me in utroque praebui.
Ch. 6 [sect. 18] veniebat
enim ad me et saepe veniebat Autronius multis cum
lacrimis supplex ut se defenderem, et se meum condiscipulum
in pueritia, familiarem in adulescentia, conlegam in
quaestura commemorabat fuisse; multa mea in se, non nulla
etiam sua in me proferebat officia. quibus ego rebus, iudices,
ita flectebar animo atque frangebar ut iam ex memoria quas
mihi ipsi fecerat insidias deponerem, ut iam immissum esse
ab eo C. Cornelium qui me in meis sedibus, in conspectu
uxoris ac liberorum meorum trucidaret obliviscerer. quae
si de uno me cogitasset, qua mollitia sum animi ac lenitate,
numquam me hercule illius lacrimis ac precibus restitissem;
sed cum mihi patriae,
[sect. 19] cum vestrorum periculorum, cum
huius urbis, cum illorum delubrorum atque templorum, cum
puerorum infantium, cum matronarum ac virginum veniebat
in mentem, et cum illae infestae ac funestae faces universumque
totius urbis incendium, cum tela, cum caedes, cum
civium cruor, cum cinis patriae versari ante oculos atque
animum memoria refricare coeperat, tum denique ei resistebam,
neque solum illi hosti ac parricidae sed his etiam
propinquis illius, Marcellis, patri et filio, quorum alter apud
me parentis gravitatem, alter fili suavitatem obtinebat;
neque me arbitrabar sine summo scelere posse, quod maleficium
in aliis vindicassem, idem in illorum socio, cum
scirem, defendere.
[sect. 20] atque idem ego neque P. Sullam supplicem
ferre, neque eosdem Marcellos pro huius periculis
lacrimantis aspicere, neque huius M. Messalae, hominis
necessarii, preces sustinere potui; neque enim est causa
adversata naturae, nec homo nec res misericordiae meae
repugnavit. nusquam nomen, nusquam vestigium fuerat,
nullum crimen, nullum indicium, nulla suspicio. suscepi
causam, Torquate, suscepi, et feci libenter ut me, quem boni
constantem, ut spero, semper existimassent, eundem ne
improbi quidem crudelem dicerent.
Ch. 7 [sect. 21]
hic ait se ille, iudices, regnum meum ferre non posse.
quod tandem, Torquate, regnum? consulatus, credo, mei;
in quo ego imperavi nihil et contra patribus conscriptis et
bonis omnibus parui; quo in magistratu non institutum est
videlicet a me regnum, sed repressum. an tum in tanto
imperio, tanta potestate non dicis me fuisse regem, nunc
privatum regnare dicis? quo tandem nomine? 'quod, in
quos testimonia dixisti,' inquit, 'damnati sunt; quem defendis,
sperat se absolutum iri.' hic tibi ego de testimoniis
meis hoc respondeo, si falsum dixerim, te in eosdem dixisse;
sin verum, non esse hoc regnare, cum verum iuratus dicas,
probare. de huius spe tantum dico, nullas a me opes
P. Sullam, nullam potentiam, nihil denique praeter fidem
defensionis exspectare.
[sect. 22] 'Nisi tu,' inquit, 'causam recepisses,
numquam mihi restitisset, sed indicta causa profugisset.'
si iam hoc tibi concedam, Q. Hortensium, tanta
gravitate hominem, si hos talis viros non suo stare iudicio,
sed meo; si hoc tibi dem quod credi non potest, nisi ego
huic adessem, hos adfuturos non fuisse, uter tandem rex
est, isne cui innocentes homines non resistunt, an is qui
calamitosos non deserit? at hic etiam, id quod tibi necesse
minime fuit, facetus esse voluisti, cum Tarquinium et Numam
et me tertium peregrinum regem esse dixisti. Mitto iam de
rege quaerere; illud quaero peregrinum cur me esse dixeris.
nam si ita sum, non tam est admirandum regem esse me,
quoniam, ut tu ais, duo iam peregrini reges Romae fuerunt,
quam consulem Romae fuisse peregrinum. 'hoc dico,'
inquit, 'te esse ex municipio.' fateor et addo etiam:
[sect. 23] ex
eo municipio unde iterum iam salus huic urbi imperioque
missa est. sed scire ex te pervelim quam ob rem qui ex
municipiis veniant peregrini tibi esse videantur. nemo
istuc M. illi Catoni seni, cum plurimos haberet inimicos,
nemo Ti. Coruncanio, nemo M'. Curio, nemo huic ipsi
nostro C. Mario, cum ei multi inviderent, obiecit umquam.
equidem vehementer laetor eum esse me in quem tu, cum
cuperes, nullam contumeliam iacere potueris quae non ad
maximam partem civium conveniret.
Ch. 8 sed tamen te a me
pro magnis causis nostrae necessitudinis monendum esse
etiam atque etiam puto. non possunt omnes esse patricii;
si verum quaeris, ne curant quidem; nec se aequales tui
propter istam causam abs te anteiri putant.
[sect. 24] ac si tibi nos
peregrini videmur, quorum iam et nomen et honos inveteravit
et urbi huic et hominum famae ac sermonibus, quam
tibi illos competitores tuos peregrinos videri necesse erit qui
iam ex tota Italia delecti tecum de honore ac de omni
dignitate contendent! quorum cave tu quemquam peregrinum
appelles, ne peregrinorum suffragiis obruare. qui
si attulerint nervos et industriam, mihi crede, excutient tibi
istam verborum iactationem et te ex somno saepe excitabunt
nec patientur se abs te, nisi virtute vincentur, honore superari.
[sect. 25] ac si, iudices, ceteris patriciis me et vos peregrinos
videri oporteret, a Torquato tamen hoc vitium sileretur; est
enim ipse a materno genere municipalis, honestissimi ac
nobilissimi generis, sed tamen Asculani. aut igitur doceat
Picentis solos non esse peregrinos aut gaudeat suo generi
me meum non anteponere. qua re neque tu me peregrinum
posthac dixeris, ne gravius refutere, neque regem, ne derideare.
Nisi forte regium tibi videtur ita vivere ut non modo
homini nemini sed ne cupiditati quidem ulli servias, contemnere
omnis libidines, non auri, non argenti, non ceterarum
rerum indigere, in senatu sentire libere, populi utilitati
magis consulere quam voluntati, nemini cedere, multis obsistere.
si hoc putas esse regium, regem me esse confiteor;
sin te potentia mea, si dominatio, si denique aliquod dictum
adrogans aut superbum movet, quin tu id potius profers
quam verbi invidiam contumeliamque maledicti?
Ch. 9 [sect. 26]
ego, tantis a me beneficiis in re publica positis, si nullum
aliud mihi praemium ab senatu populoque Romano nisi
honestum otium postularem, quis non concederet? <ceteri>
sibi haberent honores, sibi imperia, sibi provincias, sibi
triumphos, sibi alia praeclarae laudis insignia; mihi liceret
eius urbis quam conservassem conspectu tranquillo animo
et quieto frui. quid si hoc non postulo? si ille labor meus
pristinus, si sollicitudo, si officia, si operae, si vigiliae deserviunt
amicis, praesto sunt omnibus; si neque amici in foro
requirunt studium meum neque res publica in curia; si me
non modo non rerum gestarum vacatio sed neque honoris
neque aetatis excusatio vindicat a labore; si voluntas mea,
si industria, si domus, si animus, si aures patent omnibus;
si mihi ne ad ea quidem quae pro salute omnium gessi
recordanda et cogitanda quicquam relinquitur temporis:
tamen hoc regnum appellabitur, cuius vicarius qui velit esse
inveniri nemo potest?
[sect. 27] longe abest a me regni suspicio;
si quaeris qui sint Romae regnum occupare conati, ut ne
replices annalium memoriam, ex domesticis imaginibus
invenies. res enim gestae, credo, meae me nimis extulerunt
ac mihi nescio quos spiritus attulerunt. quibus de
rebus tam claris, tam immortalibus, iudices, hoc possum
dicere, me qui ex summis periculis eripuerim urbem hanc
et vitam omnium civium satis adeptum fore, si ex hoc tanto
in omnis mortalis beneficio nullum in me periculum redundarit.
[sect. 28] etenim in qua civitate res tantas gesserim memini,
in qua urbe verser intellego. plenum forum est eorum
hominum quos ego a vestris cervicibus depuli, iudices, a
meis non removi. Nisi vero paucos fuisse arbitramini qui
conari aut sperare possent se tantum imperium posse delere.
Horum ego faces eripere de manibus et gladios extorquere
potui, sicuti feci, voluntates vero consceleratas ac nefarias
nec sanare potui nec tollere. qua re non sum nescius
quanto periculo vivam in tanta multitudine improborum,
cum mihi uni cum omnibus improbis aeternum videam
bellum esse susceptum.
Ch. 10 [sect. 29] quod si illis meis praesidiis forte
invides, et si ea tibi regia videntur quod omnes boni omnium
generum atque ordinum suam salutem cum mea coniungunt,
consolare te quod omnium mentes improborum mihi uni
maxime sunt infensae et adversae; qui me non modo idcirco
oderunt quod eorum conatus impios et furorem consceleratum
repressi, sed eo etiam magis quod nihil iam se simile
me vivo conari posse arbitrantur.
[sect. 30] at vero quid ego mirer,
si quid ab improbis de me improbe dicitur, cum L. Torquatus
primum ipse his fundamentis adulescentiae iactis, ea spe
proposita amplissimae dignitatis, deinde L. Torquati, fortissimi
consulis, constantissimi senatoris, semper optimi civis
filius, interdum efferatur immoderatione verborum? qui
cum suppressa voce de scelere P. Lentuli, de audacia coniuratorum
omnium dixisset, tantum modo ut vos qui ea
probatis exaudire possetis, de supplicio, de carcere magna
et queribunda voce dicebat.
[sect. 31] in quo primum illud erat
absurdum quod, cum ea quae leviter dixerat vobis probare
volebat, eos autem qui circum iudicium stabant audire nolebat,
non intellegebat ea quae clare diceret ita illos audituros
quibus se venditabat ut vos quoque audiretis, qui id non
probabatis. deinde alterum iam oratoris <est> vitium non
videre quid quaeque causa postulet. nihil est enim tam
alienum ab eo qui alterum coniurationis accuset quam videri
coniuratorum poenam mortemque lugere. quod cum is
tribunus pl. facit qui unus videtur ex illis ad lugendos coniuratos
relictus, nemini mirum est; difficile est enim tacere,
cum doleas; te, si quid eius modi facis, non modo talem
adulescentem sed in ea causa in qua te vindicem coniurationis
velis esse vehementer admiror.
[sect. 32] sed reprehendo tamen
illud maxime quod isto ingenio et prudentia praeditus
causam rei publicae non tenes, qui arbitrere plebi Romanae
res eas non probari quas me consule omnes boni pro communi
salute gesserunt.
Ch. 11 ecquem tu horum qui adsunt,
quibus te contra ipsorum voluntatem venditabas, aut tam
sceleratum statuis fuisse ut haec omnia perire voluerit, aut
tam miserum ut et se perire cuperet et nihil haberet quod
salvum esse vellet? an vero clarissimum virum generis
vestri ac nominis nemo reprehendit, qui filium suum vita
privavit ut in ceteros firmaret imperium; tu rem publicam
reprehendis, quae domesticos hostis, ne ab eis ipsa necaretur,
necavit?
[sect. 33] itaque attende, Torquate, quam ego defugiam
auctoritatem consulatus mei! maxima voce ut omnes
exaudire possint dico semperque dicam. adeste omnes
animis, Quirites, quorum ego frequentia magno opere laetor;
erigite mentis aurisque vestras et me de invidiosis rebus, ut
ille putat, dicentem attendite! ego consul, cum exercitus
perditorum civium clandestino scelere conflatus crudelissimum
et luctuosissimum exitium patriae comparasset, cum
ad occasum interitumque rei publicae Catilina in castris, in
his autem templis atque tectis dux Lentulus esset constitutus,
meis consiliis, meis laboribus, mei capitis periculis, sine
tumultu, sine dilectu, sine armis, sine exercitu, quinque
hominibus comprehensis atque confessis incensione urbem,
internicione civis, vastitate Italiam, interitu rem publicam
liberavi; ego vitam omnium civium, statum orbis terrae,
urbem hanc denique, sedem omnium nostrum, arcem regum
ac nationum exterarum, lumen gentium, domicilium imperi,
quinque hominum amentium ac perditorum poena redemi.
[sect. 34]
an me existimasti haec iniuratum in iudicio non esse dicturum
quae iuratus in maxima contione dixissem?
Ch. 12 atque etiam
illud addam, ne qui forte incipiat improbus subito te amare,
Torquate, et aliquid sperare de te, atque ut idem omnes
exaudiant clarissima voce dicam. harum omnium rerum
quas ego in consulatu pro salute rei publicae suscepi atque
gessi L. ille Torquatus, cum esset meus contubernalis in
consulatu atque etiam in praetura fuisset, cum princeps, cum
auctor, cum signifer esset iuventutis, actor, adiutor, particeps
exstitit; parens eius, homo amantissimus patriae, maximi
animi, summi consili, singularis constantiae, cum esset aeger,
tamen omnibus rebus illis interfuit, nusquam est a me
digressus, studio, consilio, auctoritate unus adiuvit plurimum,
cum infirmitatem corporis animi virtute superaret.
[sect. 35] videsne ut eripiam te ex improborum subita gratia et reconciliem
bonis omnibus? qui te et diligunt et retinent retinebuntque
semper nec, si a me forte desciveris, idcirco te a se
et a re publica et a tua dignitate deficere patientur. sed
iam redeo ad causam atque hoc vos, iudices, testor: mihi
de memet ipso tam multa dicendi necessitas quaedam imposita
est ab illo. nam si Torquatus Sullam solum accusasset,
ego quoque hoc tempore nihil aliud agerem nisi eum
qui accusatus esset defenderem; sed cum ille tota illa oratione
in me esset invectus et cum, ut initio dixi, defensionem
meam spoliare auctoritate voluisset, etiam si dolor meus
respondere non cogeret, tamen ipsa causa hanc a me orationem
flagitavisset.
Ch. 13 [sect. 36]
ab Allobrogibus nominatum Sullam esse dicis. quis
negat? sed lege indicium et vide quem ad modum nominatus
sit. L. Cassium dixerunt commemorasse cum ceteris
Autronium secum facere. quaero num Sullam dixerit Cassius.
nusquam. sese aiunt quaesisse de Cassio quid Sulla
sentiret. videte diligentiam Gallorum; qui vitam hominum
naturamque non nossent ac tantum audissent eos pari calamitate
esse, quaesiverunt essentne eadem voluntate. quid tum
Cassius? si respondisset idem sentire et secum facere Sullam,
tamen mihi non videretur in hunc id criminosum esse debere.
quid ita? quia, qui barbaros homines ad bellum impelleret,
non debebat minuere illorum suspicionem et purgare eos de
quibus illi aliquid suspicari viderentur.
[sect. 37] non respondit tamen
una facere Sullam. etenim esset absurdum, cum ceteros
sua sponte nominasset, mentionem facere Sullae nullam nisi
admonitum et interrogatum; nisi forte veri simile est P. Sullae
nomen in memoria Cassio non fuisse. si nobilitas hominis,
si adflicta fortuna, si reliquiae pristinae dignitatis non tam
inlustres fuissent, tamen Autroni commemoratio memoriam
Sullae rettulisset; etiam, ut arbitror, cum auctoritates principum
coniurationis ad incitandos animos Allobrogum conligeret
Cassius, et cum sciret exteras nationes maxime
nobilitate moveri, non prius Autronium quam Sullam nominavisset.
[sect. 38] iam vero illud minime probari potest, Gallos
Autronio nominato putasse propter calamitatis similitudinem
sibi aliquid de Sulla esse quaerendum, Cassio, si hic esset
in eodem scelere, ne cum appellasset quidem Autronium,
huius in mentem venire potuisse. sed tamen quid respondit
de Sulla Cassius? se nescire certum. 'non purgat,' inquit.
dixi antea: ne si argueret quidem tum denique, cum esset
interrogatus, id mihi criminosum videretur.
[sect. 39] sed ego in
iudiciis et in quaestionibus non hoc quaerendum arbitror,
num purgetur aliquis, sed num arguatur. etenim cum se
negat scire Cassius, utrum sublevat Sullam an satis probat
se nescire? 'sublevat apud Gallos.' quid ita? 'ne indicent.'
quid? si periculum esse putasset ne illi umquam
indicarent, de se ipse confessus esset? 'nesciit videlicet.'
credo celatum esse Cassium de Sulla uno; nam de ceteris
certe sciebat; etenim domi eius pleraque conflata esse constabat.
qui negare noluit esse in eo numero Sullam quo
plus spei Gallis daret, dicere autem falsum non ausus est,
se nescire dixit. atque hoc perspicuum est, cum is qui de
omnibus scierit de Sulla se scire negarit, eandem vim esse
negationis huius quam si extra coniurationem hunc esse se
scire dixisset. nam cuius scientiam de omnibus constat
fuisse, eius ignoratio de aliquo purgatio debet videri. sed
iam non quaero purgetne Cassius Sullam; illud mihi tantum
satis est contra Sullam nihil esse in indicio.
Ch. 14 [sect. 40]
exclusus hac criminatione Torquatus rursus in me inruit,
me accusat; ait me aliter ac dictum sit in tabulas publicas
rettulisse. O di immortales!vobis enim tribuo quae vestra
sunt, nec vero possum meo tantum ingenio dare ut tot res
tantas, tam varias, tam repentinas in illa turbulentissima
tempestate rei publicae mea sponte dispexerimvos profecto
animum meum tum conservandae patriae cupiditate
incendistis, vos me ab omnibus ceteris cogitationibus ad
unam salutem rei publicae convertistis, vos denique in tantis
tenebris erroris et inscientiae clarissimum lumen menti meae
praetulistis.
[sect. 41] vidi ego hoc, iudices, nisi recenti memoria
senatus auctoritatem huius indici monumentis publicis testatus
essem, fore ut aliquando non Torquatus neque Torquati
quispiam similisnam id me multum fefellitsed ut aliquis
patrimoni naufragus, inimicus oti, bonorum hostis, aliter indicata
haec esse diceret, quo facilius vento aliquo in optimum
quemque excitato posset in malis rei publicae portum aliquem
suorum malorum invenire. itaque introductis in senatum
indicibus constitui senatores qui omnia indicum dicta,
interrogata, responsa perscriberent.
[sect. 42] at quos viros! non
solum summa virtute et fide, cuius generis erat in senatu
facultas maxima, sed etiam quos sciebam memoria, scientia,
celeritate scribendi facillime quae dicerentur persequi posse,
C. Cosconium, qui tum erat praetor, M. Messalam, qui tum
praeturam petebat, P. Nigidium, App. Claudium. credo
esse neminem qui his hominibus ad vere referendum aut
fidem putet aut ingenium defuisse.
Ch. 15 quid deinde? quid
feci? Cum scirem ita esse indicium relatum in tabulas
publicas ut illae tabulae privata tamen custodia more maiorum
continerentur, non occultavi, non continui domi, sed
statim describi ab omnibus librariis, dividi passim et pervolgari
atque edi populo Romano imperavi. divisi tota
Italia, emisi in omnis provincias; eius indici ex quo oblata
salus esset omnibus expertem esse neminem volui.
[sect. 43] itaque
dico locum in orbe terrarum esse nullum, quo in loco populi
Romani nomen sit, quin eodem perscriptum hoc indicium
pervenerit. in quo ego tam subito et exiguo et turbido
tempore multa divinitus, ita ut dixi, non mea sponte providi,
primum ne quis posset tantum aut de rei publicae aut de
alicuius periculo meminisse quantum vellet; deinde ne cui
liceret umquam reprehendere illud indicium aut temere
creditum criminari; postremo ne quid iam a me, ne quid
ex meis commentariis quaereretur, ne aut oblivio mea aut
memoria nimia videretur, ne denique aut neglegentia turpis
aut diligentia crudelis putaretur.
[sect. 44] sed tamen abs te, Torquate,
quaero: cum indicatus tuus esset inimicus et esset eius rei
frequens senatus et recens memoria testis, <et> tibi, meo familiari
et contubernali, prius etiam edituri indicium fuerint
scribae mei, si voluisses, quam in codicem rettulissent, <cur>
cum videres aliter fieri, tacuisti, passus es, non mecum aut <ut>
cum familiarissimo questus es aut, quoniam tam facile inveheris
in amicos, iracundius et vehementius expostulasti?
tu, cum tua vox numquam sit audita, cum indicio lecto, descripto,
divolgato quieveris, tacueris, repente tantam rem
ementiare et in eum locum te deducas ut, ante quam me
commutati indici coargueris, te summae neglegentiae tuo
iudicio convictum esse fateare?
Ch. 16 [sect. 45]
mihi cuiusquam salus tanti fuisset ut meam neglegerem?
per me ego veritatem patefactam contaminarem aliquo mendacio?
quemquam denique ego iuvarem, a quo et tam crudelis
insidias rei publicae factas et me potissimum consule constitutas
putarem? quod si iam essem oblitus severitatis et
constantiae meae, tamne amens eram ut, cum litterae posteritatis
causa repertae sint, quae subsidio oblivioni esse possent,
ego recentem putarem memoriam cuncti senatus commentario
meo posse superari?
[sect. 46] fero ego te, Torquate, iam dudum
fero, et non numquam animum incitatum ad ulciscendam
orationem tuam revoco ipse et reflecto, permitto aliquid
iracundiae tuae, do adulescentiae, cedo amicitiae, tribuo
parenti. sed nisi tibi aliquem modum tute constitueris,
coges oblitum me nostrae amicitiae habere rationem meae
dignitatis. nemo umquam me tenuissima suspicione perstrinxit
quem non perverterim ac perfregerim. sed mihi
hoc credas velim: non eis libentissime soleo respondere
quos mihi videor facillime posse superare.
[sect. 47] tu quoniam
minime ignoras consuetudinem dicendi meam, noli hac nova
lenitate abuti mea, noli aculeos orationis meae, qui reconditi
sunt, excussos arbitrari, noli id omnino a me putare esse
amissum si quid est tibi remissum atque concessum. Cum
illae valent apud me excusationes iniuriae tuae, iratus animus
tuus, aetas, amicitia nostra, tum nondum statuo te virium
satis habere ut ego tecum luctari et congredi debeam. quod
si esses usu atque aetate robustior, essem idem qui soleo cum
sum lacessitus; nunc tecum sic agam tulisse ut potius iniuriam
quam rettulisse gratiam videar.
Ch. 17 [sect. 48] neque vero quid
mihi irascare intellegere possum. si, quod eum defendo
quem tu accusas, cur tibi ego non suscenseo, quod accusas
eum quem ego defendo? 'inimicum ego,' inquis, 'accuso
meum.' et amicum ego defendo meum. 'non debes tu
quemquam in coniurationis quaestione defendere.' immo
nemo magis eum de quo nihil umquam est suspicatus quam
is qui de aliis multa cognovit. 'cur dixisti testimonium in
alios?' quia coactus sum. 'cur damnati sunt?' quia
creditum est. 'regnum est dicere in quem velis et defendere
quem velis.' immo servitus est non dicere in quem
velis et non defendere quem velis. ac si considerare coeperis
utrum magis mihi hoc necesse fuerit facere an istud
tibi, intelleges honestius te inimicitiarum modum statuere
potuisse quam me humanitatis.
[sect. 49] at vero, cum honos agebatur
familiae vestrae amplissimus, hoc est consulatus parentis
tui, sapientissimus vir familiarissimis suis non suscensuit,
pater tuus, cum Sullam et defenderent et laudarent? intellegebat
hanc nobis a maioribus esse traditam disciplinam ut
nullius amicitia ad pericula propulsanda impediremur. at
erat huic iudicio longe dissimilis illa contentio. tum adflicto
P. Sulla consulatus vobis pariebatur, sicuti partus est;
honoris erat certamen; ereptum repetere vos clamitabatis,
ut victi in campo in foro vinceretis; tum qui contra vos pro
huius salute pugnabant, amicissimi vestri, quibus non irascebamini,
consulatum vobis eripiebant, honori vestro repugnabant,
et tamen id inviolata vestra amicitia, integro officio,
vetere exemplo atque instituto optimi cuiusque faciebant.
