CUM EXPLANATURUS ESSET AENEIDA VIRGILII. ORATIO XI. HABITA ROMAE III. NON. NOVEMBRIS MDLXXIX.
Ut in reliquis vitae partibus, sic in studiis et in ratione dicendi plerumque contingit, ut iuvenes quidem nitida et ad pompam atque ostentationem accommodata, senes autem utilia magis et fructuosa delectent. Itaque ego, qui olim florenti aetate omnes lepores festivitatesque dicendi, quantum quidem in me situm erat, summo studio aucupabar, et pectere ac comere cum cura orationem solebam, nunc ut aetate, ita consilio commutato, profutura potius quam oblectatura consector: neque tam id operam do, ut ab iis, qui ad me audiendum conveniunt, disertus habear, quam ut ipsi aliqua re bona et digna cognitu domum redeant auctiores. Et hoc quoque tamen ipsum voluptati vobis esse confido. Neque enim vere novo segetis herbescentis viriditas quam adulta aestate flavescentis et falcem vocantis maturitas, neque arborum in primos sese flores induentium quam opibus suis laborantium et earum pondere incurvescentium magis nos aspectus oblectat. Nunc igitur Aeneidos Virgilianae interpretationem ingressurus, poëmatis non tantum inter omnia Latina sine ulla dubitatione praestantissimi, sed etiam Graeciae gloriam in magnum discrimen vocantis, omittam multa, quae apte ad plausus et clamores excitandos in hoc argumento dici posse facile intelligo, convertamque orationem meam ad quarundam rerum tractationem, quas spes est neque nimis communes ac contritas, neque alienas ab hoc instituto, neque cognitu inutiles iudicatum iri. Dicam enim de Poëtices ipsius natura primum
[ 367 ]
et antiquitate, tum suavitate, et quid sit, quod eam tantopere suavem efficiat, quasque illa hominum generi utilitates et attulerit et perpetuo adferat; deinde quasdam Aristotelis de poëtis sententias, quae propter ipsius auctoritatem in omnium fere iam animis insederunt, tentabo et ad disquisitionem vocabo; postremo cum et de Virgilio ipso et de hoc, quod nobis in manibus est, eius poëmate pauca quaedam ad ipsius dignitatem ac commendationem pertinentia protulero, mittam concionem, neque committam, ut nimia longitudine aut vobis molestiae sim, aut aliis, qui post me in hunc locum conscensuri sunt, impedimento. Poëticam veteres, ut hinc exordiar, non tam artem esse quam incitationem quandam animi et furorem divinitus immissum, qualis est in vaticinantibus, iudicarunt. Quod ita expressit Cicero pro Archia: Sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia et doctrina et praeceptis et arte constare: poëtam natura ipsa valere, et mentis viribus excitari, et quasi divino quodam spiritu afflari. Et apud eundem Antonius lib. II. de Oratore hoc ipsum a Democrito et a Platone in scriptis relictum esse dicit. Ac de Democrito quidem aliis credamus necesse est, cum ipsius scripta perierint: apud Platonem autem ita multis locis hoc dicitur, ut putidum sit, eos accuratius percensere. Sed et poëtae ipsi hoc de se profitentur ac praedicant; quorum sunt illa:
multaque ad eundem modum; et Pindarus eo se Bacchylidi anteponit, quod ipse quidem natura valeat, Bacchylides arte subnixus temere multa profundat: itaque tantum interesse inter se et illum, quantum inter aquilam et corvos, gloriatur. Neque aut mons ille duplici vertice insignis aut fons, cuius haustu poëtas fieri aiunt, quidquam aliud indicant, quam eos non arte et industria, sed divino quodam spiritu et instinctu valere. Et certe praestantissimi poëtarum, Orpheus, Linus, Musaeus et ille omnium parens Homerus multis ante saeculis extiterunt, quam ulla praecepta poëtices tradita essent. Sed tamen si naturae tantum et ingenii, non artis et industriae poëtica est, quid est quod summus philosophus Aristoteles libros tres de arte poëtica scripsit? quod optimi poëtae Horatii libellus de eodem argumento scriptus manibus teritur? quod, ut ceterarum, ita huius quoque facultatis praecepta quotidie ab hominibus eruditissimis summo studio tractari videmus? An illud verius est, ut in oratore, sic in poëta, qui oratori affinis
[ 368 ]
quodammodo et in dissimili genere simillimus est, et naturae atque ingenii praestantiam et artem praeterea quandam ac praeceptorum observationem requiri? Ita quidem certe sentit Horatius, cuius illa sunt:
Natura fieret laudabile carmen, an arte,
Quaesitum est. Ego nec studium sine divite vena,
Nec rude quid prosit video ingenium; alterius sic
Altera poscit opem res et coniurat amice.