Ch. 18 [sect. 50] ego vero quibus ornamentis adversor tuis aut cui dignitati
vestrae repugno? quid est quod iam ab hoc expetas?
honos ad patrem, insignia honoris ad te delata sunt. tu
ornatus exuviis huius venis ad eum lacerandum quem interemisti,
ego iacentem et spoliatum defendo et protego. atque
hic tu et reprehendis me quia defendam et irasceris; ego
autem non modo tibi non irascor sed ne reprehendo quidem
factum tuum. te enim existimo tibi statuisse quid faciendum
putares et satis idoneum offici tui iudicem <esse> potuisse.
[sect. 51]
at accusat <C.> Corneli filius et id aeque valere debet ac
si pater indicaret. O patrem Cornelium sapientem qui, quod
praemi solet esse in indicio, reliquerit, quod turpitudinis in
confessione, id per accusationem fili susceperit! sed quid
est tandem quod indicat per istum puerum Cornelius? si
vetera, mihi ignota, cum Hortensio communicata, respondit
Hortensius; sin, ut ais, illum conatum Autroni et Catilinae,
cum in campo consularibus comitiis, quae a me habita sunt,
caedem facere voluerunt, Autronium tum in campo vidimus
sed quid dixi vidisse nos? ego vidi; vos enim tum, iudices,
nihil laborabatis neque suspicabamini, ego tectus praesidio
firmo amicorum Catilinae tum et Autroni copias et
conatum repressi.
[sect. 52] num quis est igitur qui tum dicat in
campum aspirasse Sullam? atqui, si tum se cum Catilina
societate sceleris coniunxerat, cur ab eo discedebat, cur cum
Autronio non erat, cur in pari causa non paria signa criminis
reperiuntur? sed quoniam Cornelius ipse etiam nunc de
indicando dubitat, <et,> ut dicitis, informat ad hoc adumbratum
indicium filium, quid tandem de illa nocte dicit, cum inter
falcarios ad M. Laecam nocte ea quae consecuta est posterum
diem Nonarum Novembrium me consule Catilinae denuntiatione
convenit? quae nox omnium temporum coniurationis
acerrima fuit atque acerbissima. tum Catilinae dies exeundi,
tum ceteris manendi condicio, tum discriptio totam per urbem
caedis atque incendiorum constituta est; tum tuus
pater, Corneli, id quod tandem aliquando confitetur, illam
sibi officiosam provinciam depoposcit ut, cum prima luce
consulem salutatum veniret, intromissus et meo more et iure
amicitiae me in meo lectulo trucidaret.
Ch. 19 [sect. 53] hoc tempore, cum
arderet acerrime coniuratio, cum Catilina egrederetur ad
exercitum, Lentulus in urbe relinqueretur, Cassius incendiis,
Cethegus caedi praeponeretur, Autronio ut occuparet Etruriam
praescriberetur, cum omnia ornarentur, instruerentur,
pararentur, ubi fuit Sulla, Corneli? num Romae? immo
longe afuit. num in eis regionibus quo se Catilina inferebat?
multo etiam longius. num in agro Camerti, Piceno, Gallico,
quas in oras maxime quasi morbus quidam illius furoris pervaserat?
nihil vero minus. fuit enim, ut iam ante dixi,
Neapoli, fuit in ea parte Italiae quae maxime ista suspicione
caruit.
[sect. 54] quid ergo indicat aut quid adfert aut ipse Cornelius
aut vos qui haec ab illo mandata defertis? gladiatores
emptos esse Fausti simulatione ad caedem ac tumultum?
'ita prorsus; interpositi sunt gladiatores.' quos testamento
patris deberi videmus. 'adrepta est familia.' quae si esset
praetermissa, posset alia familia Fausti munus praebere.
Vtinam quidem haec ipsa non modo iniquorum invidiae sed
aequorum exspectationi satis facere posset! 'properatum
vehementer est, cum longe tempus muneris abesset.' quasi
vero tempus dandi muneris non valde appropinquaret. 'nec
opinante Fausto, cum is neque sciret neque vellet, familia
est comparata.' at litterae sunt Fausti,
[sect. 55] per quas ille precibus
a P. Sulla petit ut emat gladiatores et ut hos ipsos emat,
neque solum ad Sullam missae sed ad L. Caesarem, Q. Pompeium,
C. Memmium, quorum de sententia tota res gesta
est. 'at praefuit familiae Cornelius, <libertus eius>.' iam si
in paranda familia nulla suspicio est, quis praefuerit nihil ad
rem pertinet; sed tamen munere servili obtulit se ad ferramenta
prospicienda, praefuit vero numquam, eaque res omni
tempore per bellum, Fausti libertum, administrata est.
Ch. 20 [sect. 56]
at enim Sittius est ab hoc in ulteriorem Hispaniam missus ut
eam provinciam perturbaret. primum Sittius, iudices, L. Iulio
C. Figulo consulibus profectus est aliquanto ante furorem Catilinae
et suspicionem huius coniurationis; deinde est profectus
non tum primum sed cum in isdem locis aliquanto ante eadem
de causa aliquot annos fuisset, ac profectus est non modo ob
causam sed etiam ob necessariam causam, magna ratione
cum Mauretaniae rege contracta. tum autem, illo profecto,
Sulla procurante eius rem et gerente plurimis et pulcherrimis
P. Sitti praediis venditis aes alienum eiusdem dissolutum
<est>, ut, quae causa ceteros ad facinus impulit, cupiditas
retinendae possessionis, ea Sittio non fuerit praediis deminutis.
[sect. 57] iam vero illud quam incredibile, quam absurdum,
qui Romae caedem facere, qui hanc urbem inflammare vellet,
eum familiarissimum suum dimittere ab se et amandare in
ultimas terras! Vtrum quo facilius Romae ea quae conabatur
efficeret, si in Hispania turbatum esset? at haec
ipsa per se sine ulla coniunctione agebantur. an in tantis
rebus, tam novis consiliis, tam periculosis, tam turbulentis
hominem amantissimum sui, familiarissimum, coniunctissimum
officiis, consuetudine, usu dimittendum esse arbitrabatur?
veri simile non est ut, quem in secundis rebus,
quem in otio secum semper habuisset, hunc in adversis et
in eo tumultu quem ipse comparabat ab se dimitteret.
[sect. 58] ipse
autem Sittiusnon enim mihi deserenda est causa amici
veteris atque hospitisis homo est aut ea familia ac disciplina
ut hoc credi possit, eum bellum populo Romano
facere voluisse? ut, cuius pater, cum ceteri deficerent finitimi
ac vicini, singulari exstiterit in rem publicam nostram
officio et fide, is sibi nefarium bellum contra patriam suscipiendum
putaret? cuius aes alienum videmus, iudices, non
libidine, sed negoti gerendi studio esse contractum, qui ita
Romae debuit ut in provinciis et in regnis ei maximae
pecuniae deberentur; quas cum peteret, non commisit ut
sui procuratores quicquam oneris absente se sustinerent;
venire omnis suas possessiones et patrimonio se ornatissimo
spoliari maluit quam ullam moram cuiquam fieri creditorum
suorum.
[sect. 59] A quo quidem genere, iudices, ego numquam
timui, cum in illa rei publicae tempestate versarer. illud
erat hominum genus horribile et pertimescendum qui tanto
amore suas possessiones amplexi tenebant ut ab eis membra
citius divelli ac distrahi posse diceres. Sittius numquam
sibi cognationem cum praediis esse existimavit suis. itaque
se non modo ex suspicione tanti sceleris verum etiam ex
omni hominum sermone non armis, sed patrimonio suo
vindicavit.
Ch. 21 [sect. 60]
iam vero quod obiecit Pompeianos esse a Sulla impulsos
ut ad istam coniurationem atque ad hoc nefarium facinus
accederent, id cuius modi sit intellegere non possum. an tibi
Pompeiani coniurasse videntur? quis hoc dixit umquam,
aut quae fuit istius rei vel minima suspicio? 'Diiunxit,'
inquit, 'eos a colonis ut hoc discidio ac dissensione facta
oppidum in sua potestate posset per Pompeianos habere.'
primum omnis Pompeianorum colonorumque dissensio delata
ad patronos est, cum iam inveterasset ac multos annos
esset agitata; deinde ita a patronis res cognita est ut nulla
in re a ceterorum sententiis Sulla dissenserit; postremo
coloni ipsi sic intellegunt, non Pompeianos a Sulla magis
quam sese esse defensos.
[sect. 61] atque hoc, iudices, ex hac frequentia
colonorum, honestissimorum hominum, intellegere
potestis, qui adsunt, laborant, hunc patronum, defensorem,
custodem illius coloniae si in omni fortuna atque omni
honore incolumem habere non potuerunt, in hoc tamen
casu in quo adflictus iacet per vos iuvari conservarique cupiunt.
adsunt pari studio Pompeiani, qui ab istis etiam in
crimen vocantur; qui ita de ambulatione ac de suffragiis
suis cum colonis dissenserunt ut idem de communi salute
sentirent.
[sect. 62] ac ne haec quidem P. Sullae mihi videtur silentio
praetereunda esse virtus, quod, cum ab hoc illa colonia deducta
sit, et cum commoda colonorum a fortunis Pompeianorum
rei publicae fortuna diiunxerit, ita carus utrisque est
atque iucundus ut non alteros demovisse sed utrosque
constituisse videatur.
Ch. 22
at enim et gladiatores et omnis ista vis rogationis Caeciliae
causa comparabatur. atque hoc loco in L. Caecilium,
pudentissimum atque ornatissimum virum, vehementer invectus
est. cuius ego de virtute et constantia, iudices,
tantum dico, talem hunc in ista rogatione quam promulgarat
non de tollenda, sed de levanda calamitate fratris sui
fuisse ut consulere voluerit fratri, cum re publica pugnare
noluerit; promulgarit impulsus amore fraterno, destiterit
fratris auctoritate deductus.
[sect. 63] atque in ea re per L. Caecilium
Sulla accusatur in qua re est uterque laudandus. primum
Caeciliusquid? 'id promulgavit in quo res iudicatas
videbatur voluisse rescindere, ut restitueretur Sulla.' recte
reprehendis; status enim rei publicae maxime iudicatis
rebus continetur; neque ego tantum fraterno amori dandum
arbitror ut quisquam, dum saluti suorum consulat, communem
relinquat. <at> nihil de iudicio ferebat, sed poenam
ambitus eam referebat quae fuerat nuper superioribus legibus
constituta. itaque hac rogatione non iudicum sententia,
sed legis vitium corrigebatur. nemo iudicium reprehendit,
cum de poena queritur, sed legem. damnatio est enim
iudicum, quae manebat, poena legis, quae levabatur.
[sect. 64] noli
igitur animos eorum ordinum qui praesunt iudiciis summa
cum gravitate et dignitate alienare a causa. nemo labefactare
iudicium est conatus, nihil est eius modi promulgatum,
semper Caecilius in calamitate fratris sui iudicum
potestatem perpetuandam, legis acerbitatem mitigandam
putavit. sed quid ego de hoc plura disputem?
Ch. 23 dicerem
fortasse, et facile et libenter dicerem, si paulo etiam longius
quam finis cotidiani offici postulat L. Caecilium pietas et
fraternus amor propulisset, implorarem sensus vestros, unius
cuiusque indulgentiam in suos testarer, peterem veniam
errato L. Caecili ex intimis vestris cogitationibus atque ex
humanitate communi.
[sect. 65] lex dies fuit proposita paucos, ferri
coepta numquam, deposita est in senatu. Kalendis Ianuariis
cum in Capitolium nos senatum convocassemus, nihil
est actum prius, et id mandatu Sullae Q. Metellus praetor
se loqui dixit Sullam illam rogationem de se nolle ferri.
ex illo tempore L. Caecilius egit de re publica multa;
agrariae legi, quae tota a me reprehensa et abiecta est, se
intercessorem fore professus est, improbis largitionibus restitit,
senatus auctoritatem numquam impedivit, ita se gessit
in tribunatu ut onere deposito domestici offici nihil postea
nisi de rei publicae commodis cogitarit.
[sect. 66] atque in ipsa
rogatione ne per vim quid ageretur, quis tum nostrum
Sullam aut Caecilium verebatur? nonne omnis ille terror,
omnis seditionis timor atque opinio ex Autroni improbitate
pendebat? eius voces, eius minae ferebantur, eius aspectus,
concursatio, stipatio, greges hominum perditorum metum
nobis seditionesque adferebant. itaque P. Sulla hoc importunissimo
cum honoris tum etiam calamitatis socio atque
comite et secundas fortunas amittere coactus est et in adversis
sine ullo remedio atque adlevamento permanere.
Ch. 24 [sect. 67]
hic tu epistulam meam saepe recitas quam ego ad Cn.
Pompeium de meis rebus gestis et de summa re publica
misi, et ex ea crimen aliquod in P. Sullam quaeris et, si
furorem incredibilem biennio ante conceptum erupisse in
meo consulatu scripsi, me hoc demonstrasse dicis, Sullam
in illa fuisse superiore coniuratione. scilicet ego is sum
qui existimem Cn. Pisonem et Catilinam et Vargunteium
et Autronium nihil scelerate, nihil audacter ipsos per sese
sine P.
[sect. 68] Sulla facere potuisse. de quo etiam si quis dubitasset
antea an id quod tu arguis cogitasset, ut interfecto
patre tuo consul descenderet Kalendis Ianuariis cum lictoribus,
sustulisti hanc suspicionem, cum dixisti hunc, ut
Catilinam consulem efficeret, contra patrem tuum operas
et manum comparasse. quod si tibi ego confitear, tu mihi
concedas necesse est hunc, cum Catilinae suffragaretur,
nihil de suo consulatu, quem iudicio amiserat, per vim
recuperando cogitavisse. neque enim istorum facinorum
tantorum, tam atrocium crimen, iudices, P. Sullae persona
suscipit.
[sect. 69]
iam enim faciam criminibus omnibus fere dissolutis,
contra atque in ceteris causis fieri solet, ut nunc denique
de vita hominis ac de moribus dicam. etenim de principio
studuit animus occurrere magnitudini criminis, satis facere
exspectationi hominum, de me aliquid ipso qui accusatus
eram dicere; nunc iam revocandi estis eo quo vos ipsa
causa etiam tacente me cogit animos mentisque convertere.
Ch. 25 omnibus in rebus, iudices, quae graviores maioresque sunt,
quid quisque voluerit, cogitarit, admiserit, non ex crimine,
sed ex moribus eius qui arguitur est ponderandum. neque
enim potest quisquam nostrum subito fingi neque cuiusquam
repente vita mutari aut natura converti.
[sect. 70] circumspicite
paulisper mentibus vestris, ut alia mittamus, hosce ipsos
homines qui huic adfines sceleri fuerunt. Catilina contra
rem publicam coniuravit. cuius aures umquam haec respuerunt?
conatum esse audacter hominem a pueritia non
solum intemperantia et scelere sed etiam consuetudine et
studio in omni flagitio, stupro, caede versatum? quis eum
contra patriam pugnantem perisse miratur quem semper
omnes ad civile latrocinium natum putaverunt? quis
Lentuli societates cum indicibus, quis insaniam libidinum,
quis perversam atque impiam religionem recordatur qui
illum aut nefarie cogitasse aut stulte sperasse miretur?
quis de C. Cethego atque eius in Hispaniam profectione
ac de volnere Q. Metelli Pii cogitat cui non ad illius poenam
carcer aedificatus esse videatur?
[sect. 71] omitto ceteros, ne sit
infinitum; tantum a vobis peto ut taciti de omnibus quos
coniurasse cognitum est cogitetis; intellegetis unum quemque
eorum prius ab sua vita quam vestra suspicione esse
damnatum. ipsum illum Autronium, quoniam eius nomen
finitimum maxime est huius periculo et crimini, non sua
vita ac natura convicit? semper audax, petulans, libidinosus;
quem in stuprorum defensionibus non solum verbis
uti improbissimis solitum esse scimus verum etiam pugnis et
calcibus, quem exturbare homines ex possessionibus, caedem
facere vicinorum, spoliare fana sociorum, comitatu et armis
disturbare iudicia, in bonis rebus omnis contemnere, in
malis pugnare contra bonos, non rei publicae cedere, non
fortunae ipsi succumbere. huius si causa non manifestissimis
rebus teneretur, tamen eum mores ipsius ac vita
convinceret.
Ch. 26 [sect. 72]
agedum, conferte nunc cum illius vita <vitam> P. Sullae
vobis populoque Romano notissimam, iudices, et eam ante
oculos vestros proponite. ecquod est huius factum aut
commissum non dicam audacius, sed quod cuiquam paulo
minus consideratum videretur? factum quaero; verbum
ecquod umquam ex ore huius excidit in quo quisquam
posset offendi? at vero in illa gravi L. Sullae turbulentaque
victoria quis P. Sulla mitior, quis misericordior inventus
est? <quam> multorum hic vitam est a L. Sulla deprecatus!
quam multi sunt summi homines et ornatissimi et nostri
et equestris ordinis quorum pro salute se hic Sullae obligavit!
quos ego nominaremneque enim ipsi nolunt
et huic animo gratissimo adsuntsed, quia maius est
beneficium quam posse debet civis civi dare, ideo a vobis
peto ut quod potuit, tempori tribuatis, quod fecit, ipsi.
quid reliquae constantiam vitae commemorem,
[sect. 73] dignitatem,
liberalitatem, moderationem in privatis rebus, splendorem
in publicis? quae ita deformata sunt a fortuna ut tamen a
natura inchoata compareant. quae domus, quae celebratio
cotidiana, quae familiarium dignitas, quae studia amicorum,
quae ex quoque ordine multitudo! haec diu multumque
et multo labore quaesita una eripuit hora. accepit P. Sulla,
iudices, volnus vehemens et mortiferum, verum tamen eius
modi quod videretur huius vita et natura accipere potuisse.
honestatis enim et dignitatis habuisse nimis magnam iudicatus
est cupiditatem; quam si nemo alius habuit in consulatu
petendo, cupidior iudicatus est hic fuisse quam
ceteri; sin etiam in aliis non nullis fuit iste consulatus
amor, fortuna in hoc fuit fortasse gravior quam in ceteris.
postea vero quis P.
[sect. 74] Sullam nisi maerentem, demissum adflictumque
vidit, quis umquam est suspicatus hunc magis
odio quam pudore hominum aspectum lucemque vitare?
qui cum multa haberet invitamenta urbis et fori propter
summa studia amicorum, quae tamen ei sola in malis restiterunt,
afuit ab oculis vestris et, cum lege retineretur, ipse
se exsilio paene multavit.
Ch. 27 in hoc vos pudore, iudices, et
in hac vita tanto sceleri locum fuisse credatis? aspicite
ipsum, contuemini os, conferte crimen cum vita, vitam ab
initio usque ad hoc tempus explicatam cum crimine recognoscite.
[sect. 75] Mitto rem publicam, quae fuit semper Sullae
carissima; hosne amicos, talis viros, tam cupidos sui, per
quos res eius secundae quondam erant ornatae, nunc sublevantur
adversae, crudelissime perire voluit, ut cum Lentulo
et Catilina et Cethego foedissimam vitam ac miserrimam
turpissima morte proposita degeret? non, inquam, cadit
in hos mores, non in hunc pudorem, non in hanc vitam,
non in hunc hominem ista suspicio. nova quaedam illa
immanitas exorta est, incredibilis fuit ac singularis furor, ex
multis ab adulescentia conlectis perditorum hominum vitiis
repente ista tanta importunitas inauditi sceleris exarsit.
nolite,
[sect. 76] iudices, arbitrari hominum illum impetum et conatum
fuisseneque enim ulla gens tam barbara aut tam immanis
umquam fuit in qua non modo tot, sed unus tam
crudelis hostis patriae sit inventus, beluae quaedam illae
ex portentis immanes ac ferae forma hominum indutae
exstiterunt. perspicite etiam atque etiam, iudices,nihil
enim est quod in hac causa dici possit vehementius
penitus introspicite Catilinae, Autroni, Cethegi, Lentuli
ceterorumque mentis; quas vos in his libidines, quae flagitia,
quas turpitudines, quantas audacias, quam incredibilis
furores, quas notas facinorum, quae indicia parricidiorum,
quantos acervos scelerum reperietis! ex magnis et diuturnis
et iam desperatis rei publicae morbis ista repente
vis erupit, ut ea confecta et eiecta convalescere aliquando
et sanari civitas posset; neque enim est quisquam qui
arbitretur illis inclusis in re publica pestibus diutius haec
stare potuisse. itaque eos non ad perficiendum scelus, sed
ad luendas rei publicae poenas Furiae quaedam incitaverunt.
in hunc igitur gregem vos nunc P.
Ch. 28 [sect. 77] Sullam, iudices, ex his
qui cum hoc vivunt atque vixerunt honestissimorum hominum
gregibus reicietis, ex hoc amicorum numero, ex hac
familiarium dignitate in impiorum partem atque in parricidarum
sedem et numerum transferetis? Vbi erit igitur
illud firmissimum praesidium pudoris, quo in loco nobis
vita ante acta proderit, quod ad tempus existimationis partae
fructus reservabitur, si in extremo discrimine ac dimicatione
fortunae deseret, si non aderit, si nihil adiuvabit?
[sect. 78]
quaestiones nobis servorum accusator et tormenta minitatur.
in quibus quamquam nihil periculi suspicamur,
tamen illa tormenta gubernat dolor, moderatur natura cuiusque
cum animi tum corporis, regit quaesitor, flectit libido,
corrumpit spes, infirmat metus, ut in tot rerum angustiis
nihil veritati loci relinquatur. vita P. Sullae torqueatur,
ex ea quaeratur num quae occultetur libido, num quod
lateat facinus, num quae crudelitas, num quae audacia.
nihil erroris erit in causa nec obscuritatis, iudices, si a vobis
vitae perpetuae vox, ea quae verissima et gravissima debet
esse, audietur.
[sect. 79] nullum in hac causa testem timemus, nihil
quemquam scire, nihil vidisse, nihil audisse arbitramur.
sed tamen, si nihil vos P. Sullae fortuna movet, iudices,
vestra moveat. vestra enim, qui cum summa elegantia atque
integritate vixistis, hoc maxime interest, non ex libidine aut
simultate aut levitate testium causas honestorum hominum
ponderari, sed in magnis disquisitionibus repentinisque periculis
vitam unius cuiusque esse testem. quam vos, iudices,
nolite armis suis spoliatam atque nudatam obicere invidiae,
dedere suspicioni; munite communem arcem bonorum, obstruite
perfugia improborum; valeat ad poenam et ad salutem
vita plurimum, quam solam videtis per se ex sua natura
facillime perspici, subito flecti fingique non posse.
Ch. 29 [sect. 80]
quid vero? haec auctoritassaepe enim est de ea dicendum,
quamquam a me timide modiceque diceturquid?
inquam, haec auctoritas nostra, qui a ceteris coniurationis
causis abstinuimus, P. Sullam defendimus, nihil hunc tandem
iuvabit? grave est hoc dictu fortasse, iudices, grave,
si appetimus aliquid; si, cum ceteri de nobis silent, non
etiam nosmet ipsi tacemus, grave; sed, si laedimur, si
accusamur, si in invidiam vocamur, profecto conceditis,
iudices, ut nobis libertatem retinere liceat, si minus
liceat dignitatem.
[sect. 81] accusati sunt uno nomine <omnes> consulares,
ut iam videatur honoris amplissimi nomen plus
invidiae quam dignitatis adferre. 'adfuerunt,' inquit,
'Catilinae illumque laudarunt.' nulla tum patebat, nulla
erat cognita coniuratio; defendebant amicum, aderant supplici,
vitae eius turpitudinem in summis eius periculis non
insequebantur. quin etiam parens tuus, Torquate, consul
reo de pecuniis repetundis Catilinae fuit advocatus, improbo
homini, at supplici, fortasse audaci, at aliquando amico.
cui cum adfuit post delatam ad eum primam illam coniurationem,
indicavit se audisse aliquid, non credidisse. 'at
idem non adfuit alio in iudicio, cum adessent ceteri.' si
postea cognorat ipse aliquid quod in consulatu ignorasset,
ignoscendum est eis qui postea nihil audierunt; sin illa res
prima valuit, num inveterata quam recens debuit esse
gravior? sed si tuus parens etiam in ipsa suspicione periculi
sui tamen humanitate adductus advocationem hominis
improbissimi sella curuli atque ornamentis et suis et consulatus
honestavit, quid est quam ob rem consulares qui
Catilinae adfuerunt reprendantur?
[sect. 82] 'at idem eis qui ante
hunc causam de coniuratione dixerunt non adfuerunt.'
tanto scelere astrictis hominibus statuerunt nihil a se adiumenti,
nihil opis, nihil auxili ferri oportere. atque ut de
eorum constantia atque animo in rem publicam dicam quorum
tacita gravitas et fides de uno quoque loquitur neque
cuiusquam ornamenta orationis desiderat, potest quisquam
dicere umquam meliores, fortiores, constantiores consularis
fuisse quam his temporibus et periculis quibus paene oppressa
est res publica? quis non de communi salute
optime, quis non fortissime, quis non constantissime sensit?
neque ego praecipue de consularibus disputo; nam haec
et hominum ornatissimorum, qui praetores fuerunt, et universi
senatus communis est laus, ut constet post hominum memoriam
numquam in illo ordine plus virtutis, plus amoris
in rem publicam, plus gravitatis fuisse; sed quia sunt descripti
consulares, de his tantum mihi dicendum putavi
quod satis esset ad testandam omnium memoriam, neminem
esse ex illo honoris gradu qui non omni studio, virtute,
auctoritate incubuerit ad rem publicam conservandam.
Ch. 30 [sect. 83]
sed quid ego? qui Catilinam non laudavi, qui reo Catilinae
consul non adfui, qui testimonium de coniuratione
dixi in alios, adeone vobis alienus a sanitate, adeo oblitus
constantiae meae, adeo immemor rerum a me gestarum
esse videor ut, cum consul bellum gesserim cum coniuratis,
nunc eorum ducem servare cupiam et animum inducam,
cuius nuper ferrum rettuderim flammamque restinxerim,
eiusdem nunc causam vitamque defendere? si me dius
fidius, iudices, non me ipsa res publica meis laboribus et
periculis conservata ad gravitatem animi et constantiam sua
dignitate revocaret, tamen hoc natura est insitum ut, quem
timueris, quicum de vita fortunisque contenderis, cuius ex
insidiis evaseris, hunc semper oderis. sed cum agatur honos
meus amplissimus, gloria rerum gestarum singularis, cum,
quotiens quisque est in hoc scelere convictus, totiens renovetur
memoria per me inventae salutis, ego sim tam demens,
ego committam ut ea quae pro salute omnium gessi, casu
magis et felicitate a me quam virtute et consilio gesta esse
videantur?
[sect. 84] 'quid ergo? hoc tibi sumis,' dicet fortasse
quispiam, 'ut, quia tu defendis, innocens iudicetur?' ego
vero, iudices, non modo mihi nihil adsumo in quo quispiam
repugnet sed etiam, si quid ab omnibus conceditur, id reddo
ac remitto. non in ea re publica versor, non eis temporibus
caput meum obtuli pro patria periculis omnibus, non
aut ita sunt exstincti quos vici aut ita grati quos servavi, ut
ego mihi plus appetere coner quam quantum omnes inimici
invidique patiantur.
[sect. 85] grave esse videtur eum qui investigarit
coniurationem, qui patefecerit, qui oppresserit, cui
senatus singularibus verbis gratias egerit, cui uni togato
supplicationem decreverit, dicere in iudicio: 'non defenderem,
si coniurasset.' non dico id quod grave est, dico illud
quod in his causis coniurationis non auctoritati adsumam,
sed pudori meo: 'ego ille coniurationis investigator atque
ultor certe non defenderem Sullam, si coniurasse arbitrarer.'
ego, iudices, de tantis omnium periculis cum quaererem
omnia, multa audirem, crederem non omnia, caverem omnia,
dico hoc quod initio dixi, nullius indicio, nullius nuntio,
nullius suspicione, nullius litteris de P. Sulla rem ullam
ad me esse delatam.
Ch. 31 [sect. 86]
quam ob rem vos, di patrii ac penates, qui huic urbi
atque huic rei publicae praesidetis, qui hoc imperium, qui
hanc libertatem, qui populum Romanum, qui haec tecta
atque templa me consule vestro numine auxilioque servastis,
testor integro me animo ac libero P. Sullae causam defendere,
nullum a me sciente facinus occultari, nullum scelus
susceptum contra salutem omnium defendi ac tegi. nihil
de hoc consul comperi, nihil suspicatus sum, nihil audivi.
itaque idem ego ille qui vehemens in alios,
[sect. 87] qui inexorabilis
in ceteros esse visus sum, persolvi patriae quod debui;
reliqua iam a me meae perpetuae consuetudini naturaeque
debentur; tam sum misericors, iudices, quam vos, tam mitis
quam qui lenissimus; in quo vehemens fui vobiscum nihil
feci nisi coactus, rei publicae praecipitanti subveni, patriam
demersam extuli; misericordia civium adducti tum fuimus
tam vehementes quam necesse fuit. salus esset amissa
omnium una nocte, nisi esset severitas illa suscepta. sed ut
ad sceleratorum poenam amore rei publicae sum adductus,
sic ad salutem innocentium voluntate deducor.
[sect. 88]
nihil video esse in hoc P. Sulla, iudices, odio dignum,
misericordia digna multa. neque enim nunc propulsandae
calamitatis suae causa supplex ad vos, iudices, confugit, sed
ne qua generi ac nomini suo nota nefariae turpitudinis
inuratur. nam ipse quidem, si erit vestro iudicio liberatus,
quae habet ornamenta, quae solacia reliquae vitae quibus
laetari ac perfrui possit? domus erit, credo, exornata,
aperientur maiorum imagines, ipse ornatum ac vestitum
pristinum recuperabit. omnia, iudices, haec amissa sunt,
omnia generis, nominis, honoris insignia atque ornamenta
unius iudici calamitate occiderunt. sed ne exstinctor patriae,
ne proditor, ne hostis appelletur, ne hanc labem tanti
sceleris in familia relinquat, id laborat, id metuit, ne denique
hic miser coniurati et conscelerati et proditoris filius nominetur;
huic puero qui est ei vita sua multo carior metuit,
cui honoris integros fructus non sit traditurus, ne aeternam
memoriam dedecoris relinquat.
[sect. 89] hic vos orat, iudices, parvus,
ut se aliquando si non integra fortuna, at ut adflicta
patri suo gratulari sinatis. huic misero notiora sunt itinera
iudiciorum et fori quam campi et disciplinarum. non iam
de vita P. Sullae, iudices, sed de sepultura contenditur;
vita erepta est superiore iudicio, nunc ne corpus eiciatur
laboramus. quid enim est huic reliqui quod eum in hac
vita teneat, aut quid est quam ob rem haec cuiquam vita
videatur?
Ch. 32 nuper is homo fuit in civitate P. Sulla ut nemo
ei se neque honore neque gratia neque fortunis anteferret,
nunc spoliatus omni dignitate quae erepta sunt non repetit;
quod fortuna in malis reliqui fecit, ut cum parente, cum
liberis, cum fratre, cum his necessariis lugere suam calamitatem
liceat, id sibi ne eripiatis vos, iudices, obtestatur.
[sect. 90] te
ipsum iam, Torquate, expletum huius miseriis esse par erat
et, si nihil aliud Sullae nisi consulatum abstulissetis, tamen
eo vos contentos esse oportebat; honoris enim contentio
vos ad causam, non inimicitiae deduxerunt. sed cum huic
omnia cum honore detracta sint, cum in hac fortuna miserrima
ac luctuosissima destitutus sit, quid est quod expetas
amplius? Lucisne hanc usuram eripere vis plenam lacrimarum
atque maeroris, in qua cum maximo cruciatu ac
dolore retinetur? libenter reddiderit adempta ignominia
foedissimi criminis. an vero inimicum ut expellas? cuius
ex miseriis, si esses crudelissimus, videndo fructum caperes
maiorem quam audiendo.
[sect. 91] O miserum et infelicem illum
diem quo consul omnibus centuriis P. Sulla renuntiatus est,
o falsam spem, o volucrem fortunam, o caecam cupiditatem,
o praeposteram gratulationem! quam cito illa omnia ex
laetitia et voluptate ad luctum et lacrimas recciderunt, ut,
qui paulo ante consul designatus fuisset, repente nullum
vestigium retineret pristinae dignitatis! quid enim erat
mali quod huic spoliato fama, honore, fortunis deesse videretur?
aut cui novae calamitati locus ullus relictus? Vrget
eadem fortuna quae coepit, repperit novum maerorem, non
patitur hominem calamitosum uno malo adflictum uno in
luctu perire.
Ch. 33 [sect. 92]
sed iam impedior egomet, iudices, dolore animi ne de
huius miseria plura dicam. vestrae sunt iam partes, iudices,
in vestra mansuetudine atque humanitate causam totam
repono. vos reiectione interposita nihil suspicantibus nobis
repentini in nos iudices consedistis, ab accusatoribus delecti
ad spem acerbitatis, a fortuna nobis ad praesidium innocentiae
constituti. Vt ego quid de me populus Romanus
existimaret, quia severus in improbos fueram, laboravi et,
quae prima innocentis mihi defensio est oblata, suscepi, sic
vos severitatem iudiciorum quae per hos mensis in homines
audacissimos facta sunt lenitate ac misericordia mitigate.
hoc cum a vobis impetrare causa ipsa debet,
[sect. 93] tum est vestri
animi atque virtutis declarare non esse eos vos ad quos
potissimum interposita reiectione devenire convenerit. in
quo ego vos, iudices, quantum meus in vos amor postulat,
tantum hortor ut communi studio, quoniam in re publica
coniuncti sumus, mansuetudine et misericordia nostra falsam
a nobis crudelitatis famam repellamus.
Ch. 1 [sect. 1] si quid est in me ingeni, iudices, quod sentio quam sit
exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in qua me non
infitior mediocriter esse versatum, aut si huiusce rei ratio
aliqua ab optimarum artium studiis ac disciplina profecta,
a qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse,
earum rerum omnium vel in primis hic A. Licinius fructum
a me repetere prope suo iure debet. nam quoad longissime
potest mens mea respicere spatium praeteriti temporis et
pueritiae memoriam recordari ultimam, inde usque repetens
hunc video mihi principem et ad suscipiendam et ad ingrediendam
rationem horum studiorum exstitisse. quod si
haec vox huius hortatu praeceptisque conformata non nullis
aliquando saluti fuit, a quo id accepimus quo ceteris opitulari
et alios servare possemus, huic profecto ipsi, quantum
est situm in nobis, et opem et salutem ferre debemus.
[sect. 2] ac
ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia quaedam
in hoc facultas sit ingeni neque haec dicendi ratio aut
disciplina, ne nos quidem huic uni studio penitus umquam
dediti fuimus. etenim omnes artes quae ad humanitatem
pertinent habent quoddam commune vinclum et quasi cognatione
quadam inter se continentur.
Ch. 2 [sect. 3] sed ne cui vestrum
mirum esse videatur, me in quaestione legitima et in iudicio
publico, cum res agatur apud praetorem populi Romani,
lectissimum virum, et apud severissimos iudices, tanto conventu
hominum ac frequentia hoc uti genere dicendi quod
non modo a consuetudine iudiciorum verum etiam a forensi
sermone abhorreat, quaeso a vobis ut in hac causa mihi
detis hanc veniam accommodatam huic reo, vobis, quem
ad modum spero, non molestam, ut me pro summo poeta
atque eruditissimo homine dicentem hoc concursu hominum
litteratissimorum, hac vestra humanitate, hoc denique praetore
exercente iudicium, patiamini de studiis humanitatis
ac litterarum paulo loqui liberius, et in eius modi persona
quae propter otium ac studium minime in iudiciis periculisque
tractata est uti prope novo quodam et inusitato
genere dicendi.
[sect. 4] quod si mihi a vobis tribui concedique
sentiam, perficiam profecto ut hunc A. Licinium non modo
non segregandum, cum sit civis, a numero civium verum
etiam, si non esset, putetis asciscendum fuisse.
Ch. 3
nam ut primum ex pueris excessit Archias atque ab eis
artibus quibus aetas puerilis ad humanitatem informari solet,
se ad scribendi studium contulit, primum Antiochiae
nam ibi natus est loco nobilicelebri quondam urbe et
copiosa atque eruditissimis hominibus liberalissimisque
studiis adfluenti, celeriter antecellere omnibus ingeni gloria
coepit. post in ceteris Asiae partibus cunctaque Graecia
sic eius adventus celebrabantur ut famam ingeni exspectatio
hominis, exspectationem ipsius adventus admiratioque superaret.
[sect. 5] erat Italia tum plena Graecarum artium ac disciplinarum,
studiaque haec et in Latio vehementius tum
colebantur quam nunc isdem in oppidis, et hic Romae
propter tranquillitatem rei publicae non neglegebantur. itaque
hunc et Tarentini <et Locrenses> et Regini et Neapolitani
civitate ceterisque praemiis donarunt, et omnes qui aliquid
de ingeniis poterant iudicare cognitione atque hospitio
dignum existimarunt. hac tanta celebritate famae cum
esset iam absentibus notus, Romam venit Mario consule
et Catulo. nactus est primum consules eos quorum alter
res ad scribendum maximas, alter cum res gestas tum etiam
studium atque auris adhibere posset. statim Luculli, cum
praetextatus etiam tum Archias esset, eum domum suam
receperunt. dedit etiam hoc non solum <lumen> ingeni ac
litterarum verum etiam naturae atque virtutis ut domus,
quae huius adulescentiae prima favit, eadem esset familiarissima
senectuti.
[sect. 6] erat temporibus illis iucundus Q. Metello
illi Numidico et eius Pio filio, audiebatur a M. Aemilio,
vivebat cum Q. Catulo et patre et filio, a L. Crasso colebatur,
Lucullos vero et Drusum et Octavios et Catonem et
totam Hortensiorum domum devinctam consuetudine cum
teneret, adficiebatur summo honore, quod eum non solum
colebant qui aliquid percipere atque audire studebant verum
etiam si qui forte simulabant.
Ch. 4 interim satis longo intervallo,
cum esset cum M. Lucullo in Siciliam profectus et
cum ex ea provincia cum eodem Lucullo decederet, venit
Heracleam. quae cum esset civitas aequissimo iure ac
foedere, ascribi se in eam civitatem voluit idque, cum ipse
per se dignus putaretur, tum auctoritate et gratia Luculli
ab Heracliensibus impetravit.
[sect. 7] data est civitas Silvani lege
et Carbonis: si qui foederatis civitatibus ascripti fuissent, si tum cum lex ferebatur in Italia domicilium
habuissent et si sexaginta diebus apud praetorem essent professi.
Cum hic domicilium Romae
multos iam annos haberet, professus est apud praetorem
[sect. 8] Q.
Metellum, familiarissimum suum. si nihil aliud nisi
de civitate ac lege dicimus, nihil dico amplius; causa dicta
est. quid enim horum infirmari, Gratti, potest? Heracleaene
esse tum ascriptum negabis? adest vir summa
auctoritate et religione et fide, M. Lucullus; qui se non
opinari sed scire, non audisse sed vidisse, non interfuisse
sed egisse dicit. adsunt Heraclienses legati, nobilissimi
homines, huius iudici causa cum mandatis et cum publico
testimonio venerunt; qui hunc ascriptum Heracliae esse
dicunt. hic tu tabulas desideras Heracliensium publicas,
quas Italico bello incenso tabulario interisse scimus omnes?
est ridiculum ad ea quae habemus nihil dicere, quaerere
quae habere non possumus, et de hominum memoria tacere,
litterarum memoriam flagitare et, cum habeas amplissimi
viri religionem, integerrimi municipi ius iurandum fidemque,
ea quae depravari nullo modo possunt repudiare,
tabulas quas idem dicis solere corrumpi desiderare.
[sect. 9] an
domicilium Romae non habuit is qui tot annis <ante> civitatem
datam sedem omnium rerum ac fortunarum suarum
Romae conlocavit? an non est professus? immo vero
eis tabulis professus quae solae ex illa professione conlegioque
praetorum obtinent publicarum tabularum auctoritatem.
Ch. 5 nam, cum Appi tabulae neglegentius adservatae dicerentur,
Gabini, quam diu incolumis fuit, levitas, post damnationem
calamitas omnem tabularum fidem resignasset, Metellus,
homo sanctissimus modestissimusque omnium, tanta diligentia
fuit ut ad L. Lentulum praetorem et ad iudices
venerit et unius nominis litura se commotum esse dixerit.
his igitur <in> tabulis nullam lituram in nomine A. Licini
videtis.
[sect. 10] quae cum ita sint, quid est quod de eius civitate
dubitetis, praesertim cum aliis quoque in civitatibus fuerit
ascriptus? etenim cum mediocribus multis et aut nulla
aut humili aliqua arte praeditis gratuito civitatem in Graecia
homines impertiebant, Reginos credo aut Locrensis aut
Neapolitanos aut Tarentinos, quod scaenicis artificibus
largiri solebant, id huic summa ingeni praedito gloria noluisse!
quid? cum ceteri non modo post civitatem datam
sed etiam post legem Papiam aliquo modo in eorum
municipiorum tabulas inrepserunt, hic qui ne utitur quidem
illis in quibus est scriptus, quod semper se Heracliensem
esse voluit, reicietur?
[sect. 11] census nostros requiris. scilicet;
est enim obscurum proximis censoribus hunc cum clarissimo
imperatore L. Lucullo apud exercitum fuisse, superioribus
cum eodem quaestore fuisse in Asia, primis
Iulio et Crasso nullam populi partem esse censam. sed,
quoniam census non ius civitatis confirmat ac tantum modo
indicat eum qui sit census ita se iam tum gessisse, pro cive,
eis temporibus <is> quem tu criminaris ne ipsius quidem
iudicio in civium Romanorum iure esse versatum et testamentum
saepe fecit nostris legibus, et adiit hereditates
civium Romanorum, et in beneficiis ad aerarium delatus
est a L. Lucullo pro consule.
Ch. 6 quaere argumenta, si quae
potes; numquam enim hic neque suo neque amicorum
iudicio revincetur.
[sect. 12]
quaeres a nobis, Gratti, cur tanto opere hoc homine
delectemur. quia suppeditat nobis ubi et animus ex hoc
forensi strepitu reficiatur et aures convicio defessae conquiescant.
an tu existimas aut suppetere nobis posse quod
cotidie dicamus in tanta varietate rerum, nisi animos nostros
doctrina excolamus, aut ferre animos tantam posse contentionem,
nisi eos doctrina eadem relaxemus? ego vero fateor
me his studiis esse deditum. ceteros pudeat, si qui ita se
litteris abdiderunt ut nihil possint ex eis neque ad communem
adferre fructum neque in aspectum lucemque proferre;
me autem quid pudeat qui tot annos ita vivo, iudices, ut a
nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum
abstraxerit aut voluptas avocarit aut denique somnus retardarit?
[sect. 13] qua re quis tandem me reprehendat, aut quis mihi
iure suscenseat, si, quantum ceteris ad suas res obeundas,
quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad
alias voluptates et ad ipsam requiem animi et corporis
conceditur temporum, quantum alii tribuunt tempestivis conviviis,
quantum denique alveolo, quantum pilae, tantum mihi
egomet ad haec studia recolenda sumpsero? atque id eo
mihi concedendum est magis quod ex his studiis haec quoque
crescit oratio et facultas quae, quantacumque <est> in me, numquam
amicorum periculis defuit. quae si cui levior videtur,
illa quidem certe quae summa sunt ex quo fonte hauriam
sentio.
[sect. 14] nam nisi multorum praeceptis multisque litteris
mihi ab adulescentia suasissem nihil esse in vita magno
opere expetendum nisi laudem atque honestatem, in ea
autem persequenda omnis cruciatus corporis, omnia pericula
mortis atque exsili parvi esse ducenda, numquam me pro
salute vestra in tot ac tantas dimicationes atque in hos
profligatorum hominum cotidianos impetus obiecissem. sed
pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, plena exemplorum
vetustas; quae iacerent in tenebris omnia, nisi litterarum
lumen accederet. quam multas nobis imagines non
solum ad intuendum verum etiam ad imitandum fortissimorum
virorum expressas scriptores et Graeci et Latini reliquerunt!
quas ego mihi semper in administranda re publica
proponens animum et mentem meam ipsa cogitatione hominum
excellentium conformabam.
Ch. 7 [sect. 15]
quaeret quispiam: 'quid? illi ipsi summi viri quorum
virtutes litteris proditae sunt istane doctrina quam tu effers
laudibus eruditi fuerunt?' difficile est hoc de omnibus
confirmare, sed tamen est certum quid respondeam. ego
multos homines excellenti animo ac virtute fuisse sine doctrina,
et naturae ipsius habitu prope divino per se ipsos et
moderatos et gravis exstitisse fateor; etiam illud adiungo,
saepius ad laudem atque virtutem naturam sine doctrina
quam sine natura valuisse doctrinam. atque idem ego hoc
contendo, cum ad naturam eximiam et inlustrem accesserit
ratio quaedam conformatioque doctrinae, tum illud nescio
quid praeclarum ac singulare solere exsistere.
[sect. 16] ex hoc esse
hunc numero quem patres nostri viderunt, divinum hominem,
Africanum, ex hoc C. Laelium, L. Furium, moderatissimos
homines et continentissimos, ex hoc fortissimum virum et
illis temporibus doctissimum, <M.> Catonem illum senem; qui
profecto si nihil ad percipiendam colendamque virtutem
litteris adiuvarentur, numquam se ad earum studium contulissent.
quod si non hic tantus fructus ostenderetur, et
si ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opinor,
hanc animi remissionem humanissimam ac liberalissimam
iudicaretis. nam ceterae neque temporum sunt neque aetatum
omnium neque locorum; at haec studia adulescentiam
acuunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis
perfugium ac solacium praebent, delectant domi, non impediunt
foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur.
[sect. 17]
quod si ipsi haec neque attingere neque sensu nostro
gustare possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam cum
in aliis videremus.
Ch. 8 quis nostrum tam animo agresti ac
duro fuit ut Rosci morte nuper non commoveretur? qui
cum esset senex mortuus, tamen propter excellentem artem
ac venustatem videbatur omnino mori non debuisse. ergo
ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis
omnibus; nos animorum incredibilis motus celeritatemque
ingeniorum neglegemus?
[sect. 18] quotiens ego hunc Archiam vidi,
iudices,utar enim vestra benignitate, quoniam me in hoc
novo genere dicendi tam diligenter attenditisquotiens ego
hunc vidi, cum litteram scripsisset nullam, magnum numerum
optimorum versuum de eis ipsis rebus quae tum agerentur
dicere ex tempore, quotiens revocatum eandem rem
dicere commutatis verbis atque sententiis! quae vero accurate
cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari ut ad veterum
scriptorum laudem perveniret. hunc ego non diligam, non
admirer, non omni ratione defendendum putem? atque
sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum
rerum studia ex doctrina et praeceptis et arte constare,
poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi
divino quodam spiritu inflari. qua re suo iure noster ille
Ennius 'sanctos' appellat poetas, quod quasi deorum aliquo
dono atque munere commendati nobis esse videantur.