Fatendum tamen fortassis est, plus in poëta ingenium, plus in oratore industriam posse. Sed ut physici aiunt res e multis ac diversis elementis conflatas atque concretas ex eo nominari, quod in quaque dominetur: sic veteres illi, cum in poëtis illum animi ardorem plurimum posse quasique principatum obtinere; curam autem et industriam subsequi eique quasi famulari viderent: quod praecipuum esset, id solum esse dixerunt. Nam quod summi poëtae fuerunt, antequam quisquam poëtices praecepta traderet, idem in oratoribus dici potest: si quidem, ut alios omittam, ille ipse, quo nemo post homines natos eloquentior fuit, Demosthenes, omnes eloquentiae numeros antea impleverat, quam ab Aristotele, qui primus ut dialecticen, ita et rhetoricen ad artis formam redegit, libri ad eam rem pertinentes conscriberentur. Sed et emendate loquebantur homines, antequam grammatici nascerentur: neque ex illorum praeceptis emendate loquendi facultas, sed ipsa potius praecepta ex observatione eorum, qui bene loquerentur, enata sunt; quomodo iurisconsulti dicunt, non ius e regulis, sed e iure regulas extitisse. Neque omnino quidquam est aliud ars quam imitatio quaedam naturae: neque ulla est ars, cuius non semina ac principia naturae debeantur. Sic igitur a me primum illud caput eorum, quae proposueram, explicatum sit, ut poëticam neque impetum quendam animi temere sine ullis legibus vagantis esse statuamus, neque rursus totam praeceptis adligatam et adstrictam teneri; sed et generoso quodam ingenio, tum ad concipiendas animo rerum imagines, tum ad ea, quae conceperit, grandibus verbis et minime vulgari dicendi genere efferenda egregie facto, et praeterea diligenti cura atque observatione praeceptorum quorundam contineri. Antiquitas ipsius vel e Ciceronis testimonio omnibus nota est, qui e doctis antiquissimum esse ait poëtarum genus. Nos certe Homero, quem tamen multi poëtae antecesserant, nullum profanum scriptorem vetustiorem habemus. Et illi, qui primi dispersos homines congregasse et ex agresti ac ferina ad mitiorem et cultiorem vitam traduxisse perhibentur, non alii quam poëtae fuerunt: quos propterea Plato Deorum filios et sapientiae patres ac duces vocat.| II. de Rep. pag. 366. B. Lys. pag. 214. A. Fr. |
Qui cum et praeclaras sententias
[ 369 ]
funderent, et certis numeris ac pedibus verba vincirent, ita ut neque ulterius quam par erat excurrerent neque citerius subsisterent, sed paria paribus reddentes, aequilibritatem in dicendo quandam efficerent, et oraculorum similia atque aenigmatum speciem praebentia multa loquerentur: admirata eos illa rudis antiquitas et divinum aliquid in eis latere rata est, et suavitate cantuum irretita ducendam se illis gubernandamque permisit. Mulcet autem animos et incredibili suavitate perfundit poësis, ut uno verbo dicam, propter admirabilitatem. Delectat enim, ait Cicero, quicquid est admirabile. Poëtae autem et mira quaedam narrant, et ea miro modo eloquuntur. Iam omnes homines natura cupidi sunt scientiae; et admiratio stimulus quidam est ad sapientiam ac scientiam: impellit enim ad quaerendam caussam, in cuius cognitione ac perceptione posita scientia est. Itaque Aristoteles, cuius haec ex fontibus libamus, et admiratione ductos esse homines ait ad philosophandum; et ut quisque sapientiae amantissimus sit, ita esse amantissimum fabularum.| Vid. Metaphys. I. cap. 1. et 2. Fr. |
Delectant poëtae numero quoque ipso et sono, qui naturae nostrae ita consentaneus est, ut veterum quidam animum ipsum numerum esse atque harmoniam putaverint.| Cf. Plutarch. Tom. X. Rsk. pag. 208. (1013.) Fr. |