[sect. 19] sit
igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissimos homines,
hoc poetae nomen quod nulla umquam barbaria violavit.
Saxa atque solitudines voci respondent, bestiae saepe immanes
cantu flectuntur atque consistunt; nos instituti rebus
optimis non poetarum voce moveamur? Homerum Colophonii
civem esse dicunt suum, Chii suum vindicant, Salaminii
repetunt, Smyrnaei vero suum esse confirmant itaque etiam
delubrum eius in oppido dedicaverunt, permulti alii praeterea
pugnant inter se atque contendunt.
Ch. 9 ergo illi alienum, quia
poeta fuit, post mortem etiam expetunt; nos hunc vivum qui
et voluntate et legibus noster est repudiamus, praesertim cum
omne olim studium atque omne ingenium contulerit Archias
ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam? nam
et Cimbricas res adulescens attigit et ipsi illi C. Mario qui
durior ad haec studia videbatur iucundus fuit.
[sect. 20] neque enim
quisquam est tam aversus a Musis qui non mandari versibus
aeternum suorum laborum praeconium facile patiatur.
Themistoclem illum, summum Athenis virum, dixisse aiunt,
cum ex eo quaereretur quod acroama aut cuius vocem libentissime
audiret: 'eius a quo sua virtus optime praedicaretur.'
itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit, cuius ingenio
putabat ea quae gesserat posse celebrari.
[sect. 21] Mithridaticum
vero bellum magnum atque difficile et in multa varietate
terra marique versatum totum ab hoc expressum est; qui
libri non modo L. Lucullum, fortissimum et clarissimum virum,
verum etiam populi Romani nomen inlustrant. populus
enim Romanus aperuit Lucullo imperante Pontum et regiis
quondam opibus et ipsa natura et regione vallatum, populi
Romani exercitus eodem duce non maxima manu innumerabilis
Armeniorum copias fudit, populi Romani laus est urbem
amicissimam Cyzicenorum eiusdem consilio ex omni impetu
regio atque totius belli ore ac faucibus ereptam esse atque
servatam; nostra semper feretur et praedicabitur L. Lucullo
dimicante, cum interfectis ducibus depressa hostium classis
est, incredibilis apud Tenedum pugna illa navalis, nostra
sunt tropaea, nostra monumenta, nostri triumphi. quae
quorum ingeniis efferuntur, ab eis populi Romani fama celebratur.
[sect. 22] carus fuit Africano superiori noster Ennius, itaque
etiam in sepulcro Scipionum putatur is esse constitutus ex
marmore. at eis laudibus certe non solum ipse qui laudatur
sed etiam populi Romani nomen ornatur. in caelum huius
proavus Cato tollitur; magnus honos populi Romani rebus
adiungitur. omnes denique illi maximi, Marcelli, Fulvii
non sine communi omnium nostrum laude decorantur.
Ch. 10 ergo
illum qui haec fecerat, Rudinum hominem, maiores nostri in
civitatem receperunt; nos hunc Heracliensem multis civitatibus
expetitum, in hac autem legibus constitutum de
nostra civitate eiciamus?
[sect. 23]
nam si quis minorem gloriae fructum putat ex Graecis
versibus percipi quam ex Latinis, vehementer errat, propterea
quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus, Latina suis
finibus exiguis sane continentur. qua re, si res eae quas
gessimus orbis terrae regionibus definiuntur, cupere debemus,
quo hominum nostrorum tela pervenerint, eodem gloriam
famamque penetrare, quod cum ipsis populis de quorum
rebus scribitur haec ampla sunt, tum eis certe qui de vita
gloriae causa dimicant hoc maximum et periculorum incitamentum
est et laborum.
[sect. 24] quam multos scriptores rerum
suarum magnus ille Alexander secum habuisse dicitur! atque
is tamen, cum in Sigeo ad Achillis tumulum astitisset:
'o fortunate,' inquit, 'adulescens, qui tuae virtutis Homerum
praeconem inveneris!' et vere. nam, nisi Ilias illa exstitisset,
idem tumulus qui corpus eius contexerat nomen
etiam obruisset. quid? noster hic Magnus qui cum virtute
fortunam adaequavit, nonne Theophanem Mytilenaeum,
scriptorem rerum suarum, in contione militum civitate donavit,
et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine
quadam gloriae commoti quasi participes eiusdem laudis
magno illud clamore approbaverunt?
[sect. 25] itaque, credo, si civis
Romanus Archias legibus non esset, ut ab aliquo imperatore
civitate donaretur perficere non potuit. Sulla cum Hispanos
et Gallos donaret, credo, hunc petentem repudiasset; quem
nos vidimus, cum ei libellum malus poeta de populo subiecisset,
quod epigramma in eum fecisset tantum modo alternis
versibus longiusculis, statim ex eis rebus quas tum vendebat
iubere ei praemium tribui, sed ea condicione ne quid postea
scriberet. qui sedulitatem mali poetae duxerit aliquo tamen
praemio dignam, huius ingenium et virtutem in scribendo et
copiam non expetisset?
[sect. 26] quid? a Q. Metello Pio, familiarissimo
suo, qui civitate multos donavit, neque per se neque
per Lucullos impetravisset? qui praesertim usque eo de suis
rebus scribi cuperet ut etiam Cordubae natis poetis pingue
quiddam sonantibus atque peregrinum tamen auris suas dederet.
Ch. 11 neque enim est hoc dissimulandum quod obscurari
non potest, sed prae nobis ferendum: trahimur omnes
studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur.
ipsi illi philosophi etiam in eis libellis quos de contemnenda
gloria scribunt nomen suum inscribunt; in eo ipso in quo
praedicationem nobilitatemque despiciunt praedicari de se
ac <se> nominari volunt.
[sect. 27] Decimus quidem Brutus, summus
vir et imperator, Acci, amicissimi sui, carminibus templorum
ac monumentorum aditus exornavit suorum. iam vero ille
qui cum Aetolis Ennio comite bellavit Fulvius non dubitavit
Martis manubias Musis consecrare. qua re, in qua urbe
imperatores prope armati poetarum nomen et Musarum delubra
coluerunt, in ea non debent togati iudices a Musarum
honore et a poetarum salute abhorrere.
[sect. 28]
atque ut id libentius faciatis, iam me vobis, iudices, indicabo
et de meo quodam amore gloriae nimis acri fortasse,
verum tamen honesto vobis confitebor. nam quas res nos
in consulatu nostro vobiscum simul pro salute huius <urbis>
atque imperi et pro vita civium proque universa re publica
gessimus, attigit hic versibus atque inchoavit. quibus auditis,
quod mihi magna res et iucunda visa est, hunc ad perficiendum
adornavi. nullam enim virtus aliam mercedem
laborum periculorumque desiderat praeter hanc laudis et
gloriae; qua quidem detracta, iudices, quid est quod in hoc
tam exiguo vitae curriculo et tam brevi tantis nos in laboribus
exerceamus?
[sect. 29] certe, si nihil animus praesentiret in
posterum, et si, quibus regionibus vitae spatium circumscriptum
est, isdem omnis cogitationes terminaret suas, nec
tantis se laboribus frangeret neque tot curis vigiliisque angeretur
nec totiens de ipsa vita dimicaret. nunc insidet
quaedam in optimo quoque virtus, quae noctes ac dies animum
gloriae stimulis concitat atque admonet non cum vitae
tempore esse dimittendam commemorationem nominis nostri,
sed cum omni posteritate adaequandam.
Ch. 12 [sect. 30] an vero tam parvi
animi videamur esse omnes qui in re publica atque in his
vitae periculis laboribusque versamur ut, cum usque ad extremum
spatium nullum tranquillum atque otiosum spiritum
duxerimus, nobiscum simul moritura omnia arbitremur?
an statuas et imagines, non animorum simulacra, sed corporum,
studiose multi summi homines reliquerunt; consiliorum
relinquere ac virtutum nostrarum effigiem nonne multo malle
debemus summis ingeniis expressam et politam? ego vero
omnia quae gerebam iam tum in gerendo spargere me ac
disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempiternam.
haec vero sive a meo sensu post mortem afutura
est, sive, ut sapientissimi homines putaverunt, ad aliquam
animi mei partem pertinebit, nunc quidem certe cogitatione
quadam speque delector.
[sect. 31]
qua re conservate, iudices, hominem pudore eo quem
amicorum videtis comprobari cum dignitate, tum etiam vetustate,
ingenio autem tanto quantum id convenit existimari,
quod summorum hominum iudiciis expetitum esse videatis,
causa vero eius modi quae beneficio legis, auctoritate municipi,
testimonio Luculli, tabulis Metelli comprobetur. quae
cum ita sint, petimus a vobis, iudices, si qua non modo
humana verum etiam divina in tantis ingeniis commendatio
debet esse, ut eum qui vos, qui vestros imperatores, qui
populi Romani res gestas semper ornavit, qui etiam his
recentibus nostris vestrisque domesticis periculis aeternum
se testimonium laudis daturum esse profitetur, quique est
<ex> eo numero qui semper apud omnis sancti sunt habiti
itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem ut humanitate
vestra levatus potius quam acerbitate violatus esse videatur.
[sect. 32]
quae de causa pro mea consuetudine breviter simpliciterque
dixi, iudices, ea confido probata esse omnibus; quae a
foro aliena iudicialique consuetudine et de hominis ingenio
et communiter de ipso studio locutus sum, ea, iudices,
a vobis spero esse in bonam partem accepta, ab eo qui iudicium
exercet certo scio.
Ch. 1 [sect. 1] Cum propter egregiam et singularem Cn. Planci, iudices,
in mea salute custodienda fidem tam multos et bonos viros
eius honori viderem esse fautores, capiebam animo non
mediocrem voluptatem quod, cuius officium mihi saluti
fuisset, ei meorum temporum memoriam suffragari videbam.
Cum autem audirem meos partim inimicos, partim invidos
huic accusationi esse fautores, eandemque rem adversariam
esse in iudicio Cn. Plancio quae in petitione fuisset adiutrix,
dolebam, iudices, et acerbe ferebam, si huius salus ob eam
ipsam causam esset infestior quod is meam salutem atque
vitam sua benivolentia praesidio custodiaque texisset.
[sect. 2] nunc
autem vester, iudices, conspectus et consessus iste reficit et
recreat mentem meam, cum intueor et contemplor unum
quemque vestrum. video enim hoc in numero neminem
cui mea salus non cara fuerit, cuius non exstet in me summum
meritum, cui non sim obstrictus memoria benefici
sempiterna. itaque non extimesco ne Cn. Plancio custodia
meae salutis apud eos obsit qui me ipsi maxime salvum
videre voluerunt, saepiusque, iudices, mihi venit in mentem
admirandum esse M. Laterensem, hominem studiosissimum
et dignitatis et salutis meae, reum sibi hunc potissimum
delegisse quam metuendum ne vobis id ille magna ratione
fecisse videatur.
[sect. 3] quamquam mihi non sumo tantum neque
adrogo, iudices, ut Cn. Plancium suis erga me meritis impunitatem
consecutum putem. Nisi eius integerrimam
vitam, modestissimos mores, summam fidem, continentiam,
pietatem, innocentiam ostendero, nihil de poena recusabo;
sin omnia praestitero quae sunt a bonis viris exspectanda,
petam, iudices, a vobis ut, cuius misericordia salus mea
custodita sit, ei vos vestram misericordiam me deprecante
tribuatis. equidem ad reliquos labores, quos in hac causa
maiores suscipio quam in ceteris, etiam hanc molestiam adsumo,
quod mihi non solum pro Cn. Plancio dicendum est,
cuius ego salutem non secus ac meam tueri debeo, sed
etiam pro me ipso, de quo accusatores plura paene quam de
re reoque dixerunt.
Ch. 2 [sect. 4] quamquam, iudices, si quid est in me
ipso ita reprehensum ut id ab hoc seiunctum sit, non me id
magno opere conturbat; non enim timeo ne, quia perraro
grati homines reperiantur, idcirco, cum me nimium gratum
illi esse dicant, id mihi criminosum esse possit. quae vero
ita sunt agitata ab illis ut aut merita Cn. Planci erga me
minora esse dicerent quam a me ipso praedicarentur, aut, si
essent summa, negarent ea tamen ita magni ut ego putarem
ponderis apud vos esse debere, haec mihi sunt tractanda,
iudices, et modice, ne quid ipse offendam, et tum denique
cum respondero criminibus, ne non tam innocentia reus
sua quam recordatione meorum temporum defensus esse
videatur.
[sect. 5]
sed mihi in causa facili atque explicata perdifficilis,
iudices, et lubrica defensionis ratio proponitur. nam, si
tantum modo mihi necesse esset contra Laterensem dicere,
tamen id ipsum esset in tanto usu nostro tantaque amicitia
molestum. vetus est enim lex illa iustae veraeque amicitiae
quae mihi cum illo iam diu est, ut idem amici semper velint,
neque est ullum amicitiae certius vinculum quam consensus
et societas consiliorum et voluntatum. mihi autem non id
est in hac re molestissimum, contra illum dicere, sed multo
illud magis quod in ea causa contra dicendum est in qua
quaedam hominum ipsorum videtur facienda esse contentio.
[sect. 6] quaerit enim Laterensis atque hoc uno maxime urget qua
se virtute, qua laude Plancius, qua dignitate superarit. ita,
si cedo illius ornamentis, quae multa et magna sunt, non
solum huius dignitatis iactura facienda est sed etiam largitionis
recipienda suspicio est; sin hunc illi antepono, contumeliosa
habenda est oratio, et dicendum est id quod ille
me flagitat, Laterensem a Plancio dignitate esse superatum.
ita aut amicissimi hominis existimatio offendenda est, si
illam accusationis condicionem sequar, aut optime de me
meriti salus deserenda.
Ch. 3
sed ego, Laterensis, caecum me et praecipitem ferri confitear
in causa, si te aut a Plancio aut ab ullo dignitate
potuisse superari dixero. itaque discedam ab ea contentione
ad quam tu me vocas et veniam ad illam ad quam me causa
ipsa deducit.
[sect. 7] quid? tu in magistratibus dignitatis iudicem
putas esse populum? fortasse non numquam est; utinam
vero semper esset! sed est perraro et, si quando est, in eis
magistratibus est mandandis quibus salutem suam committi
putat; his levioribus comitiis diligentia et gratia petitorum
honos paritur, non eis ornamentis quae esse in te videmus.
nam quod ad populum pertinet, semper dignitatis iniquus
iudex est qui aut invidet aut favet. quamquam nihil potes
in te, Laterensis, constituere quod sit proprium laudis tuae
quin id tibi sit commune cum Plancio.
[sect. 8] sed hoc totum
agetur alio loco; nunc tantum disputo de iure populi, qui et
potest et solet non numquam dignos praeterire; nec, si a
populo praeteritus est quem non oportuit, a iudicibus condemnandus
est qui praeteritus non est. nam, si ita esset,
quod patres apud maiores nostros tenere non potuerunt, ut
reprehensores essent comitiorum, id haberent iudices, quod
multo etiam minus esset ferendum. tum enim magistratum
non gerebat is qui ceperat, si patres auctores non erant facti;
nunc postulatur a vobis ut eius exitio qui creatus sit iudicium
populi Romani reprendatis. itaque iam quoniam qua
nolui ianua sum ingressus in causam, sperare videor tantum
afuturam esse orationem meam a minima suspicione offensionis
tuae, te ut potius obiurgem, quod iniquum in discrimen
adducas dignitatem tuam, quam ut eam ego ulla contumelia
coner attingere.
Ch. 4 [sect. 9] tu continentiam, tu industriam,
tu animum in rem publicam, tu virtutem, tu innocentiam,
tu fidem, tu labores tuos, quod aedilis non sis factus, fractos
esse et abiectos et repudiatos putas? vide tandem, Laterensis,
quantum ego a te dissentiam. si me dius fidius decem
soli essent in civitate viri boni, sapientes, iusti, graves, qui
te indignum aedilitate iudicavissent, gravius de te iudicatum
putarem quam est hoc quod tu metuis ne a populo iudicatum
esse videatur. non enim comitiis iudicat semper
populus, sed movetur plerumque gratia, cedit precibus, facit
eos a quibus est maxime ambitus, denique, etiam si iudicat,
non dilectu aliquo aut sapientia ducitur ad iudicandum, sed
impetu non numquam et quadam etiam temeritate. non est
enim consilium in volgo, non ratio, non discrimen, non
diligentia, semperque sapientes ea quae populus fecisset
ferenda, non semper laudanda dixerunt. qua re, cum te
aedilem fieri oportuisse dicis, populi culpam, non competitoris
accusas.
[sect. 10] Vt fueris dignior quam Planciusde quo ipso
tecum ita contendam paulo post ut conservem dignitatem
tuamsed ut fueris dignior, non competitor a quo es victus,
sed populus a quo es praeteritus, in culpa est. in quo illud
primum debes putare, comitiis, praesertim aediliciis, studium
esse populi, non iudicium; eblandita illa, non enucleata esse
suffragia; eos qui suffragium ferant, quid cuique ipsi debeant
considerare saepius quam quid cuique a re publica debeatur.
sin autem mavis esse iudicium, non tibi id rescindendum
est sed ferendum.
[sect. 11] 'male iudicavit populus.' at iudicavit.
'non debuit.' at potuit. 'non fero.' at multi clarissimi
et sapientissimi cives tulerunt. est enim haec condicio
liberorum populorum praecipueque huius principis populi
et omnium gentium domini atque victoris, posse suffragiis
vel dare vel detrahere quod velit cuique; nostrum est autem,
nostrum qui in hac tempestate populi iactemur et fluctibus
ferre modice populi voluntates, adlicere alienas, retinere
partas, placare turbatas; honores si magni non putemus,
non servire populo; sin eos expetamus, non defetigari
supplicando.
Ch. 5 [sect. 12]
venio iam ad ipsius populi partis ut illius contra te
oratione potius quam mea disputem. qui si tecum congrediatur
et si una loqui voce possit, haec dicat: 'ego tibi,
Laterensis, Plancium non anteposui sed, cum essetis aeque
boni viri, meum beneficium ad eum potius detuli qui a me
contenderat quam ad eum qui mihi non nimis submisse
supplicarat.' respondebis, credo, te splendore et vetustate
familiae fretum non valde ambiendum putasse. at vero te
ille ad sua instituta suorumque maiorum exempla revocabit;
semper se dicet rogari voluisse, semper sibi supplicari; se
M. Seium, qui ne equestrem quidem splendorem incolumem
a calamitate iudici retinere potuisset, homini nobilissimo,
innocentissimo, eloquentissimo, M. Pisoni, praetulisse;
praeposuisse se Q. Catulo, summa in familia nato, sapientissimo
et sanctissimo viro, non dico C. Serranum, stultissimum
hominemfuit enim tamen nobilisnon C.
Fimbriam, novum hominemfuit enim et animi satis magni
et consilised Cn. Mallium, non solum ignobilem verum
sine virtute, sine ingenio, vita etiam contempta ac sordida.
'desiderarunt te,' inquit, 'oculi mei, cum tu esses Cyrenis;
[sect. 13]
me enim quam socios tua frui virtute malebam, et quo plus
intererat, eo plus aberat a me, cum te non videbam. deinde
sitientem me virtutis tuae deseruisti ac reliquisti. coeperas
enim petere tribunatum pl. temporibus eis quae istam eloquentiam
et virtutem requirebant; quam petitionem cum
reliquisses, si hoc indicasti, tanta in tempestate te gubernare
non posse, de virtute tua dubitavi, si nolle, de voluntate;
sin, quod magis intellego, temporibus te aliis reservasti, ego
quoque,' inquiet populus Romanus, 'ad ea te tempora
revocavi ad quae tu te ipse servaras. pete igitur eum
magistratum in quo mihi magnae utilitati esse possis; aediles
quicumque erunt, idem mihi sunt ludi parati; tribuni pl.
permagni interest qui sint. qua re aut redde mihi quod
ostenderas, aut si, quod mea minus interest, id te magis forte
delectat, reddam tibi istam aedilitatem etiam neglegenter
petenti, sed amplissimos honores ut pro dignitate tua consequare,
condiscas censeo mihi paulo diligentius supplicare.'
Ch. 6 [sect. 14]
haec populi oratio est, mea vero, Laterensis, haec: qua
re victus sis non debere iudicem quaerere, modo ne largitione
sis victus. nam si, quotienscumque praeteritus erit
is qui non debuerit praeteriri, totiens oportebit eum qui
factus erit condemnari, nihil iam est quod populo supplicetur,
nihil quod diribitio, nihil quod renuntiatio suffragiorum
exspectetur. simul ut qui sint professi videro, dicam:
'hic familia consulari est, ille praetoria;
[sect. 15] reliquos video esse
ex equestri loco; sunt omnes sine macula, sunt omnes aeque
boni viri atque integri, sed servari necesse est gradus; cedat
consulari generi praetorium, ne contendat cum praetorio
nomine equester locus.' sublata sunt studia, exstinctae
suffragationes, nullae contentiones, nulla libertas populi in
mandandis magistratibus, nulla exspectatio suffragiorum;
nihil, ut plerumque evenit, praeter opinionem accidet, nulla
erit posthac varietas comitiorum. sin hoc persaepe accidit
ut et factos aliquos et non factos esse miremur, si campus
atque illae undae comitiorum, ut mare profundum et immensum,
sic effervescunt quodam quasi aestu ut ad alios accedant,
ab aliis autem recedant, tamen nos <in> impetu studiorum
et motu temeritatis modum aliquem et consilium et rationem
requiremus?
[sect. 16] qua re noli me ad contentionem vestrum
vocare, Laterensis. etenim si populo grata est tabella,
quae frontis aperit hominum, mentis tegit datque eam
libertatem ut quod velint faciant, promittant autem quod
rogentur, cur tu id in iudicio ut fiat exprimis quod non fit in
campo? 'hic quam ille dignior' perquam grave est dictu.
quo modo igitur est aequius? sic credo, quod agitur, quod
satis est iudici: 'hic factus est.' 'cur iste potius quam
ego?' vel nescio vel non dico vel denique quod mihi
gravissimum esset, si dicerem, sed impune tamen deberem
dicere: 'non recte.' nam quid adsequerere, si illa extrema
defensione uterer, populum quod voluisset fecisse, non
quod debuisset?
Ch. 7 [sect. 17]
quid? si populi quoque factum defendo, Laterensis, et
doceo Cn. Plancium non obrepsisse ad honorem, sed eo
venisse cursu qui semper patuerit hominibus ortis hoc
nostro equestri loco, possumne eripere orationi tuae contentionem
vestrum, quae tractari sine contumelia non
potest, et te ad causam aliquando crimenque deducere?
si, quod equitis Romani filius est, inferior esse debuit,
omnes tecum equitum Romanorum filii petiverunt. nihil
dico amplius; hoc tamen miror cur huic potissimum irascare
qui longissime a te afuit. equidem, si quando, ut fit, iactor
in turba, non illum accuso qui est in summa sacra via, cum
ego ad Fabianum fornicem impellor, sed eum qui in me
ipsum incurrit atque incidit. tu neque Q. Pedio, forti viro,
suscenses neque huic A. Plotio, ornatissimo homini familiari
meo, et ab eo qui hos dimovit potius quam ab eis qui in te
ipsum incubuerunt te depulsum putas.
[sect. 18] sed tamen haec
tibi est prima cum Plancio generis vestri familiaeque contentio,
qua abs te vincitur; cur enim non confitear quod
necesse est? sed non hic magis quam ego a meis competitoribus
et alias et in consulatus petitione vincebar. sed
vide ne haec ipsa quae despicis huic suffragata sint. sic
enim conferamus. est tuum nomen utraque familia consulare.
num dubitas igitur quin omnes qui favent nobilitati,
qui id putant esse pulcherrimum, qui imaginibus, qui
nominibus vestris ducuntur, te aedilem fecerint? equidem
non dubito. sed si parum multi sunt qui nobilitatem
ament, num ista est nostra culpa? etenim ad caput et ad
fontem generis utriusque veniamus.
Ch. 8 [sect. 19]
tu es e municipio antiquissimo Tusculano, ex quo sunt
plurimae familiae consulares, in quibus est etiam Iuventia
tot ex reliquis municipiis omnibus non sunthic est e
praefectura Atinati non tam prisca, non tam honorata, non
tam suburbana. quantum interesse vis ad rationem petendi?
primum utrum magis favere putas Atinatis an Tusculanos
suis? alteriscire enim hoc propter vicinitatem facile
possumcum huius ornatissimi atque optimi viri, Cn.
Saturnini, patrem aedilem, cum praetorem viderunt, quod
primus ille non modo in eam familiam sed etiam in praefecturam
illam sellam curulem attulisset, mirandum in
modum laetati sunt; alteroscredo, quia refertum est
municipium consularibus, nam malivolos non esse certo
scionumquam intellexi vehementius suorum honore laetari.
habemus hoc nos, habent nostra municipia.
[sect. 20] quid ego de
me, de fratre meo loquar? quorum honoribus agri ipsi prope
dicam montesque faverunt. num quando vides Tusculanum
aliquem de M. Catone illo in omni virtute principe,
num de Ti. Coruncanio municipe suo, num de tot Fulviis
gloriari? verbum nemo facit. at in quemcumque Arpinatem
incideris, etiam si nolis, erit tamen tibi fortasse etiam
de nobis aliquid, sed certe de C. Mario audiendum. primum
igitur hic habuit studia suorum ardentia, tu tanta quanta in
hominibus iam saturatis honoribus esse potuerunt.
[sect. 21] deinde
tui municipes sunt illi quidem splendidissimi homines, sed
tamen pauci, si quidem cum Atinatibus conferantur; huius
praefectura plena virorum fortissimorum, sic ut nulla tota
Italia frequentior dici possit; quam quidem nunc multitudinem
videtis, iudices, in squalore et luctu supplicem
vobis. hi tot equites Romani, tot tribuni aerariinam
plebem a iudicio dimisimus, quae cuncta comitiis adfuit
quid roboris, quid dignitatis huius petitioni attulerunt? non
<modo> enim tribum Teretinam, de qua dicam alio loco, sed
dignitatem, sed oculorum coniectum, sed solidam et robustam
et adsiduam frequentiam praebuerunt. nam municipia
coniunctione etiam vicinitatis vehementer moventur.
Ch. 9 [sect. 22] omnia
quae dico de Plancio dico expertus in nobis; sumus enim
finitimi Atinatibus. laudanda est vel etiam amanda vicinitas
retinens veterem illum offici morem, non infuscata
malivolentia, non adsueta mendaciis, non fucosa, non fallax,
non erudita artificio simulationis vel suburbano vel etiam
urbano. nemo Arpinas non Plancio studuit, nemo Soranus,
nemo Casinas, nemo Aquinas. tractus ille celeberrimus
Venafranus, Allifanus, tota denique ea nostra ita aspera et
montuosa et fidelis et simplex et fautrix suorum regio se
huius honore ornari, se augeri dignitate arbitrabatur, isdemque
nunc ex municipiis adsunt equites Romani publice
cum legatione <et> testimonio, nec minore nunc sunt sollicitudine
quam tum erant studio. etenim est gravius spoliari
fortunis quam non augeri dignitate.
[sect. 23] ergo ut alia in te erant
inlustriora, Laterensis, quae tibi maiores tui reliquerant, sic
te Plancius hoc non solum municipi verum etiam vicinitatis
genere vincebat; nisi forte te Labicana aut Gabina aut
Bovillana vicinitas adiuvabat, quibus e municipiis vix iam
qui carnem Latinis petant reperiuntur. adiungamus, si vis,
id quod tu huic obesse etiam putas, patrem publicanum;
qui ordo quanto adiumento sit in honore quis nescit? Flos
enim equitum Romanorum, ornamentum civitatis, firmamentum
rei publicae publicanorum ordine continetur.
[sect. 24] quis
est igitur qui neget ordinis eius studium fuisse in honore
Planci singulare? neque iniuria, vel quod erat pater is qui
est princeps iam diu publicanorum, vel quod is ab sociis
unice diligebatur, vel quod diligentissime rogabat, vel quia
pro filio supplicabat, vel quod huius ipsius in illum ordinem
summa officia quaesturae tribunatusque constabant, vel
quod illi in hoc ornando ordinem se ornare et consulere
liberis suis arbitrabantur.
Ch. 10
aliquid praetereatimide dicam, sed tamen dicendum
estnon enim opibus, non invidiosa gratia, non potentia
vix ferenda, sed commemoratione benefici, sed misericordia,
sed precibus aliquid attulimus etiam nos. appellavi populum
tributim, submisi me et supplicavi; ultro me hercule se mihi
etiam offerentis, ultro pollicentis rogavi. valuit causa
rogandi, non gratia.
[sect. 25] nec si vir amplissimus, cui nihil est
quod roganti concedi non iure possit, de aliquo, ut dicis,
non impetravit, ego sum adrogans quod me valuisse dico.
nam ut omittam illud quod ego pro eo laborabam qui
valebat ipse per sese, rogatio ipsa semper est gratiosissima
quae est officio necessitudinis coniuncta maxime. neque
enim ego sic rogabam ut petere viderer, quia familiaris esset
meus, quia vicinus, quia huius parente semper plurimum
essem usus, sed ut quasi parenti et custodi salutis meae.
non potentia mea sed causa rogationis fuit gratiosa. nemo
mea restitutione laetatus est, nemo iniuria doluit, cui non
huius in me misericordia grata fuerit.
[sect. 26] etenim si ante
reditum meum Cn. Plancio se volgo viri boni, cum hic
tribunatum peteret, ultro offerebant, cui nomen meum
absentis honori fuisset, ei meas praesentis preces non putas
profuisse? an Minturnenses coloni, quod C. Marium e
civili ferro atque ex impiis manibus eripuerunt, quod tecto
receperunt, quod fessum inedia fluctibusque recrearunt, quod
viaticum congesserunt, quod navigium dederunt, quod eum
linquentem terram eam quam servarat votis, ominibus
lacrimisque prosecuti sunt, aeterna in laude versantur;
Plancio, quod me vel vi pulsum vel ratione cedentem receperit,
iuverit, custodierit, his et senatui populoque Romano,
ut haberent quem reducerent, conservarit, honori hanc
fidem, misericordiam, virtutem fuisse miraris?
Ch. 11 [sect. 27]
vitia me hercule Cn. Planci res eae de quibus dixi tegere
potuerunt, ne tu in ea vita de qua iam dicam tot et tanta
adiumenta huic honori fuisse mirere. hic est enim qui
adulescentulus cum A. Torquato profectus in Africam sic
ab illo gravissimo et sanctissimo atque omni laude et honore
dignissimo viro dilectus est ut et contuberni necessitudo et
adulescentis modestissimi pudor postulabat, quod, si adesset,
non minus ille declararet quam hic illius frater patruelis et
socer, T. Torquatus, omni illi et virtute et laude par, qui est
quidem cum illo maximis vinclis et propinquitatis et adfinitatis
coniunctus, sed ita magnis amoris ut illae necessitudinis
causae leves esse videantur. fuit in Creta postea contubernalis
Saturnini, propinqui sui, miles huius Q. Metelli; cui cum
fuerit probatissimus hodieque sit, omnibus esse se probatum
sperare debet. in ea provincia legatus fuit C. Sacerdos,
qua virtute, qua constantia vir! L. Flaccus, qui homo, qui
civis! qualem hunc putent, adsiduitate testimonioque
declarant.
[sect. 28] in Macedonia tribunus militum fuit, in eadem
provincia postea quaestor. primum Macedonia sic eum
diligit ut indicant hi principes civitatum suarum; qui cum
missi sint ob aliam causam, tamen huius repentino periculo
commoti huic adsident, pro hoc laborant, huic si praesto
fuerint, gratius se civitatibus suis facturos putant quam si
legationem suam et mandata confecerint. L. vero Apuleius
hunc tanti facit ut morem illum maiorum qui praescribit in
parentum loco quaestoribus suis praetores esse oportere
officiis benivolentiaque superarit. tribunus pl. fuit non
fortasse tam vehemens quam isti quos tu iure laudas, sed
certe talis, quales si omnes semper fuissent, numquam
desideratus vehemens esset tribunus.
Ch. 12 [sect. 29]
omitto illa quae, si minus in scaena sunt, at certe, cum
sunt prolata, laudantur, ut vivat cum suis, primum cum
parentenam meo iudicio pietas fundamentum est omnium
virtutumquem veretur ut deumneque enim multo secus
est parens liberisamat vero ut sodalem, ut fratrem, ut
aequalem. quid dicam cum patruo, cum adfinibus, cum
propinquis, cum hoc Cn. Saturnino, ornatissimo viro? cuius
quantam honoris huius cupiditatem fuisse creditis, cum
videtis luctus societatem? quid de me dicam qui mihi in
huius periculo reus esse videor? quid de his tot viris talibus
quos videtis veste mutata? atque haec sunt indicia, iudices,
solida et expressa, haec signa probitatis non fucata forensi
specie, sed domesticis inusta notis veritatis. facilis est illa
occursatio et blanditia popularis; aspicitur, non attrectatur;
procul apparet, non excutitur, non in manus sumitur.
[sect. 30] omnibus igitur rebus ornatum hominem tam externis quam
domesticis, non nullis rebus inferiorem quam te, genere dico
et nomine, superiorem aliis, municipum, vicinorum, societatum
studio, meorum temporum memoria, parem virtute,
integritate, modestia aedilem factum esse miraris?
hunc tu vitae splendorem maculis aspergis istis? iacis
adulteria, quae nemo non modo nomine sed ne suspicione
quidem possit agnoscere. 'bimaritum' appellas, ut verba
etiam fingas, non solum crimina. ductum esse ab eo in
provinciam aliquem dicis libidinis causa, quod non crimen
est, sed impunitum in maledicto mendacium; raptam esse
mimulam, quod dicitur Atinae factum a iuventute vetere
quodam in scaenicos iure maximeque oppidano.
[sect. 31] O adulescentiam
traductam eleganter, cui quidem cum quod licuerit
obiciatur, tamen id ipsum falsum reperiatur! emissus
aliquis e carcere. et quidem emissus per imprudentiam,
emissus, ut cognostis, necessarii hominis optimique adulescentis
rogatu; idem postea praetoris mandatu requisitus.
atque haec nec ulla alia sunt coniecta maledicta in eius
vitam de cuius vos pudore, religione, integritate dubitetis.
Ch. 13
'pater vero,' inquit, 'etiam obesse filio debet.' O vocem
duram atque indignam tua probitate, Laterensis! pater ut
in iudicio capitis, pater ut in dimicatione fortunarum, pater
ut apud talis viros obesse filio debeat? qui si esset turpissimus,
si sordidissimus, tamen ipso nomine patrio valeret
apud clementis iudices et misericordis; valeret, inquam,
communi sensu omnium et dulcissima commendatione
naturae.
[sect. 32] sed cum sit Cn. Plancius is eques Romanus, ea
primum vetustate equestris nominis ut pater, ut avus, ut
maiores eius omnes equites Romani fuerint, summum in
praefectura florentissima gradum tenuerint et dignitatis et
gratiae, deinde ut ipse in legionibus P. Crassi imperatoris
inter ornatissimos homines, equites Romanos, summo splendore
fuerit, ut postea princeps inter suos plurimarum rerum
sanctissimus et iustissimus iudex, maximarum societatum
auctor, plurimarum magister: si non modo in eo nihil
umquam reprehensum sed laudata sunt omnia, tamen is
oberit honestissimo filio pater qui vel minus honestum et
alienum tueri vel auctoritate sua vel gratia possit?
[sect. 33]
'asperius,' inquit, 'locutus est aliquid aliquando.' immo
fortasse liberius. 'at id ipsum,' inquit, 'non est ferendum.'
ergo ei ferendi sunt qui hoc queruntur, libertatem equitis
Romani se ferre non posse? Vbinam ille mos, ubi illa
aequitas iuris, ubi illa antiqua libertas quae malis oppressa
civilibus extollere iam caput et aliquando recreata se erigere
debebat? equitum ego Romanorum in homines nobilissimos
maledicta, publicanorum in Q. Scaevolam, virum omnibus
ingenio, iustitia, integritate praestantem, aspere et
ferociter et libere dicta commemorem?
Ch. 14 consuli P. Nasicae
praeco Granius medio in foro, cum ille edicto iustitio domum
decedens rogasset Granium quid tristis esset; an quod
reiectae auctiones essent: 'immo vero,' inquit, 'quod
legationes.' idem tribuno pl. potentissimo homini, M.
Druso, et multa in re publica molienti, cum ille eum salutasset
<et>, ut fit, dixisset: 'quid agis, Grani?' respondit:
'immo vero tu, Druse, quid agis?' ille L. Crassi, ille M.
Antoni voluntatem asperioribus facetiis saepe perstrinxit
impune: nunc usque eo est oppressa nostra adrogantia
civitas ut, quae fuit olim praeconi in ridendo, nunc equiti
Romano in plorando non sit concessa libertas.
[sect. 34] quae enim
umquam Plancio vox fuit contumeliae potius quam doloris?
quid est autem umquam questus nisi cum a sociis et a se
iniuriam propulsaret? Cum senatus impediretur quo minus,
id quod hostibus semper erat tributum, responsum equitibus
Romanis redderetur, omnibus illa iniuria dolori fuit publicanis,
sed eum ipsum dolorem hic tulit paulo apertius.
communis ille sensus in aliis fortasse latuit; hic, quod cum
ceteris animo sentiebat, id magis quam ceteri et voltu
promptum habuit et lingua.
[sect. 35] quamquam, iudices,agnosco
enim ex mepermulta in Plancium quae ab eo numquam
dicta sunt conferuntur. ego quia dico aliquid aliquando
non studio adductus, sed aut contentione dicendi aut lacessitus,
et quia, ut fit in multis, exit aliquando aliquid si non
perfacetum, at tamen fortasse non rusticum, quod quisque
dixit, me id dixisse dicunt. ego autem, si quid est quod
mihi scitum esse videatur et homine ingenuo dignum atque
docto, non aspernor, stomachor cum aliorum non me digna
in me conferuntur. nam quod primus scivit legem de
publicanis tum cum vir amplissimus consul id illi ordini per
populum dedit quod per senatum, si licuisset, dedisset, si in
eo crimen est quia suffragium tulit, quis non tulit publicanus?
si quia primus scivit, utrum id sortis esse vis, an eius qui
illam legem ferebat? si sortis, nullum crimen est in casu;
si consulis, <statuis> etiam hunc a summo viro principem esse
ordinis iudicatum.
Ch. 15 [sect. 36]
sed aliquando veniamus ad causam. in qua tu nomine
legis Liciniae, quae est de sodaliciis, omnis ambitus leges
complexus es; neque enim quicquam aliud in hac lege nisi
editicios iudices es secutus. quod genus iudicum si est
aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam
ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi voluerit ab
accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras
causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri voluerit
iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis praetermitteret,
hoc tamen unum praetereundum putarit.
[sect. 37] quid?
huiusce rei tandem obscura causa est, an et agitata tum
cum ista in senatu res agebatur, et disputata hesterno die
copiosissime a Q. Hortensio, cui tum est senatus adsensus?
hoc igitur sensimus: 'cuiuscumque tribus largitor esset, et
per hanc consensionem quae magis honeste quam vere
sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione
corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus
essent esse notum.' ita putavit senatus, cum reo tribus
ederentur eae quas is largitione devinctas haberet, eosdem
fore testis et iudices. acerbum omnino genus iudici sed
tamen, si vel sua vel ea quae maxime esset cuique coniuncta
tribus ederetur, vix recusandum.
Ch. 16 [sect. 38] tu autem, Laterensis,
quas tribus edidisti? Teretinam, credo. fuit certe id
aequum et certe exspectatum est et fuit dignum constantia
tua. cuius tu tribus venditorem et corruptorem et sequestrem
Plancium fuisse clamitas, eam tribum profecto, severissimorum
praesertim hominum et gravissimorum, edere
debuisti. at Voltiniam; libet enim tibi nescio quid etiam
de illa tribu criminari. hanc igitur ipsam cur non edidisti?
quid Plancio cum lemonia, quid cum Oufentina, quid cum
Clustumina? nam Maeciam, non quae iudicaret, sed quae
reiceretur, esse voluisti.
[sect. 39] dubitatis igitur, iudices, quin vos
M. Laterensis suo iudicio non ad sententiam legis, sed ad
suam spem aliquam de civitate delegerit? dubitatis quin eas
tribus in quibus magnas necessitudines habet Plancius, cum
ille non ediderit, iudicarit officiis ab hoc observatas, non
largitione corruptas? quid enim potes dicere cur ista
editio non summam habeat acerbitatem, remota ratione illa
quam in decernendo secuti sumus?
[sect. 40] tu deligas ex omni
populo aut amicos tuos aut inimicos meos aut denique eos
quos inexorabilis, quos inhumanos, quos crudelis existimes;
tu me ignaro, nec opinante, inscio convoces et tuos et
tuorum amicorum necessarios, iniquos vel meos vel etiam
defensorum meorum, eodemque adiungas quos natura putes
asperos atque omnibus iniquos; deinde effundas repente ut
ante consessum meorum iudicum videam quam potuerim
qui essent futuri suspicari, apud eosque me ne quinque
quidem reiectis, quod in proximo reo de consili sententia
constitutum est, cogas causam de fortunis omnibus dicere?
non enim,
[sect. 41] si aut Plancius ita vixit ut offenderet sciens
neminem, aut tu ita errasti ut eos ederes imprudens, ut nos
invito te tamen ad iudices non ad carnifices veniremus,
idcirco ista editio per se non acerba est.
Ch. 17
an vero nuper clarissimi cives nomen editicii iudicis non
tulerunt, cum ex cxxv iudicibus principibus equestris ordinis
quinque et lxx reus reiceret, l referret, omniaque potius
permiscuerunt quam ei legi condicionique parerent; nos
neque ex delectis iudicibus sed ex omni populo, neque
editos ad reiciendum sed ab accusatore constitutos iudices
ita feremus ut neminem reiciamus?
[sect. 42] neque ego nunc legis
iniquitatem queror, sed factum tuum a sententia legis doceo
discrepare; et illud acerbum iudicium si, quem ad modum
senatus censuit populusque iussit, ita fecisses ut huic et
suam et ab hoc observatas tribus ederes, non modo non
quererer, sed hunc eis iudicibus editis qui idem testes esse
possent absolutum putarem, neque nunc multo secus existimo.
Cum enim has tribus edidisti, ignotis te iudicibus
uti malle quam notis indicavisti; fugisti sententiam legis,
aequitatem omnem reiecisti, in tenebris quam in luce causam
versari maluisti.
[sect. 43] 'Voltinia tribus ab hoc corrupta, Teretinam
habuerat venalem. quid diceret apud Voltiniensis aut apud
tribulis suos iudices?' immo vero tu quid diceres? quem
iudicem ex illis aut tacitum testem haberes aut vero etiam
excitares? etenim si reus tribus ederet, Voltiniam fortasse
Plancius propter necessitudinem ac vicinitatem, suam vero
certe edidisset. vel si quaesitor huic edendus fuisset, quem
tandem potius quam hunc C. Alfium quem habet, cui
notissimus esse debet, vicinum, tribulem, gravissimum
hominem iustissimumque edidisset? cuius quidem aequitas
et ea voluntas erga Cn. Planci salutem quam ille sine ulla
cupiditatis suspicione prae se fert facile declarat non fuisse
fugiendos tribulis huic iudices cui quaesitorem tribulem
exoptandum fuisse videatis.
Ch. 18 [sect. 44] neque ego nunc consilium
reprehendo tuum quod <non> eas tribus quibus erat hic
maxime notus edideris, sed a te doceo consilium non
servatum senatus. etenim quis te tum audiret illorum, aut
quid diceres? sequestremne Plancium? respuerent aures,
nemo agnosceret, repudiarent. an gratiosum? illi libenter
audirent, nos non timide confiteremur. noli enim putare,
Laterensis, legibus istis quas senatus de ambitu sanciri
voluerit id esse actum ut suffragatio, ut observantia, ut
gratia tolleretur. semper fuerunt viri boni qui apud tribulis
suos gratiosi esse vellent;
[sect. 45] neque vero tam durus in plebem
noster ordo fuit ut eam coli nostra modica liberalitate
noluerit, neque hoc liberis nostris interdicendum est, ne
observent tribulis suos, ne diligant, ne conficere necessariis
suis suam tribum possint, ne par ab eis munus in sua petitione
respectent. haec enim plena sunt offici, plena observantiae,
plena etiam antiquitatis. isto in genere et fuimus
ipsi, cum ambitionis nostrae tempora postulabant, et clarissimos
viros esse vidimus, et hodie esse volumus quam
plurimos gratiosos. decuriatio tribulium, discriptio populi,
suffragia largitione devincta severitatem senatus et bonorum
omnium vim ac dolorem excitarent. haec doce, haec
profer, huc incumbe, Laterensis, decuriasse Plancium, conscripsisse,
sequestrem fuisse, pronuntiasse, divisisse; tum
mirabor te eis armis uti quae tibi lex dabat noluisse. tribulibus
enim iudicibus non modo severitatem illorum, si ista
vera sunt, sed ne voltus quidem ferre possemus.
[sect. 46] hanc tu
rationem cum fugeris cumque eos iudices habere nolueris
quorum in huius delicto cum scientia certissima, tum dolor
gravissimus esse debuerit, quid apud hos dices qui abs te
taciti requirunt cur sibi hoc oneris imposueris, cur se potissimum
delegeris, cur denique se divinare malueris quam eos
qui scirent iudicare?
Ch. 19 ego Plancium, Laterensis, et ipsum
gratiosum esse dico et habuisse in petitione multos cupidos
sui gratiosos; quos tu si sodalis vocas, officiosam amicitiam
nomine inquinas criminoso; sin, quia gratiosi sint, accusandos
putas, noli mirari te id quod tua dignitas postularit
repudiandis gratiosorum amicitiis non esse adsecutum.
nam ut ego doceo gratiosum esse in sua tribu Plancium,
[sect. 47]
quod multis benigne fecerit, pro multis spoponderit, in
operas plurimos patris auctoritate et gratia miserit, quod
denique omnibus officiis per se, per patrem, per maiores
suos totam Atinatem praefecturam comprehenderit, sic tu
doce sequestrem fuisse, largitum esse, conscripsisse, tribulis
decuriavisse. quod si non potes, noli tollere ex ordine
nostro liberalitatem, noli maleficium putare esse gratiam,
noli observantiam sancire poena.
itaque haesitantem te in hoc sodaliciorum tribuario
crimine ad communem ambitus causam contulisti, in qua
desinamus aliquando, si videtur, volgari et pervagata declamatione
contendere.
[sect. 48] sic enim tecum ago. quam tibi
commodum est, unam tribum delige; tu doce, id quod
debes, per quem sequestrem, quo divisore corrupta sit; ego,
si id facere non potueris quod, ut opinio mea fert, ne incipies
quidem, per quem tulerit docebo. estne haec vera contentio?
placetne sic agi? num possum magis pedem conferre,
ut aiunt, aut propius accedere? quid taces, quid dissimulas,
quid tergiversaris? etiam atque etiam insto atque urgeo,
insector, posco atque adeo flagito crimen. quamcumque
tribum, inquam, delegeris quam tulerit Plancius, tu ostendito,
si poteris, vitium; ego qua ratione tulerit docebo. neque
erit haec alia ratio Plancio ac tibi, Laterensis. nam ut
quas tribus tu tulisti, si iam ex te requiram, possis quorum
studio tuleris explicare, sic ego hoc contendo, me tibi ipsi
adversario cuiuscumque tribus rationem poposceris redditurum.