Delectant etiam, quia in rebus nihil ad nos attinentibus pertentant animos nostros omni genere affectuum: ita ut vel legentes poëmata vel audientes, interdum angamur ac premamur metu, interdum ad spem erigamur, nonnunquam exhilaremur, nonnunquam etiam iis, quae ficta esse scimus, illacrymemur. Vir sanctissimus et eruditissimus Aurelius Augustinus saepe ubertim flevisse se, cum Didonis mortem apud Virgilium legeret, confitetur. Sed hoc in eo propter singularem ipsius bonitatem minus fortasse mirum videri potest. Vere enim hoc Graeci proverbio dicunt, bonos viros faciles esse ad lacrymandum. Quid quod feris quoque ac barbaris hominibus et caede ac sanguine gaudentibus poëmata tamen misericordiam interdum et lacrymas commovent? Alexandrum Pheraeorum tyrannum accepimus aspero supra modum et immiti atque efferato ingenio fuisse, ita ut homines alios vivos defoderet, alios aprorum ursorumque pellibus tectos canibus venatricibus
[ 370 ]
laniandos obiiceret, idque sibi pro ludo atque oblectamento haberet; quasdam etiam civitates amicas ac socias, immissis sine caussa spiculatoribus, repente universas contrucidaret. Coram hoc agebantur aliquando Euripidis Troades, qua in fabula dolenter admodum deplorantur Troianorum calamitates. Homo quamvis asper et indomitus, quemque nulla unquam res ad misericordiam flectere potuisset, sensit tamen se poëtices cantibus commoveri. Itaque statim se proripuit e theatro: indignum esse dicens, se, cui tot strages, tot urbium direptiones, tot civium exquisita tormenta nunquam lacrymam unam exprimere potuissent, Hecubae et Andromachae malis illacrymari. Quam vim poëtarum Horatius merito cum funambulorum et magorum operibus comparavit.
Ille, inquit, | Epist. II. 1. 210. sqq. Fr. |
per extentum funem mihi posse videtur
Ire poëta, meum qui pectus inaniter angit,
Irritat, mulcet, falsis terroribus implet,
Ut magus, et modo me Thebis modo ponit Athenis.
Paullo aliter explicat Aristoteles caussam eius voluptatis, quam ex poësi capimus: sed nihil prohibet aliter a pluribus eadem de re et tamen vere ab omnibus disputari. Ait igitur Aristoteles, | Poet. cap. 3. Rhet. I. 11. med. Fr. |
natura comparatum esse, ut omnes homines imitatione gaudeant et ex rebus imitando expressis, cuicuimodi tantum illae sint, voluptatem percipiant; huic rei argumento esse puerulos, qui natura duce imitari omnia gestiant; et hoc vel maxime differre homines a ceteris animantibus, quod homines natura maxime facti sint ad imitandum. Addit, quae prima homines discunt, imitando disci; neque quenquam esse quin rebus imitando expressis gaudeat, etiam iis, quas veras nollet aspicere: non igitur mirum esse, cum poësis imitatio sit, tantam ex ea ab omnibus percipi voluptatem. Haec, ut a veritatis amantissimo philosopho tradita sunt, quin etiam verissima sint, dubitari non potest. Sed mihi tamen interdum non parvam dubitationem attulerunt. Ita enim mecum cogitabam: quod oculo lux est, idem esse animo veritatem; et quemadmodum luce oculum gaudere, abhorrere a tenebris, sic animos nostros iis, quae vera sunt, gaudere, quae falsa sunt, ea aspernari ac refugere. Et Euripides quidem iucundissimum esse ait, scire; Aristoteles| Rhet. I. 11. med. Poet. cap. 3. Fr. |
autem, discere. Quorum utrovis posito, nihil verae ac liquidae voluptatis e rebus falsis percipi potest. Falsa enim neque sciri neque disci queunt. Et tamen falso gaudere homines, multis argumentis mihi videbar posse pervincere.