Ch. 20 [sect. 49]
sed cur sic ago? quasi non comitiis iam superioribus
sit Plancius designatus aedilis; quae comitia primum habere
coepit consul cum omnibus in rebus summa auctoritate, tum
harum ipsarum legum ambitus auctor; deinde habere coepit
subito praeter opinionem omnium, ut, ne si cogitasset
quidem largiri quispiam, daretur spatium comparandi.
vocatae tribus, latum suffragium, diribitae <tabellae>. longe
plurimum valuit Plancius; nulla largitionis nec fuit nec
esse potuit suspicio. ain tandem? una centuria praerogativa
tantum habet auctoritatis ut nemo umquam prior eam
tulerit quin renuntiatus sit aut eis ipsis comitiis consul aut
certe in illum annum; aedilem tu Plancium factum esse
miraris, in quo non exigua pars populi, sed universus populus
voluntatem suam declararit, cuius in honore non unius
tribus pars sed comitia tota comitiis fuerint praerogativa?
quo quidem tempore,
[sect. 50] Laterensis, si id facere voluisses, aut
si gravitatis esse putasses tuae quod multi nobiles saepe
fecerunt, ut, cum minus valuissent suffragiis quam putassent,
postea prolatis comitiis prosternerent se et populo Romano
fracto animo atque humili supplicarent, non dubito quin
omnis ad te conversura <se> fuerit multitudo. numquam
enim fere nobilitas, integra praesertim atque innocens, a
populo Romano supplex repudiata est. sed si tibi gravitas
tua et magnitudo animi pluris fuit, sicuti esse debuit, quam
aedilitas, noli, cum habeas id quod malueris, desiderare id
quod minoris putaris. equidem primum ut honore dignus
essem maxime semper laboravi, secundo ut existimarer;
tertium mihi fuit illud quod plerisque primum est, ipse
honos, qui eis denique debet esse iucundus quorum dignitati
populus Romanus testimonium, non beneficium ambitioni
dedit.
Ch. 21 [sect. 51]
quaeris etiam, Laterensis, quid imaginibus tuis, quid
ornatissimo atque optimo viro, patri tuo, respondeas mortuo.
noli ista meditari atque illud cave potius ne tua ista querela
dolorque nimius ab illis sapientissimis viris reprendatur.
vidit enim pater tuus Appium Claudium, nobilissimum
hominem, vivo fratre suo, potentissimo et clarissimo civi, C.
Claudio, aedilem non esse factum et eundem sine repulsa
factum esse consulem; vidit hominem sibi maxime coniunctum,
egregium virum, L. Volcatium, vidit M. Pisonem ista
in aedilitate offensiuncula accepta summos a populo Romano
esse honores adeptos. avus vero tuus et P. Nasicae tibi
aediliciam praedicaret repulsam, quo cive neminem ego
statuo in hac re publica fortiorem, et C. Mari, qui duabus
aedilitatis acceptis repulsis septiens consul est factus, et L.
Caesaris, Cn. Octavi, M. Tulli, quos omnis scimus aedilitate
praeteritos consules esse factos.
[sect. 52] sed quid ego aedilicias
repulsas conligo? quae saepe eius modi habitae sunt ut eis
qui praeteriti essent benigne a populo factum videretur.
tribunus militum L. Philippus, summa nobilitate et
eloquentia, quaestor C. Caelius, clarissimus ac fortissimus
adulescens, tribuni pl. P. Rutilius Rufus, C. Fimbria, C.
Cassius, Cn. Orestes facti non sunt, quos tamen omnis consules
factos scimus esse. quae tibi ultro pater et maiores
tui non consolandi tui gratia dicent, neque vero quo te
liberent aliqua culpa, quam tu vereris ne a te suscepta
videatur, sed ut te ad istum cursum tenendum quem a prima
aetate suscepisti cohortentur. nihil est enim, mihi crede,
Laterensis, de te detractum. <detractum> dico; si me hercule
vere quod accidit interpretari velis, est aliquid etiam de
virtute significatum tua.
Ch. 22 noli enim existimare non magnum
quendam motum fuisse illius petitionis tuae, de qua ne
aliquid iurares destitisti. denuntiasti homo adulescens
quid de summa re publica sentires, fortius tu quidem quam
non nulli defuncti honoribus, sed apertius quam vel ambitionis
vel aetatis tuae ratio postulabat.
[sect. 53] quam ob rem in
dissentiente populo noli putare nullos fuisse quorum animos
tuus ille fortis animus offenderet; qui te incautum fortasse
nunc tuo loco demovere potuerunt, providentem autem et
praecaventem numquam certe movebunt.
an te illa argumenta duxerunt? 'dubitatis,' inquit,
'quin coitio facta sit, cum tribus plerasque cum Plotio
tulerit Plancius?' an una fieri potuerunt, si una tribus
non tulissent? 'at non nullas punctis paene totidem.'
quippe, cum iam facti prope superioribus comitiis declaratique
venissent. quamquam ne id quidem suspicionem
coitionis habuerit. neque enim umquam maiores nostri
sortitionem constituissent aediliciam, nisi viderent accidere
posse ut competitores pares suffragiis essent.
[sect. 54] et ais prioribus
comitiis Aniensem a Plotio Pedio, Teretinam <a> Plancio
tibi esse concessam; nunc ab utroque eas avolsas, ne in
angustum venirent. quam convenit nondum cognita populi
voluntate hos quos iam tum coniunctos fuisse dicis iacturam
suarum tribuum, quo vos adiuvaremini, fecisse; eosdem,
cum iam essent experti quid valerent, restrictos et tenacis
fuisse? etenim verebantur, credo, angustias. quasi res in
contentionem aut in discrimen aliquod posset venire. sed
tamen tu A. Plotium, virum ornatissimum, in idem crimen
vocando indicas eum te adripuisse a quo non sis interrogatus.
nam quod questus es pluris te testis habere de Voltinia
quam quot in ea tribu puncta tuleris, indicas aut eos testis
te producere qui, quia nummos acceperint, te praeterierint,
aut te ne gratuita quidem eorum suffragia tulisse.
Ch. 23 [sect. 55] illud
vero crimen de nummis quos in circo Flaminio deprehensos
esse dixisti caluit re recenti, nunc in causa refrixit. neque
enim qui illi nummi fuerint nec quae tribus nec qui divisor
ostendis. atque is quidem eductus ad consules qui tum in
crimen vocabatur se inique a tuis iactatum graviter querebatur.
qui si erat divisor, praesertim eius quem tu habebas
reum, cur abs te reus non est factus? cur non eius damnatione
aliquid ad hoc iudicium praeiudici comparasti?
sed neque tu haec exhibes neque eis confidis; alia te
ratio, alia cogitatio ad spem huius opprimendi excitavit.
magnae sunt in te opes, late patet gratia; multi amici, multi
cupidi tui, multi fautores laudis tuae. multi huic invident,
multis etiam pater, optimus vir, nimium retinens equestris
iuris et libertatis videtur; multi etiam communes inimici
reorum omnium, qui ita semper testimonium de ambitu
dicunt quasi aut moveant animos iudicum suis testimoniis,
aut gratum populo Romano sit, aut ab eo facilius ob eam
causam dignitatem quam volunt consequantur.
[sect. 56] quibuscum
me, iudices, pugnantem more meo pristino non videbitis;
non quo mihi fas sit quicquam defugere quod salus Planci
postulet, sed quia neque necesse est me id persequi voce
quod vos mente videatis, et quod ita de me meriti sunt illi
ipsi quos ego testis video paratos ut eorum reprehensionem
vos vestrae prudentiae adsumere, meae modestiae remittere
debeatis. illud unum vos magno opere oro atque obsecro,
iudices, cum huius quem defendo, tum communis periculi
causa, ne fictis auditionibus, ne disseminato dispersoque
sermoni fortunas innocentium subiciendas putetis.
[sect. 57] multi
amici accusatoris, non nulli etiam nostri iniqui, multi communes
obtrectatores atque omnium invidi multa finxerunt.
nihil est autem tam volucre quam maledictum, nihil facilius
emittitur, nihil citius excipitur, latius dissipatur. neque
ego, si fontem maledicti reperietis, ut neglegatis aut dissimuletis
umquam postulabo. sed si quid sine capite manabit,
aut si quid erit eius modi ut non exstet auctor, qui audierit
<autem> aut ita neglegens vobis esse videbitur ut unde audierit
oblitus sit, aut ita levem habebit auctorem ut memoria
dignum non putarit, huius illa vox volgaris 'audivi' ne quid
innocenti reo noceat oramus.
Ch. 24 [sect. 58]
sed venio iam ad L. Cassium, familiarem meum, cuius
ex oratione ne illum quidem Iuventium tecum expostulavi,
quem ille omni et humanitate et virtute ornatus adulescens
primum de plebe aedilem curulem factum esse dixit. in
quo, Cassi, si ita tibi respondeam, nescisse id populum
Romanum, neque fuisse qui id nobis narraret, praesertim
mortuo Congo, non, ut opinor, admirere, cum ego ipse non
abhorrens a studio antiquitatis me hic id ex te primum
audisse confitear. et quoniam tua fuit perelegans et persubtilis
oratio, digna equitis Romani vel studio vel pudore,
quoniamque sic ab his es auditus ut magnus honos et
ingenio et humanitati tuae tribueretur, respondebo ad ea
quae dixisti, quae pleraque de ipso me fuerunt; in quibus
ipsi aculei, si quos habuisti in me reprehendendo, tamen
mihi non ingrati acciderunt.
[sect. 59] Quaesisti utrum mihi putarem,
equitis Romani filio, faciliorem fuisse ad adipiscendos
honores viam an futuram esse filio meo, quia esset familia
consulari. ego vero quamquam illi omnia malo quam mihi,
tamen honorum aditus numquam illi faciliores optavi quam
mihi fuerunt. quin etiam, ne forte ille sibi me potius peperisse
iam honores quam iter demonstrasse adipiscendorum
putet, haec illi soleo praeciperequamquam ad praecepta
aetas non est gravisquae rex ille a Iove ortus suis praecepit
filiis:
vigilandum est semper; multae insidiae sunt bonis.
id quod multi invideant
Nostis cetera. nonne, quae scripsit gravis et ingeniosus
poeta, scripsit non ut illos regios pueros qui iam nusquam
erant, sed ut nos et nostros liberos ad laborem et ad laudem
excitaret?
[sect. 60]
quaeris quid potuerit amplius adsequi Plancius, si Cn.
Scipionis fuisset filius. magis aedilis fieri non potuisset,
sed hoc praestaret, quod ei minus invideretur. etenim
honorum gradus summis hominibus et infimis sunt pares,
gloriae dispares.
Ch. 25 quis nostrum se dicit M'. Curio, quis C.
Fabricio, quis C. Duellio parem, quis <A.> Atilio Calatino,
quis Cn. et P. Scipionibus, quis Africano, Marcello, maximo?
tamen eosdem sumus honorum gradus quos illi adsecuti.
etenim in virtute multi sunt adscensus, ut is maxime gloria
excellat qui virtute plurimum praestet; honorum populi
finis est consulatus; quem magistratum iam octingenti fere
consecuti sunt. Horum, si diligenter quaeres, vix decimam
partem reperies gloria dignam. sed nemo umquam sic egit
ut tu: 'cur iste fit consul? quid potuit amplius, si L.
Brutus esset, qui civitatem dominatu regio liberavit?'
honore nihil amplius, laude multum. sic igitur Plancius
nihilo minus quaestor est factus et tribunus pl. et aedilis
quam si esset summo loco natus, sed haec pari loco orti
sunt innumerabiles alii consecuti.
[sect. 61] profers triumphos T.
Didi et C. Mari et quaeris quid simile in Plancio. quasi
vero isti quos commemoras propterea magistratus ceperint
quod triumpharant, et non, quia commissi sunt eis magistratus
in quibus re bene gesta triumpharent, <propterea
triumpharint>. rogas quae castra viderit; qui et miles in
Creta hoc imperatore et tribunus in Macedonia militum
fuerit, et quaestor tantum ex re militari detraxerit temporis
quantum in me custodiendum transferre maluerit. quaeris
num disertus sit.
[sect. 62] immo, id quod secundum est, ne sibi
quidem videtur. num iuris consultus. quasi quisquam
sit qui sibi hunc falsum de iure respondisse dicat. omnes
enim istius modi artes in eis reprehenduntur qui, cum professi
sunt, satis facere non possunt, non in eis qui se afuisse
ab istis studiis confitentur. virtus, probitas, integritas in
candidato, non linguae volubilitas, non ars, non scientia
requiri solet. Vt nos in mancipiis parandis quamvis frugi
hominem si pro fabro aut pro tectore emimus, ferre moleste
solemus, si eas artis quas in emendo secuti sumus forte
nesciunt, sin autem emimus quem vilicum imponeremus,
quem pecori praeficeremus, nihil in eo nisi frugalitatem,
laborem, vigilantiam esse curamus, sic populus Romanus
deligit magistratus quasi rei publicae vilicos; in quibus si
qua praeterea est ars, facile patitur, sin minus, virtute eorum
et innocentia contentus est. quotus enim quisque disertus,
quotus quisque iuris peritus est, ut eos numeres qui volunt
esse? quod si praeterea nemo est honore dignus, quidnam
tot optimis et ornatissimis civibus est futurum?
Ch. 26 [sect. 63]
iubes Plancium de vitiis Laterensis dicere. nihil potest
nisi eum nimis in se iracundum putavisse. idem effers
Laterensem laudibus. facile patior id te agere multis verbis
quod ad iudicium non pertineat, et id te accusantem tam
diu dicere quod ego defensor sine periculo possim confiteri.
atqui non modo confiteor summa in Laterense ornamenta
esse sed te etiam reprehendo quod ea non enumeres, alia
quaedam inania et levia conquiras. 'Praeneste fecisse
ludos.' quid? alii quaestores nonne fecerunt? 'Cyrenis
liberalem in publicanos, iustum in socios fuisse.' quis
negat? sed ita multa Romae geruntur ut vix ea quae fiunt
in provinciis audiantur.
[sect. 64]
non vereor ne mihi aliquid, iudices, videar adrogare, si
de quaestura mea dixero. quamvis enim illa floruerit, tamen
eum me postea fuisse in maximis imperiis arbitror ut non ita
multum mihi gloriae sit ex quaesturae laude repetendum.
sed tamen non vereor ne quis audeat dicere ullius in Sicilia
quaesturam aut clariorem aut gratiorem fuisse. vere me
hercule hoc dicam: sic tum existimabam, nihil homines
aliud Romae nisi de quaestura mea loqui. frumenti in
summa caritate maximum numerum miseram; negotiatoribus
comis, mercatoribus iustus, mancipibus liberalis, sociis
abstinens, omnibus eram visus in omni officio diligentissimus;
excogitati quidam erant a Siculis honores in me
inauditi.
[sect. 65] itaque hac spe decedebam ut mihi populum
Romanum ultro omnia delaturum putarem. at ego cum
casu diebus eis itineris faciendi causa decedens e provincia
Puteolos forte venissem, cum plurimi et lautissimi in eis
locis solent esse, concidi paene, iudices, cum ex me quidam
quaesisset quo die Roma exissem et num quidnam esset
novi. cui cum respondissem me e provincia decedere:
'etiam me hercule,' inquit, 'ut opinor, ex Africa.'
Ch. 27 huic
ego iam stomachans fastidiose: 'immo ex Sicilia,' inquam.
tum quidam, quasi qui omnia sciret: 'quid? tu nescis,'
inquit, 'hunc quaestorem Syracusis fuisse?' quid multa?
destiti stomachari et me unum ex eis feci qui ad aquas
venissent.
[sect. 66]
sed ea res, iudices, haud scio an plus mihi profuerit quam
si mihi tum essent omnes gratulati. nam postea quam sensi
populi Romani auris hebetiores, oculos autem esse acris
atque acutos, destiti quid de me audituri essent homines
cogitare; feci ut postea cotidie praesentem me viderent,
habitavi in oculis, pressi forum; neminem a congressu meo
neque ianitor meus neque somnus absterruit. ecquid ego
dicam de occupatis meis temporibus, cui fuerit ne otium
quidem umquam otiosum? nam quas tu commemoras,
Cassi, legere te solere orationes, cum otiosus sis, has ego
scripsi ludis et feriis, ne omnino umquam essem otiosus.
etenim M. Catonis illud quod in principio scripsit Originum
suarum semper magnificum et praeclarum putavi, 'clarorum
virorum atque magnorum non minus oti quam negoti
rationem exstare oportere.' itaque si quam habeo laudem,
quae quanta sit nescio, parta Romae est, quaesita in foro;
meaque privata consilia publici quoque casus comprobaverunt,
ut etiam summa res publica mihi domi fuerit gerenda
et urbs in urbe servanda.
[sect. 67] eadem igitur, Cassi, via munita
Laterensi est, idem virtuti cursus ad gloriam, hoc facilior
fortasse quod ego huc a me ortus et per me nixus ascendi,
istius egregia virtus adiuvabitur commendatione maiorum.
sed ut redeam ad Plancium, numquam ex urbe is afuit
nisi sorte, lege, necessitate; non valuit rebus isdem quibus
fortasse non nulli, at valuit adsiduitate, valuit observandis
amicis, valuit liberalitate; fuit in oculis, petivit, ea est usus
ratione vitae qua minima invidia novi homines plurimi sunt
eosdem honores consecuti.
Ch. 28 [sect. 68]
nam quod ais, Cassi, non plus me Plancio debere quam
bonis omnibus, quod eis aeque mea salus cara fuerit, ego
me debere bonis omnibus fateor. sed etiam ei quibus ego
debeo boni viri et cives comitiis aediliciis aliquid se meo
nomine Plancio debere dicebant. verum fac me multis
debere et in eis Plancio; utrum igitur me conturbare oportet,
an ceteris, cum cuiusque dies venerit, hoc nomen quod
urget nunc cum petitur dissolvere? quamquam dissimilis
est pecuniae debitio et gratiae. nam qui pecuniam dissolvit,
statim non habet id quod reddidit; qui autem debet,
is retinet alienum; gratiam autem et qui refert habet, et qui
habet in eo ipso quod habet refert. neque ego nunc
Plancio desinam debere, si hoc solvero, nec minus ei
redderem voluntate ipsa, si hoc molestiae non accidisset.
quaeris a me,
[sect. 69] Cassi, quid pro fratre meo, qui mihi est carissimus,
quid pro meis liberis, quibus nihil mihi potest esse
iucundius, amplius quam quod pro Plancio facio facere
possim, nec vides istorum ipsorum caritate ad huius salutem
defendendam maxime stimulari me atque excitari. nam
neque illis huius salute a quo meam sciunt esse defensam
quicquam est optatius, et ego ipse numquam illos aspicio
quin, cum per hunc me eis conservatum esse meminerim,
huius meritum in me recorder.
Opimium damnatum esse commemoras, servatorem ipsum
rei publicae, Calidium adiungis, cuius lege Q. Metellus in
civitatem sit restitutus; reprehendis meas pro Plancio
preces, quod neque Opimius suo nomine liberatus sit neque
Metelli Calidius.
Ch. 29 de Calidio tibi tantum respondeo quod
ipse vidi, Q. Metellum Pium consulem praetoriis comitiis
petente Q. Calidio populo Romano supplicasse, cum quidem
non dubitaret et consul et homo nobilissimus patronum esse
illum suum et familiae nobilissimae dicere.
[sect. 70] quo loco quaero
ex te num id in iudicio Calidi putes quod ego in Planci
facio, aut Metellum Pium, si Romae esse potuisset, aut
patrem eius, si vixisset, non fuisse facturum. nam Opimi
quidem calamitas utinam ex hominum memoria posset
evelli! volnus illud rei publicae, dedecus huius imperi,
turpitudo populi Romani, non iudicium putandum est.
quam enim illi iudices, si iudices et non parricidae patriae
nominandi sunt, graviorem potuerunt rei publicae infligere
securim quam cum illum e civitate eiecerunt qui praetor
finitimo, consul domestico bello rem publicam liberarat?
at enim nimis ego magnum beneficium Planci facio et,
[sect. 71] ut
ais, id verbis exaggero. quasi vero me tuo arbitratu et non
meo gratum esse oporteat. 'quod istius tantum meritum?'
inquit; 'an quia te non iugulavit?' immo vero quia
iugulari passus non est. quo quidem tu loco, Cassi, etiam
purgasti inimicos meos meaeque vitae nullas ab illis insidias
fuisse dixisti. posuit hoc idem Laterensis. quam ob rem
paulo post de isto plura dicam; de te tantum requiro, utrum
putes odium in me mediocre inimicorum fuissequod fuit
ullorum umquam barbarorum tam immane ac tam crudele
in hostem?an fuisse in eis aliquem aut famae metum aut
poenae quorum vidisti toto illo anno ferrum in foro, flammam
in delubris, vim in tota urbe versari. Nisi forte existimas
eos idcirco vitae meae pepercisse quod de reditu meo nihil
timerent. et quemquam putas fuisse tam excordem qui
vivis his, stante urbe et curia rediturum me, si viverem, non
putaret? quam ob rem non debes is homo et is civis
praedicare vitam meam, quae fidelitate amicorum conservata
sit, inimicorum modestia non esse appetitam.
Ch. 30 [sect. 72]
respondebo tibi nunc, Laterensis, minus fortasse vehementer
quam abs te sum provocatus, sed profecto nec considerate
minus nec minus amice. nam primum fuit illud
asperius me, quae de Plancio dicerem, ementiri et temporis
causa fingere. scilicet homo sapiens excogitavi quam ob
rem viderer maximis benefici vinculis obstrictus, cum liber
essem et solutus. quid enim? mihi ad defendendum
Plancium parum multae, parum iustae necessitudines erant
familiaritatis, vicinitatis, patris amicitiae? quae si non essent,
vererer, credo, ne turpiter facerem, si hoc splendore et hac
dignitate hominem defenderem. fingenda mihi fuit videlicet
causa peracuta ut ei quem mihi debere oporteret ego me
omnia debere dicerem. at id etiam gregarii milites faciunt
inviti ut coronam dent civicam et se ab aliquo servatos esse
fateantur, non quo turpe sit protectum in acie ex hostium
manibus eripinam id accidere nisi forti viro et pugnanti
comminus non potest, sed onus benefici reformidant, quod
permagnum est alieno debere idem quod parenti.
[sect. 73] ego, cum
ceteri vera beneficia etiam minora dissimulent, ne obligati
esse videantur, eo me beneficio obstrictum esse ementior
cui ne referri quidem gratia posse videatur? an hoc tu,
Laterensis, ignoras? qui cum mihi esses amicissimus, cum
vel periculum vitae tuae mecum sociare voluisses, cum me
in illo tristi et acerbo luctu atque discessu non lacrimis
solum tuis sed animo, corpore, copiis prosecutus esses, cum
meos liberos et uxorem me absente tuis opibus auxilioque
defendisses, sic mecum semper egisti, te mihi remittere
atque concedere ut omne studium meum in Cn. Planci
honore consumerem, quod eius in me meritum tibi etiam
ipsi gratum esse dicebas.
[sect. 74] nihil autem me novi, nihil temporis
causa dicere, nonne etiam est illa testis oratio quae est
a me prima habita in senatu? in qua cum perpaucis nominatim
egissem gratias, quod omnes enumerari nullo modo
possent, scelus autem esset quemquam praeteriri, statuissemque
eos solum nominare qui causae nostrae duces et quasi
signiferi fuissent, in his Plancio gratias egi. recitetur oratio,
quae propter rei magnitudinem dicta de scripto est; in qua
ego homo astutus ei me dedebam cui nihil magno opere
deberem, et huius offici tanti servitutem astringebam testimonio
sempiterno. nolo cetera quae a me mandata sunt
litteris recitare; praetermitto, ne aut proferre videar ad
tempus aut eo genere uti litterarum quod meis studiis aptius
quam consuetudini iudiciorum esse videatur.
Ch. 31 [sect. 75]
atque etiam clamitas, Laterensis: 'quo usque ista dicis?
nihil in Cispio profecisti; obsoletae iam sunt preces tuae.'
de Cispio mihi igitur obicies, quem ego de me bene meritum,
quia te teste cognoram, te eodem auctore defendi? et ei
dices 'quo usque?' quem negas, quod pro Cispio contenderim,
impetrare potuisse? nam istius verbi 'quo usque'
haec poterat esse invidia: 'datus est tibi ille, condonatus
est ille; non facis finem; ferre non possumus.' ei quidem
qui pro uno laborarit <et> id ipsum non obtinuerit dici 'quo
usque?' inridentis magis est quam reprehendentis; nisi forte
ego unus ita me gessi in iudiciis, ita et cum his et inter hos
vixi, is in causis patronus, is in re publica civis et sum et
semper fui, solus ut a te constituar qui nihil a iudicibus
debeam umquam impetrare.
[sect. 76] et mihi lacrimulam Cispiani
iudici obiectas. sic enim dixisti: 'vidi ego tuam lacrimulam.'
vide quam me verbi tui paeniteat. non modo lacrimulam
sed multas lacrimas et fletum cum singultu videre potuisti.
an ego, qui meorum lacrimis me absente commotus simultates,
quas mecum habebat, deposuisset meaeque salutis non
modo non oppugnator, ut inimici mei putarant, sed etiam
defensor fuisset, huius in periculo non significarem dolorem
meum?
[sect. 77] tu autem, Laterensis, qui tum lacrimas meas gratas
esse dicebas, nunc easdem vis invidiosas videri.
Ch. 32
negas tribunatum Planci quicquam attulisse adiumenti
dignitati meae, atque hoc loco, quod verissime facere potes,
L. Racili, fortissimi et constantissimi viri, divina in me merita
commemoras. cui quidem ego, sicut Cn. Plancio, numquam
dissimulavi me plurimum debere semperque prae me feram;
nullas enim sibi ille neque contentiones neque inimicitias
neque vitae dimicationes nec pro re publica nec pro me defugiendas
putavit. atque utinam quam ego sum in illum
gratus, tam licuisset per hominum vim et iniuriam populo
Romano ei gratiam referre! sed si non eadem contendit in
tribunatu Plancius, existimare debes non huic voluntatem
defuisse sed me, cum tantum iam Plancio deberem, Racili
beneficiis fuisse contentum.
[sect. 78] an vero putas idcirco minus
libenter iudices mea causa esse facturos quod me esse gratum
crimineris? an, cum patres conscripti illo senatus consulto
quod in monumento Mari factum est, quo mea salus omnibus
est gentibus commendata, uni Cn. Plancio gratias egerint
unus enim fuit de magistratibus defensor salutis meaecui
senatus pro me gratias agendas putavit, ei ego a me referendam
gratiam non putem? atque haec cum vides, quo me
tandem in te animo putas esse, Laterensis? ullum esse tantum
periculum, tantum laborem, tantam contentionem quam
ego non modo pro salute tua sed etiam pro dignitate defugerim?
quo quidem etiam magis sum non dicam misernam
hoc quidem abhorret a virtute verbumsed certe exercitus,
non quia multis debeoleve enim est onus benefici gratia,
sed quia <nomina> saepe concurrunt, propter aliquorum bene
de me meritorum inter ipsos contentiones, ut eodem tempore
in omnis verear ne vix possim gratus videri.
[sect. 79]
sed ego haec meis ponderibus examinabo, non solum quid
cuique debeam sed etiam quid cuiusque intersit, et quid
a me cuiusque tempus poscat.
Ch. 33 agitur studium tuum vel
etiam, si vis, existimatio, laus aedilitatis; at Cn. Planci
salus, patria, fortunae. salvum tu me esse cupisti; hic
fecit etiam ut esse possem. distineor tamen et divellor
dolore et in causa dispari offendi te a me doleo; sed me dius
fidius multo citius meam salutem pro te abiecero quam Cn.
Planci salutem tradidero contentioni tuae.
[sect. 80] etenim, iudices,
cum omnibus virtutibus me adfectum esse cupio, tum nihil
est quod malim quam me et esse gratum et videri. haec enim
est una virtus non solum maxima sed etiam mater virtutum
omnium reliquarum. quid est pietas nisi voluntas grata in
parentes? qui sunt boni cives, qui belli, qui domi de patria
bene merentes, nisi qui patriae beneficia meminerunt? qui
sancti, qui religionum colentes, nisi qui meritam dis immortalibus
gratiam iustis honoribus et memori mente persolvunt?
quae potest esse vitae iucunditas sublatis amicitiis? quae
porro amicitia potest esse inter ingratos?
[sect. 81] quis est nostrum
liberaliter educatus cui non educatores, cui non magistri sui
atque doctores, cui non locus ipse ille mutus ubi alitus aut
doctus est cum grata recordatione in mente versetur? cuius
opes tantae esse possunt aut umquam fuerunt quae sine
multorum amicorum officiis stare possint? quae certe sublata
memoria et gratia nulla exstare possunt. equidem nihil
tam proprium hominis existimo quam non modo beneficio
sed etiam benivolentiae significatione adligari, nihil porro
tam inhumanum, tam immane, tam ferum quam committere
ut beneficio non dicam indignus sed victus esse videare.
quae cum ita sint,
[sect. 82] iam succumbam, Laterensis, isti tuo
crimini meque in eo ipso in quo nihil potest esse nimium,
quoniam ita tu vis, nimium gratum esse concedam petamque
a vobis, iudices, ut eum beneficio complectamini quem qui
reprehendit in eo reprehendit quod gratum praeter modum
dicat esse. neque enim illud ad neglegendam meam gratiam
debet valere quod dixit idem, vos nec nocentis nec
litigiosos esse, quo minus me apud vos valere oporteret.
quasi vero in amicitia mea non haec praesidia, si quae forte
sunt in me, parata semper amicis esse maluerim quam necessaria.
etenim ego de me tantum audeo dicere, amicitiam
meam voluptati pluribus quam praesidio fuisse, meque vehementer
vitae meae paeniteret, si in mea familiaritate locus
esset nemini nisi litigioso aut nocenti.
Ch. 34 [sect. 83]
sed haec nescio quo modo frequenter in me congessisti
saneque in eo creber fuisti, te idcirco in ludos causam
conicere noluisse ne ego mea consuetudine aliquid de tensis
misericordiae causa dicerem, quod in aliis aedilibus ante
fecissem. non nihil egisti hoc loco; nam mihi eripuisti
ornamentum orationis meae. deridebor, si mentionem
tensarum fecero, cum tu id praedixeris; sine tensis autem
quid potero dicere? hic etiam addidisti me idcirco mea
lege exsilio ambitum sanxisse ut miserabiliores epilogos
possem dicere. non vobis videtur cum aliquo declamatore,
non cum laboris et fori discipulo disputare?
[sect. 84] 'Rhodi enim,'
inquit, 'ego non fui'me volt fuisse'sed fui,' inquit
putabam in Vaccaeis dicturum'bis in Bithynia.' si locus
habet reprehensionis ansam aliquam, nescio cur severiorem
Nicaeam putes quam Rhodum; si spectanda causa est, et
tu in Bithynia summa cum dignitate fuisti et ego Rhodi
non minore. nam quod in eo me reprehendisti quod
nimium multos defenderem, utinam et tu, qui potes, et ceteri,
qui defugiunt, vellent me labore hoc levare! sed fit vestra
diligentia, qui causis ponderandis omnis fere repudiatis, ut
ad nos pleraeque confluant, qui miseris et laborantibus negare
nihil possumus.
[sect. 85] admonuisti etiam, quod in Creta fuisses,
dictum aliquod in petitionem tuam dici potuisse; me id
perdidisse. Vter igitur nostrum est cupidior dicti? egone
qui quod dici potuit non dixerim, an tu qui etiam ipse in te
dixeris? te aiebas de tuis rebus gestis nullas litteras
misisse, quod mihi meae quas ad aliquem misissem obfuissent.
quas ego mihi obfuisse non intellego, rei publicae
video prodesse potuisse.
Ch. 35 [sect. 86]
sed sunt haec leviora, illa vero gravia atque magna, quod
meum discessum, quem saepe defleras, nunc quasi reprehendere
et subaccusare voluisti. dixisti enim non auxilium mihi sed me
auxilio defuisse. ego vero fateor me, quod viderim mihi
auxilium non deesse, idcirco illi auxilio pepercisse. qui enim
status, quod discrimen, quae fuerit in re publica tempestas
illa quis nescit? tribunicius me terror an consularis furor
movit? decertare mihi ferro magnum fuit cum reliquiis
eorum quos ego florentis atque integros sine ferro viceram?
consules post hominum memoriam taeterrimi atque turpissimi,
sicut et illa principia et hi recentes rerum exitus
declararunt, quorum alter exercitum perdidit, alter vendidit,
empti provinciis a senatu, a re publica, a bonis omnibus
defecerant; qui exercitu, qui armis, qui opibus plurimum
poterant cum quid sentirent nesciretur, furialis illa vox
nefariis stupris, religiosis altaribus effeminata secum et illos
et consules facere acerbissime personabat; egentes in locupletis,
perditi in bonos, servi in dominos armabantur.
[sect. 87] at
erat mecum senatus, et quidem veste mutata, quod pro me
uno post hominum memoriam publico consilio susceptum
est. sed recordare qui tum fuerint consulum nomine
hostes, qui soli in hac urbe senatum senatui parere non
siverint edictoque suo non luctum patribus conscriptis sed
indicia luctus ademerint. at erat mecum cunctus equester
ordo; quem quidem in contionibus saltator ille Catilinae
consul proscriptionis denuntiatione terrebat. at tota Italia
convenerat; cui quidem belli intestini et vastitatis metus
inferebatur.
Ch. 36
hisce ego auxiliis studentibus atque incitatis uti me,
Laterensis, potuisse confiteor, sed erat non iure, non legibus,
non disceptando decertandumnam profecto, praesertim
tam bona in causa, numquam, quo ceteri saepe abundarunt,
id mihi ipsi auxilium meum defuissetarmis fuit, armis,
inquam, fuit dimicandum; quibus a servis atque a servorum
ducibus caedem fieri senatus et bonorum rei publicae exitiosum
fuisset.
[sect. 88] vinci autem improbos a bonis fateor fuisse
praeclarum, si finem tum vincendi viderem, quem profecto
non videbam. Vbi enim mihi praesto fuissent aut tam
fortes consules quam L. Opimius, quam C. Marius, quam
L. Flaccus, quibus ducibus improbos civis res publica vicit armatis,
aut, si minus fortes, at tamen tam iusti quam P. Mucius,
qui arma quae privatus P. Scipio ceperat, ea Ti. Graccho
interempto iure optimo sumpta esse defendit? esset igitur
pugnandum cum consulibus. nihil dico amplius nisi illud:
victoriae nostrae gravis adversarios paratos, interitus nullos
esse ultores videbam.
[sect. 89] hisce ego auxiliis salutis meae si
idcirco defui quia nolui dimicare, fatebor id quod vis, non
mihi auxilium, sed me auxilio defuisse; sin autem, quo
maiora studia in me bonorum fuerunt, hoc eis magis consulendum
et parcendum putavi, tu id in me reprehendis quod
Q. Metello laudi datum est hodieque est et semper erit
maximae gloriae? quem, ut potes ex multis audire qui tum
adfuerunt, constat invitissimis viris bonis cessisse, nec fuisse
dubium quin contentione et armis superior posset esse.
ergo ille cum suum, non cum senatus factum defenderet,
cum perseverantiam sententiae suae, non salutem rei publicae
retinuisset, tamen ob illam <constantiam>, quod illud voluntarium
volnus accepit, iustissimos omnium Metellorum et
clarissimos triumphos gloria et laude superavit, quod et illos
ipsos improbissimos civis interfici noluit et ne quis bonus
interiret in eadem caede providit; ego tantis periculis propositis
cum, si victus essem, interitus rei publicae, si vicissem,
infinita dimicatio pararetur, committerem ut idem perditor
rei publicae nominarer qui servator fuissem?
Ch. 37 [sect. 90]
mortem me timuisse dicis. ego vero ne immortalitatem
quidem contra rem publicam accipiendam putarem, nedum
emori cum pernicie rei publicae vellem. nam qui pro re
publica vitam edideruntlicet me desipere dicatisnumquam
me hercule eos mortem potius quam immortalitatem
adsecutos putavi. ego vero si tum illorum impiorum ferro
ac manu concidissem, in perpetuum res publica civile praesidium
salutis suae perdidisset. quin etiam si me vis aliqua
morbi aut natura ipsa consumpsisset, tamen auxilia posteritatis
essent imminuta, quod peremptum esset mea morte id
exemplum qualis futurus in me restituendo fuisset senatus
populusque Romanus. an, si umquam vitae cupiditas in
me fuisset, ego mense Decembri mei consulatus omnium
parricidarum tela commossem? quae, si xx quiessem dies,
in aliorum vigiliam consulum recidissent. quam ob rem,
si vitae cupiditas contra rem publicam est turpis, certe multo
mortis cupiditas mea turpior fuisset cum pernicie civitatis.
[sect. 91]
nam quod te esse in re publica liberum es gloriatus, id
ego et fateor et laetor et tibi etiam in hoc gratulor; quod
me autem negasti, in eo neque te neque quemquam diutius
patiar errare.
Ch. 38 nam si quis idcirco aliquid de libertate mea
deminutum putat quod non ab omnibus isdem a quibus antea
solitus sum dissentire dissentiam, primum, si bene de me
meritis gratum me praebeo, nonne desino incurrere in crimen
hominis nimium memoris nimiumque grati? sin autem aliquando
sine ullo rei publicae detrimento respicio etiam salutem
cum meam tum meorum, certe non modo non sum
reprehendendus sed etiam, si ruere vellem, boni viri me ut id
ne facerem rogarent.
[sect. 92] res vero ipsa publica, si loqui posset,
ageret mecum ut, quoniam sibi servissem semper, numquam
mihi, fructus autem ex sese non, ut oportuisset, laetos et
uberes, sed magna acerbitate permixtos tulissem, ut iam mihi
servirem, consulerem meis; se non modo satis habere a me
sed etiam vereri ne parum mihi pro eo quantum a me haberet
reddidisset.
[sect. 93] quid? si horum ego nihil cogito et idem sum
in re publica qui fui semper, tamenne libertatem requires
meam? quam tu ponis in eo, si semper cum eis quibuscum
aliquando contendimus depugnemus. quod est longe secus.
stare enim omnes debemus tamquam in orbe aliquo rei publicae,
qui quoniam versatur, eam deligere partem ad quam
nos illius utilitas salusque converterit.
Ch. 39
ego autem Cn. Pompeium non dico auctorem, ducem,
defensorem salutis meaenam haec privatim fortasse officiorum
memoriam et gratiam quaeruntsed dico hoc quod ad
salutem rei publicae pertinet: ego eum non tuear quem
omnes in re publica principem esse concedunt? ego C.
Caesaris laudibus desim, quas primum populi Romani, nunc
etiam senatus, cui me semper addixi, plurimis atque amplissimis
iudiciis videam esse celebratas? tum hercule me
confitear non iudicium aliquod habuisse de utilitate rei publicae,
sed hominibus amicum aut inimicum fuisse.
[sect. 94] an, cum
videam navem secundis ventis cursum tenentem suum, si
non eum petat portum quem ego aliquando probavi, sed alium
non minus tutum atque tranquillum, cum tempestate pugnem
periculose potius quam illi, salute praesertim proposita, obtemperem
et paream? ego vero haec didici, haec vidi, haec
scripta legi; haec de sapientissimis et clarissimis viris et in
hac re publica et in aliis civitatibus monumenta nobis <et>
litterae prodiderunt, non semper easdem sententias ab isdem,
sed quascumque rei publicae status, inclinatio temporum,
ratio concordiae postularet, esse defensas. quod ego et
facio, Laterensis, et semper faciam libertatemque quam tu
in me requiris, quam ego neque dimisi umquam neque dimittam,
non in pertinacia, sed in quadam moderatione positam
putabo.
Ch. 40 [sect. 95]
nunc venio ad illud extremum in quo dixisti, dum Planci
in me meritum verbis extollerem, me arcem facere e cloaca
lapidemque e sepulcro venerari pro deo; neque enim mihi
insidiarum periculum ullum neque mortis fuisse. cuius ego
temporis rationem explicabo brevi neque invitus. nihil enim
est ex meis temporibus quod minus pervagatum, quodque
minus aut mea commemoratione celebratum sit aut hominibus
auditum atque notum. ego enim, Laterensis, ex illo
incendio legum, iuris, senatus, bonorum omnium cedens,
cum mea domus ardore suo deflagrationem urbi atque Italiae
toti minaretur, nisi quievissem, Siciliam petivi animo, quae
et ipsa erat mihi sicut domus una coniuncta et obtinebatur
a C. Vergilio, quocum me uno vel maxime cum vetustas tum
amicitia, cum mei fratris conlegia tum rei publicae causa
sociarat.
[sect. 96] vide nunc caliginem temporum illorum. Cum
ipsa paene insula mihi sese obviam ferre vellet, praetor ille,
eiusdem tribuni pl. contionibus propter eandem rei publicae
causam saepe vexatus, nihil amplius dico nisi me in Siciliam
venire noluit. quid dicam? C. Vergilio, tali civi et viro,
benivolentiam in me, memoriam communium temporum,
pietatem, humanitatem, fidem defuisse? nihil, iudices, est
eorum sed, quam tempestatem nos vobiscum non tulissemus,
metuit ut eam ipse posset opibus suis sustinere. tum consilio
repente mutato Brundisium terra petere contendi; nam
maritimos cursus praecludebat hiemis magnitudo.
Ch. 41 [sect. 97] Cum
omnia illa municipia quae sunt a Vibone <ad> Brundisium in
fide mea, iudices, essent, iter mihi tutum multis minitantibus
magno cum suo metu praestiterunt. Brundisium veni vel
potius ad moenia accessi; urbem unam mihi amicissimam
declinavi, quae se potius exscindi quam e suo complexu ut
eriperer facile pateretur. in hortos me M. Laeni Flacci contuli.
cui cum omnis metus, publicatio bonorum, exsilium,
mors proponeretur, haec perpeti, si acciderent, maluit quam
custodiam mei capitis dimittere. cuius ego et parentis eius,
prudentissimi atque optimi senis, et fratris et utriusque filiorum
manibus in navi tuta ac fideli conlocatus, eorumque
preces et vota de meo reditu exaudiens Dyrrachium, quod
erat in fide mea, petere contendi.
[sect. 98] quo cum venissem, cognovi,
id quod audieram, refertam esse Graeciam sceleratissimorum
hominum ac nefariorum, quorum impium ferrum
ignisque pestiferos meus ille consulatus e manibus extorserat;
qui ante quam de meo adventu audire potuissent, cum a me
abessent aliquot dierum viam, in Macedoniam ad Planciumque
perrexi. hic vero simul atque mare me transisse cognovitaudi,
audi atque attende, Laterensis, ut scias quid
ego Plancio debeam, confiteareque aliquando me quod faciam
et grate et pie facere; huic autem, quae pro salute mea fecerit,
si minus profutura sint, obesse certe non oportere! nam
simul ac me Dyrrachium attigisse audivit, statim ad me
lictoribus dimissis, insignibus abiectis, veste mutata profectus
est.
[sect. 99] O acerbam mihi, iudices, memoriam temporis
illius et loci, cum hic in me incidit, cum complexus est conspersitque
lacrimis nec loqui prae maerore potuit! O rem
cum auditu crudelem tum visu nefariam! o reliquos omnis
dies noctesque eas quibus iste a me non recedens Thessalonicam
me in quaestoriumque perduxit! hic ego nunc de
praetore Macedoniae nihil dicam amplius nisi eum et civem
optimum semper et mihi amicum fuisse, sed eadem timuisse
quae ceteros; Cn. Plancium fuisse unum, non qui minus
timeret sed, si acciderent ea quae timerentur, mecum ea
subire et perpeti vellet.
[sect. 100] qui, cum ad me L. Tubero, meus
necessarius, qui fratri meo legatus fuisset, decedens ex Asia
venisset easque insidias quas mihi paratas ab exsulibus coniuratis
audierat ad me animo amicissimo detulisset, in Asiam
me ire propter eius provinciae mecum et cum meo fratre
necessitudinem comparantem non est passus; vi me, vi, inquam,
Plancius et complexu suo retinuit multosque mensis
a capite meo non discessit, abiecta quaestoria persona comitisque
sumpta.
Ch. 42 [sect. 101]
O excubias tuas, Cn. Planci, miseras, o flebilis vigilias, o
noctes acerbas, o custodiam etiam mei capitis infelicem! si
quidem ego tibi vivus non prosum, qui fortasse mortuus
profuissem. memini enim, memini neque umquam obliviscar
noctis illius cum tibi vigilanti, adsidenti, maerenti vana
quaedam miser atque inania falsa spe inductus pollicebar,
me, si essem in patriam restitutus, praesentem tibi gratias
relaturum; sin aut vitam mihi fors ademisset aut vis aliqua
maior reditum peremisset, hos, hosquos enim ego tum
alios animo intuebar?omnia tibi illorum laborum praemia
pro me persoluturos. quid me aspectas, quid mea promissa
repetis, quid meam fidem imploras? nihil tibi ego tum de
meis opibus pollicebar, sed de horum erga me benivolentia
promittebam; hos pro me lugere, hos gemere, hos decertare
pro meo capite vel vitae periculo velle videbam; de horum
desiderio, luctu, querelis cotidie aliquid tecum simul audiebam;
nunc timeo ne tibi nihil praeter lacrimas queam reddere,
quas tu in meis acerbitatibus plurimas effudisti.
[sect. 102] quid
enim possum aliud nisi maerere, nisi flere, nisi te cum mea
salute complecti? salutem tibi idem dare possunt qui mihi
reddiderunt. te tamenexsurge, quaeso!retinebo et
complectar, nec me solum deprecatorem fortunarum tuarum
sed comitem sociumque profitebor; atque, ut spero, nemo
erit tam crudeli animo tamque inhumano nec tam immemor
non dicam meorum in bonos meritorum, sed bonorum in
me, qui a me mei servatorem capitis divellat ac distrahat.
non ego meis ornatum beneficiis a vobis deprecor, iudices,
sed custodem salutis meae, non opibus contendo, non
auctoritate, non gratia, sed precibus, sed lacrimis, sed
misericordia, mecumque vos simul hic miserrimus et
optimus obtestatur parens, et pro uno filio duo patres
deprecamur.
[sect. 103] nolite, iudices, per vos, per fortunas, per
liberos vestros inimicis meis, eis praesertim quos ego pro
vestra salute suscepi, dare laetitiam gloriantibus vos iam
oblitos mei salutis eius a quo mea salus conservata est hostis
exstitisse; nolite animum meum debilitare cum luctu tum
etiam metu commutatae vestrae voluntatis erga me; sinite
me, quod vobis fretus huic saepe promisi, id a vobis ei persolvere.
[sect. 104] teque, C. Flave, oro et obtestor, qui meorum
consiliorum in consulatu socius, periculorum particeps,
rerum quas gessi adiutor fuisti, meque non modo salvum
semper sed etiam ornatum florentemque esse voluisti, ut
mihi per hos conserves eum per quem me tibi et his conservatum
vides. plura ne dicam tuae me etiam lacrimae
impediunt vestraeque, iudices, non solum meae, quibus ego
magno in metu meo subito inducor in spem, vos eosdem in
hoc conservando futuros qui fueritis in me, quoniam istis
vestris lacrimis de illis recordor quas pro me saepe et
multum profudistis.