[ 371 ]
Nam et poësi gaudent et pictura et omni denique imitatione. Omnis autem imitatio videri vult id, quod non est: itaque quodam genere mendacium est. Neque vero tantum libenter ea videmus expressa coloribus, quae vera delectant, ut nemorum pratorumque viriditatem, tellurem multiplici variorum florum tegmine opacatam, eximia pueros mulieresque forma; sed ea etiam, quae vera videre nollemus, mirabiliter nos picta delectant: Hercules liberos interficiens, discerpens Pentheum mater, rota volutus Ixion, iecur vulturi praebens Prometheus ceteraque de poëtarum mendaciis pictorum quasi propagata mendacia. Quid eluviones, incendia, ruinas, domorum urbiumque direptiones loquar? quae vera sani omnes refugiunt, picta summa cum voluptate intuentur. Ac admirari quidem solemus, si quos videamus nihilo maiorem e fictis quam e veris voluptatem percipere, eosque rudes esse atque impolitos iudicamus: cuiusmodi ille Laco fuit, qui ceteris tabulam quandam magni facientibus, in qua pietus erat praepingui rusticus corpore, ad umbram arboris stratus, magna cum significatione languoris ac desidiae, negavit eam sibi placere, quod talem hominem ne vivum quidem in aedibus habere vellet. Et Anacharsis, qui invitatus ad audiendum quendam, qui mirifice lusciniae cantum imitabatur, aspernatus est, veras sibi luscinias saepe auditas esse dicens. At quis nostrum non talia omnia pluris faciat imitata quam vera? Quae autem vera vacca tantopere unquam celebrata est, quantopere vacca Myronis?| Vid. Sillig. Catalog. Artif. pag. 281. Fr. |
Numquid igitur hominem falso gaudere dicemus? Imo vero naturae hominum amica pene veritas est: neque aliud quidquam mendacio gratiam conciliat quam imitatio veritatis. Itaque cum ea dicuntur, quae nullam prorsus habeant veritatis similitudinem, aut suapte vi aut habita ratione eorum, apud quos dicuntur, nulla ex talibus mendaciis existere voluptas potest. At poëtarum figmenta et ingeniose excogitata sunt, et accedunt plerumque ad aliquam similitudinem veri, et ita exponuntur, ut in ipsa eorum expositione mirificum quoddam ingenii acumen perpetuo eluceat. Itaque, quoniam verum ingeniose imitantur, oblectant. Sequitur, ut ostendam, quae commoda humano generi adferant poëtae, et quas ad res utilis sit poëmatum lectio. Dico autem, quae duo ut doceret Achillem Phoenix, comitem se ei a patre datum esse profitetur, ad ea utraque poëtas utilissimos esse. Nam et bene
[ 372 ]
loqui docent et ad honestas actiones animos legentium aut audientium impellunt. Quod his versibus exponit Horatius:
Os tenerum pueri balbumque poëta figurat:
Mox etiam pectus praeceptis format honestis,
Asperitatis et invidiae corrector et irae.
Ac de eloquentia quidem, quin ad eam plurimum conferant, ne dubitari quidem potest. Omnis enim granditas orationis, omnis peregrina et ab vulgari abhorrens conformatio verborum, omnes figurae insigniores non ab alio scriptorum genere quam a poëtis petuntur. Numerose autem dicere, quo nullum maius elocutionis ornamentum est, nemo non poterit, nisi qui aures habeat in numeris poëticis diu multumque tritas et exercitatas. Illa maior et dubitationis plenior quaestio est, prosintne moribus poëtae, an eos inficiant ac depravent? Plato enim cum innumerabilibus locis summam laudem tribuisset poëtis ac praecipue Homero, in libris de republica multa ab eo peccata esse demonstrat, et civibus suis ab eo metuens, excludit eum ab illa, quam instituit, civitate. | III. de Rep. pag. 398. A. (ubi cf. Stallbaum.) VIII. pag. 568. B. Cf. Sueton. Calig. 34. Fr. |
Quem imitatus Cicero in Tusculanis, Videsne, inquit, poëtae quid mali adferant? Lamentantes inducunt fortissimos viros; molliunt animos nostros; ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed etiam ediscantur. Sic ad malam domesticam disciplinam vitamque umbratilem et delicatam cum accesserunt etiam poëtae, nervos omnes virtutis elidunt. Recte igitur a Platone educuntur ex ea civitate, quam finxit ille, cum mores optimos et optimum reip. statum exquireret. Nos vero, si ut Sirenum, ita poëtarum cantus exitiosi sunt, obturemus adolescentium aures, neque ad eos ullum poëticae suavitatis gustum permanare patiamur. Sed si, adhibito iudicio, eorum lectio fructuosa est, caveamus, ne faciamus idem, quod Lycurgus rex Thraciae.
Cetera desiderantur. | Cf. Thomas. praefat. pag. XXVI. R. Fr. |
[ 373 ]
|