[sect. a] maxime fuit optandum M. Scauro, iudices, ut nullo
suscepto cuiusquam odio sine offensione ac molestia retineret,
id quod praecipue semper studuit, generis, familiae,
nominis dignitatem.
[sect. c]
subiit etiam populi iudicium inquirente Cn. Domitio
tribuno plebis.
[sect. d]
reus est factus a Q. Servilio Caepione lege Servilia,
cum iudicia penes equestrem ordinem essent et P. Rutilio
damnato nemo tam innocens videretur ut non timeret illa.
[sect. e]
ab eodem etiam lege Varia custos ille rei publicae
proditionis est in crimen vocatus; vexatus a Q. Vario tribuno
plebis est.
[sect. f]
non enim tantum admiratus sum ego illum virum,
sicut omnes, sed etiam praecipue dilexi. primus enim me
flagrantem studio laudis in spem impulit posse virtute me
sine praesidio fortunae, quo contendissem, labore et constantia
pervenire.
[sect. g]
et quoniam congesta fuit accusatio magis acervo quodam
criminum, non distinctione aliqua generum et varietate.
[sect. h]
Bostarem igitur quendam dixit Norensem fugientem
e Sardinia Scauri adventum . . .
prius illum sepultum quam huic cenam esse
sublatam.
[sect. i]
si denique in illa bona invadere nullo modo potuisset
nisi mortuo Bostare.
[sect. k]
si me hercule, iudices, pro L. Tubulo dicerem, quem
unum ex omni memoria sceleratissimum et audacissimum
fuisse accepimus, tamen non timerem, venenum hospiti aut
convivae si diceretur cenanti ab illo datum cui neque heres
neque iratus fuisset.
[sect. m]
bona quam quod habebat <ve>niret. agedum ego defendi
Scau<ru>m, Triari; defende tu matrem.
[sect. n]
te <m>etue<r>e <n>e non solvendo fuisse, bona denique
reus n<e r>e<tinere vol>uis<se q>u<ae> proscripta esse<nt>, nis<i>.
[sect. o]
Cum dare nollet Aris, clam ex Sardinia est fugere
conatus.
[sect. p]
redimunt se ea parte corporis, propter
quam maxime expetuntur.
[sect. 1q]
sic, inquam, se, iudices, res habet; neque hoc a me
novum disputatur, sed quaesitum ab aliis est.
[sect. 1r]
<illa> audivimus, hoc vero meminimus ac paene vidimus,
eiusdem stirpis et nominis P. Crassum ne in manus incideret
inimicorum, se ipsum interemisse.
[sect. 2s]
ac neque illius Crassi factum superioris isdem honoribus
usus, qui fortissimus in bellis fuisset, M'. Aquilius potuit
imitari . . .
[sect. 2]
-tis suae rerumque gestarum senectutis dedecore foedavit.
quid vero? alterum Crassum temporibus isdem num aut
clarissimi viri Iulii aut summo imperio praeditus M. Antonius
potuit imitari?
[sect. 3] quid? in omnibus monumentis
Graeciae, quae sunt verbis ornatiora quam rebus, quis invenitur,
cum ab Aiace fabulisque discesseris, qui tamen ipse
ignominiae dolore, ut ait poeta, victor insolens se
victum non potuit pati,
praeter Atheniensem Themistoclem, qui se ipse morte multavit?
[sect. 4] at Graeculi quidem multa fingunt, apud quos etiam
Cleombrotum Ambraciotam ferunt se ex altissimo praecipitasse
muro, non quo acerbitatis accepisset aliquid, sed, ut
video scriptum apud Graecos, cum summi philosophi Platonis
graviter et ornate scriptum librum de morte legisset, in
quo, ut opinor, Socrates illo ipso die quo erat ei moriendum
permulta disputat, hanc esse mortem quam nos vitam
putaremus, cum corpore animus tamquam carcere saeptus
teneretur, vitam autem esse eam cum idem animus vinclis
corporis liberatus in eum se locum unde esset ortus rettulisset.
[sect. 5] num igitur ista tua Sarda Pythagoram aut Platonem
norat aut legerat? qui tamen ipsi mortem ita laudant ut
fugere vitam vetent atque id contra foedus fieri dicant
legemque naturae. Aliam quidem causam mortis voluntariae
nullam profecto iustam reperietis. atque hoc ille
vidit; nam iecit quodam loco vita illam mulierem spoliari
quam pudicitia maluisse.
[sect. 6] sed refugit statim nec de pudicitia
plura dixit veritus, credo, ne quem inridendi nobis
daret et iocandi locum. constat enim illam cum deformitate
summa fuisse, tum etiam senectute. qua re quae
potest, quamvis salsa ista Sarda fuerit, ulla libidinis aut
amoris esse suspicio?
[sect. 7]
ac ne existimes, Triari, quod adferam, in dicendo me
fingere ipsum et non a reo causam cognoscere, explicabo
tibi quae fuerint opiniones in Sardinia de istius mulieris
mortenam fuerunt duaequo etiam facilius . . .
[sect. 8]
. . . te dixi, libidinosam atque improbam matrem infami ac
noto adulterio iam diu diligebat. is cum hanc suam uxorem
anum et locupletem et molestam timeret, neque eam habere
in matrimonio propter foeditatem neque dimittere propter
dotem volebat. itaque compecto cum matre Bostaris consilium
cepit ut uterque Romam veniret; ibi se aliquam rationem
inventurum quem ad modum illam uxorem duceret
co<nfir>mavit.
[sect. 9]
hic opinio fuit, ut dixi, duplex, una non abhorrens a statu
naturaque rerum, Arinis uxorem paelicatus dolore concitatam,
cum audisset Arinem cum illa sua metus et fugae simulatione
Romam se contulisse, ut, cum antea consuetudo
inter eos fuisset, tum etiam nuptiis iungerentur, arsisse dolore
muliebri et mori quam id perpeti maluisse.
[sect. 10] altera non
minus veri similis et, ut opinor, in Sardinia magis etiam
credita, Arinem istum testem atque hospitem, Triari, tuum
proficiscentem Romam negotium dedisse liberto ut illi aniculae
non ille quidem vim adferretneque enim erat rectum
patronaesed collum digitulis duobus oblideret, resticula
cingeret, ut illa perisse suspendio putaretur.
[sect. 11] quae
quidem suspicio valuit etiam plus ob hanc causam quod,
cum agerent parentalia Norenses omnesque suo more ex
oppido exissent, tum illa est a liberto suspendisse se dicta.
discessus autem solitudo ei qui patronam suffocabat fuit
quaerenda, illi quae volebat mori non fuit.
[sect. 12] confirmata
vero suspicio est, quod anu mortua libertus statim tamquam
opere confecto Romam est profectus, Aris autem, simul ac
libertus de morte uxoris nuntiavit, continuo Romae matrem
illam Bostaris duxit uxorem.
[sect. 13]
en quibus familiis quam foedis, quam contaminatis, quam
turpibus datis hanc familiam, iudices. en quibus testibus
commoti, de quo homine, de quo genere, de quo nomine
sententias feratis, obliviscendum vobis putatis? matrum in
liberos, virorum in uxores scelera cernitis, crudelitate mixtas
libidines videtis immanis; duorum maximorum criminum
auctores, quibus criminibus haec tota apud ignaros aut invidos
infamata causa est, omni facinore et flagitio deformatos
habetis.
[sect. 14]
num igitur in his criminibus, iudices, residet etiam aliqua
suspicio? non perpurgata sunt, non refutata, non fracta?
qui igitur id factum est? quia dedisti mihi, Triari, quod
diluerem, in quo argumentarer, de quo disputarem; quia
genus eius modi fuit criminum quod non totum penderet
ex teste, sed quod ponderaret iudex ipse per sese.
[sect. 15] neque
vero, iudices, quicquam aliud in ignoto teste facere debemus
nisi ut argumento, coniectura, suspicione rerum ipsarum
vim naturamque quaeramus. etenim testis non modo afer
aut Sardus sane, si ita se isti malunt nominari, sed quivis
etiam elegantior ac religiosior impelli, deterreri, fingi, flecti
potest; dominus est ipse voluntatis suae, in quo est impunita
men<tien>di licen<t>i<a>.
[sect. 16] argumentum vero, quod quidem
est proprium reineque enim ullum aliud argumentum
vere vocari potestrerum vox est, naturae vestigium, veritatis
nota; id qualecumque est, maneat immutabile necesse
est; non enim fingitur ab oratore, sed sumitur. qua re,
in eo genere accusationis si vincerer, succumberem et
cederem; vincerer enim re, vincerer causa, vincerer veritate.
[sect. 17] agmen tu mihi inducas Sardorum et catervas et me
non criminibus urgere, sed Afrorum fremitu terrere conere?
non potero equidem disputare, sed ad horum fidem et mansuetudinem
con<fug>ere, <a>d ius iu<randum iudicum, ad> populi
Romani <aeq>uitatem, qui hanc familiam in hac urbe principem
voluit esse, deorum immortalium numen implorare potero,
qui semper exstiterunt huic generi nominique fautores.
[sect. 18]
'poposcit, imperavit, eripuit, coegit.' si doces tabulis,
quoniam habet seriem quandam et ordinem contracti negoti
confectio ipsa tabularum, attendam acriter et quid in defendendo
mihi agendum sit videbo. si denique nitere testibus
non dico bonis viris ac probatis, noti sint modo, quem
ad modum mihi cum quoque sit confligendum considerabo.
[sect. 19] sin unus color, una vox, una natio est omnium testium, si,
quod ei dicunt, non modo nullis argumentis sed ne litterarum
quidem aliquo genere aut publicarum aut privatarum,
quod tamen ipsum fingi potest, confirmare conantur, quo
me vertam, iudices, aut quid agam? Cum singulis disputem?
quid? non habuisti quod dares. habuisse se
dicet. quis id sciet, quis iudicabit? non fuisse causam.
finget fuisse. qui refellemus? potuisse non dare, si
noluisset. vi ereptum esse dicet. quae potest eloquentia
disputando ignoti hominis impudentiam confutare?
[sect. 20] non
agam igitur cum ista Sardorum conspiratione et cum expresso,
coacto sollicitatoque periurio subtiliter neque acu
quaedam enucleata argumenta conquiram, sed contra impetum
istorum impetu ego nostro concurram atque confligam.
non est unus mihi quisque ex illorum acie protrahendus
neque cum singulis decertandum atque pugnandum;
tota est acies illa uno impetu prosternenda.
[sect. 21]
est enim unum maximum totius Sardiniae frumentarium
crimen, de quo Triarius omnis Sardos interrogavit, quod
genus uno testimoni foedere et consensu omnium est confirmatum.
quod ego crimen ante quam attingo, peto a vobis,
iudices, ut me totius nostrae defensionis quasi quaedam
fundamenta iacere patiamini. quae si erunt, ut mea ratio
et cogitatio fert, posita et constituta, nullam accusationis
partem pertimescam.
[sect. 22] dicam enim primum de ipso genere
accusationis, postea de Sardis, tum etiam pauca de Scauro;
quibus rebus explicatis tum denique ad hoc horribile et
formidolosum frumentarium crimen accedam.
[sect. 23]
quod est igitur hoc accusationis, Triari, genus, primum
ut inquisitum non ieris? quae fuit ista tam ferox,
tam explorata huius opprimendi fiducia? pueris nobis
audisse videor L. Aelium, libertinum hominem litteratum
ac facetum, cum ulcisceretur patroni iniurias, nomen Q.
Muttonis, hominis sordidissimi, detulisse. A quo cum
quaereretur quam provinciam aut quam diem testium
postularet, horam sibi octavam, dum in foro bovario inquireret,
postulavit.
[sect. 24] hoc tu idem tibi in M. Aemilio
Scauro putasti esse faciendum? 'delata enim,' inquit,
'causa ad me Romam est.' quid? ad me Siculi nonne
Romam causam Siciliae detulerunt? at qui homines!
prudentes natura, callidi usu, doctrina eruditi. tamen ego
mihi provinciae causam in provincia ipsa cognoscendam et
discendam putavi.
[sect. 25] an ego querelas atque iniurias aratorum
non in segetibus ipsis arvisque cognoscerem? peragravi,
inquam, Triari, durissima quidem hieme vallis Agrigentinorum
atque collis. campus ille nobilissimus ac feracissimus
ipse me causam paene docuit Leontinus. adii casas
aratorum, a stiva ipsa homines mecum conloquebantur.
[sect. 26] itaque sic fuit illa expressa causa non ut audire ea quae
dicebam, iudices, sed ut cernere et paene tangere viderentur.
neque enim mihi probabile neque verum videbatur me,
cum fidelissimae atque antiquissimae provinciae patrocinium
recepissem, causam tamquam unius clientis in cubiculo meo
discere.
[sect. 27]
ego nuper, cum Reatini, qui essent in fide mea, me suam
publicam causam de Velini fluminibus et cuniculis apud hos
consules agere voluissent, non existimavi me neque dignitati
praefecturae gravissimae neque fidei meae satis esse
facturum, nisi me causam illam non solum homines sed
etiam locus ipse lacusque docuisset.
[sect. 28] neque tu aliter fecisses,
Triari, si te id tui isti Sardi facere voluissent, hi qui
te in Sardiniam minime venire voluerunt, ne longe aliter
omnia atque erant ad te delata cognosceres, nullam multitudinis
in Sardinia querelam, nullum in Scaurum odium
populi . . . .
[sect. 29]
<anhe>litu Aetnam ardere dicunt, sic Verrem obruissem
Sicilia teste tota. tu vero comperendinasti uno teste producto.
at quo teste, di immortales! non satis quod
uno, non quod ignoto, non quod levi; etiamne Valerio
teste primam actionem confecisti, qui patris tui beneficio
civitate donatus gratiam tibi non inlustribus officiis, sed
manifesto periurio rettulit?
[sect. 30] quod si te omen nominis
vestri forte duxit, nos tamen id more maiorum, quia faustum
putamus, non ad perniciem, verum ad salutem interpretamur.
sed omnis ista celeritas ac festinatio, quod inquisitionem,
quod priorem actionem totam sustulisti, illud patefecit et inlustravit
quod occultum tamen non erat, non esse hoc iudicium
iudici, sed comitiorum consularium causa comparatum.
[sect. 31]
hic ego Appium Claudium, consulem fortissimum atque
ornatissimum virum mecumque, ut spero, fideli in gratiam
reditu firmoque coniunctum, nullo loco, iudices, vituperabo.
fuerint enim eae partes aut eius quem id facere dolor et
suspicio sua coegit, aut eius qui has sibi partis depoposcit,
quod aut non animadvertebat quem violaret, aut facilem
sibi fore in gratiam reditum arbitrabatur;
[sect. 32] ego tantum dicam
quod et causae satis et in illum minime durum aut asperum
possit esse. quid enim habet turpitudinis Appium Claudium
M. Scauro esse inimicum? quid? avus eius P. Africano
non fuit, quid? mihi ipsi idem iste, quid? ego illi? quae
inimicitiae dolorem utrique nostrum fortasse aliquando, dedecus
vero certe numquam attulerunt.
[sect. 33] successori decessor
invidit, voluit eum quam maxime offensum quo magis ipsius
memoria excelleret; res non modo non abhorrens a consuetudine
sed usitata etiam et valde pervagata. neque vero
tam haec ipsa cotidiana res Appium Claudium illa humanitate
et sapientia praeditum per se ipsa movisset, nisi hunc
C. Claudi, fratris sui, competitorem fore putasset.
[sect. 34] qui sive
patricius sive plebeius essetnondum enim certum constitueratcum
hoc sibi contentionem fore putabat, Appius
autem hoc maiorem etiam quod illum in pontificatus petitione,
in saliatu, in ceteris meminerat fuisse patricium.
quam ob rem se consule neque repelli fratrem volebat
neque, iste si patricius esset, parem Scauro fore videbat, nisi
hunc aliquo aut metu aut infamia perculisset.
[sect. 35] ego id fratri
in honore fratris amplissimo non concedendum putem,
praesertim qui quid amor fraternus valeat paene praeter
ceteros sentiam? at enim frater iam non petit. quid tum?
si ille retentus a cuncta Asia supplice, si a negotiatoribus,
si a publicanis, si ab omnibus sociis, civibus exoratus anteposuit
honori suo commoda salutemque provinciae, propterea
putas semel exulceratum animum tam facile potuisse
sanari?
[sect. 36] quamquam in istis omnibus rebus, praesertim
apud homines barbaros, opinio plus valet saepe quam res
ipsa. persuasum est Sardis se nihil Appio gratius esse facturos
quam si de Scauri fama detraxerint; multorum etiam
spe commodorum praemiorumque ducuntur; omnia consulem
putant posse, praesertim ultro pollicentem. de quo
plura iam non dicam.
[sect. 37] quamquam ea quae dixi non secus
dixi quam si eius frater essem, non is qui et est et qui
multa dixit, sed is qui ego esse in meum consuevi. generi
igitur toti accusationis resistere, iudices, debetis, in quo nihil
more, nihil modo, nihil considerate, nihil integre, contra
improbe, turbide, festinanter, rapide omnia conspiratione,
imperio, auctoritate, spe, minis videtis esse suscepta.
[sect. 38]
venio nunc ad testis, in quibus docebo non modo nullam
fidem et auctoritatem sed ne speciem quidem esse aut
imaginem testium. etenim fidem primum ipsa tollit consensio,
quae patefacta est compromisso Sardorum et coniuratione
recitata; deinde illa cupiditas quae suscepta est spe
et pr<omissione> praemiorum; postremo ipsa natio, cuius tanta
vanitas est ut libertatem a servitute nulla re alia nisi
mentiendi licentia distinguendam putent.
[sect. 39] neque ego Sardorum
querelis moveri nos numquam <dico> oportere. non
sum aut tam inhumanus aut tam alienus a Sardis, praesertim
cum frater meus nuper ab eis decesserit, cum rei <fr>u<mentariae>
Cn. Pompei missu praefuisset, qui et ipse illis pro
sua fide et humanitate consuluit et eis vicissim percarus et
iucundus fuit.
[sect. 40] pateat vero hoc perfugium dolori, pateat
iustis querelis, coniurationi via intercludatur, obsaepiatur
insidiis, neque hoc in Sardis magis quam in Gallis, in Afris,
in Hispanis. damnatus est T. Albucius, C. Megaboccus ex
Sardinia non nullis etiam laudantibus Sardis. ita fidem
maiorem varietas ipsa faciebat. testibus enim aequis, tabulis
incorruptis tenebantur.
[sect. 41] nunc est una vox, una mens
non expressa dolore, sed simulata, neque huius iniuriis, sed
promissis aliorum et praemiis excitata. at creditum est
aliquando Sardis. et fortasse credetur aliquando, si integri
venerint, si incorrupti, si sua sponte, si non alicuius impulsu,
si soluti, si liberi. quae si erunt, tamen sibi credi gaudeant
et mirentur. Cum vero omnia absint, tamen se non respicient,
non gentis suae famam perhorrescent?
[sect. 42]
fallacissimum genus esse Phoenicum omnia monumenta
vetustatis atque omnes historiae nobis prodiderunt. ab his
orti Poeni multis Carthaginiensium rebellionibus, multis violatis
fractisque foederibus nihil se degenerasse docuerunt.
A Poenis admixto Afrorum genere Sardi non deducti in
Sardiniam atque ibi constituti, sed amandati et repudiati
coloni.
[sect. 43] qua re cum integri nihil fuerit in hac gente <pestilentiae>
plena, quam valde eam putamus tot transfusionibus
coacuisse? hic mihi ignoscet Cn. Domitius Sincaius, vir
ornatissimus, hospes et familiaris meus, ignoscent denique
omnes ab eodem Cn. Pompeio civitate donati, quorum
tamen omnium laudatione utimur, ignoscent alii viri boni
ex Sardinia; credo enim esse quosdam.
[sect. 44] neque ego, cum
de vitiis gentis loquor, neminem excipio; sed a me est de
universo genere dicendum, in quo fortasse aliqui suis moribus
et humanitate stirpis ipsius et gentis vitia vicerunt.
magnam quidem esse partem sine fide, sine societate et
coniunctione nominis nostri res ipsa declarat. quae est
enim praeter Sardiniam provincia quae nullam habeat amicam
populo Romano ac liberam civitatem?
[sect. 45a] Africa ipsa
parens illa Sardiniae, quae plurima et acerbissima cum
maioribus nostris bella gessit, non solum fidelissimis regnis
sed etiam in ipsa provincia se a societate Punicorum bellorum
Vtica teste defendit. Hispania ulterior Scipionum int<eritu>.
[sect. 45b]
copiis inops, gente fallax.
[sect. 45c]
inventi sunt qui etiam fratres populi Romani
vocarentur.
[sect. 45d]
hoc nomine audito quod per omnis gentis pervagatum
est.
[sect. 45f]
nam cum ex multis unus ei restaret Dolabella paternus
inimicus, qui cum Q. Caepione propinquo suo contra
Scaurum patrem suum subsignaverat, eas sibi inimicitias
non susceptas sed relictas.
[sect. 45g]
quae, malum, est ista ratio?
[sect. 45h]
quem purpura regalis non commovit, eum Sardorum
mastruca mutavit?
[sect. 45k]
praesertim cum propinquitas et celebritas loci suspicionem
desidiae tollat aut cupiditatis.
[sect. 45l]
ego porro, qui Albanas habeo columnas,
clitellis eas adportavi.
[sect. 45m]
domus tibi deerat? at habebas. pecunia superabat?
at egebas. incurristi amens in columnas, in alienos
insanus insanisti, depressam, caecam, iacentem domum
pluris quam te et fortunas tuas aestimasti.
[sect. 45n]
haec cum tu effugere non potuisses, contendes tamen
et postulabis ut M. Aemilius cum sua dignitate omni, cum
patris memoria, cum avi gloria, sordidissimae, vanissimae,
levissimae genti ac prope dicam pellitis testibus condonetur?
[sect. 46]
Vndique mihi suppeditat quod pro M. Scauro dicam,
quocumque non modo mens verum etiam oculi inciderunt.
Curia illa vos de gravissimo principatu patris fortissimoque
testatur, L. ipse Metellus, avus huius, sanctissimos deos illo
constituisse templo videtur in vestro conspectu, iudices, ut
salutem a vobis nepotis sui deprecarentur, quod ipsi saepe
multis laborantibus atque implorantibus ope sua subvenissent.
Capitolium illud templis tribus inlustratum,
[sect. 47] paternis atque
etiam huius amplissimis donis ornati aditus Iovis optimi
maximi, Iunonis Reginae, Minervae M. Scaurum apud . . .
illius L.
[sect. 48] Metelli, pontificis maximi, qui, cum templum
illud arderet, in medios se iniecit ignis et eripuit flamma Palladium
illud quod quasi pignus nostrae salutis atque imperi
custodiis Vestae continetur. qui utinam posset parumper
exsistere! eriperet ex hac flamma stirpem profecto suam,
qui eripuisset ex illo incendio di . . .
[sect. 49] . . . tum. te vero, M. Scaure, equidem video, video, inquam,
non cogito solum, nec vero sine magno animi maerore ac
dolore, cum tui fili squalorem aspexi, de te recordor. atque
utinam, sicut mihi tota in hac causa versatus ante oculos <es>,
sic nunc horum te offeras mentibus et in horum animis
adhaerescas! species me dius . . .
etiam si forte non nosset, tamen principem civitatis esse
diceret.
[sect. 50]
quo te nunc modo appellem? ut hominem? at non es
inter nos. Vt mortuum? at vivis et viges, at in omnium
animis atque ore versaris, atque divinus animus mortale
nihil habuit, neque tuorum quicquam potuit emori praeter
corpus. quocumque igitur te mo<do> . . .
[sect. 51]
Vniverse
|
|