INGRESSURUS EXPLANARE M. T. CICERONIS LIBROS DE OFFICHS. ORATIO VI. HABITA ROMAE III. NON. NOVEMBRIS MDLXX IV.
Decreveram hoc anno pulcerrimum consilium, quod anno superiore ceperam, persequi, et denuo Platonem cum Cicerone coniungere: tum ut adolescentes in studio Graecarum litterarum, quas maximo cum animi mei dolore evanescere et ad nihilum recidere, secumque omne elegantioris doctrinae genus trahere video, pro mea virili parte continerem: tum ut nobilissimus Philosophus, cuius ante me in his scholis nunquam, ut opinor, audita vox erat, paullatim familiarior factus, uberrimis illis sapientiae et eloquentiae
[ 335 ]
suae fontibus ingenia nostra copiosius et abundantius irrigaret. Aliter visum est iis, quorum nutu atque auctoritate nostra omnium studia diriguntur, qui sive mihi ad tractandam sive vobis ad percipiendam Platonicarum disputationum gravitatem non satis esse virium iudicarint, sive in eo aliud quippiam secuti sint, (non enim fas nobis esse arbitror, in eorum iudicia curiosius inquirere,) omnem a me huius anni operam in uno Cicerone consumi maluerunt. Pareamus libenter, ut par est, iis, quibus parere omnes debent: quodque ipsis placuit, id sine ulla retractatione melius esse credamus. Non enim, ne gravissimis quidem in rebus, tantum apud nos valere ulla probabilium rationum momenta debent, ut non multo plus illorum vel iussis vel consiliis vel auctoritate moveamur. Pervolutabimus igitur hoc anno aureos illos M. Tullii libros de Officiis. Qui cum tres sint, et totidem in partes annuum huius nostri muneris curriculum distingui soleat: dabimus operam, ut singulorum librorum explicatio cum illa tripartita temporis nostri distributione ac descriptione concurrat ac congruat. Nam qui dies nobis statis anni temporibus ad relaxandos animos et ad vires denuo colligendas concedi solent, iis ipse otium mihi sponte abiudicabo et rationes vestras commodis meis anteponens, domi quidem, sed ita ut neminem, qui audiendi ac discendi studio teneatur, excludam, quae hic temporis angustiis exclusus non potuero, illic commodius explicabo. Scitis idem me superioribus annis factitasse: et cum ad me magnus studiosorum numerus domum quotidie ventitaret ac conflueret, perfecisse, (praefiscini, ut loquebantur veteres, dixerim,) ut nulla pars anni utilius ab eis aut fructuosius poneretur quam ea, quae libera quotannis ac soluta otio transigi solet. Quod ego non iactandi mei caussa dico, (neque enim unquam tantum laboris subire ac suscipere potero, ut aut sanctissimi Pontificis Gregorii XIII. aut amplissimorum Cardinalium, qui iussu ipsius huic gymnasio praesunt, singularem in me benignitatem ac beneficentiam exaequem,) sed ut vos, si qua ratione possum, exacuam et exsuscitem ad suscipiendam aliquam curam ac cogitationem utilitatis vestrae: ne, cum mihi navandae vobis operae voluntas nunquam defuerit, vestra vobis tarditas ac negligentia aditum ad veram laudem ac dignitatem interclusisse videatur. Ac quoniam scio esse nonnullos, qui mirentur, quos ipse mihi, cum vacationes dantur, voluntarios labores iniungere soleo, cur non hoc ipso potius publice nobis constituto ad docendum loco quam intra domesticos parietes obeam, eius quoque rei quae caussa sit, aperiam, ne consiliorum meorum pars. ulla vobis ignota sit. Officii enim mei rationem omnibus
[ 336 ]
quam notissimam esse cupio, ne quis cuipiam pateat ad calumniandum locus. Primum igitur, si dicam id facere me, ut aliqua pars laboris minuatur mihi, nemo me, ut opinor, merito reprehendat, quod vobis a me sponte tribuitur, si in eo etiam commodi mei rationem habendam esse aliquam putem: praesertim cum vobis ex eo nihil oriatur incommodi. Sed sunt alia graviora, quae me magis commoveant. Huc quoties venimus, pendendum nobis est ex aliquot abiectissimorum nebulonum libidine, qui sibi pro oblectamento habent, obstrependo, obturbando, exsibilando, laudabiles aliorum conatus, quoties collibuit, impedire. Domi ab illa fece ac colluvie nihil periculi est: ubi si quid tale tentare auderent, extruderentur, et, si redire postridie vellent, excluderentur. Hic vix unquam mihi horam integram docere permittitur: domi me saepe horas duas summo silentio, summa omnium voluntate auditum esse meministis. Illic si quis quid minus intellexit, licet rogare, licet colloqui, licet placide ac comiter, si quid sit, de quo dubitetur, exquirere. Hae me caussae adducunt, ut, quoties a publico munere cessatio est, libentius doceam domi. Neque dubito, quin hoc consilium meum omnes aequi et harum rerum intelligentes existimatores probent. De quo cum et aliquid dicendum fuerit et satis multa iam dixisse videar, transibo ad alia, quae proprie pertinent ad eos libros, quos vobis hoc anno Deo fretus explanare decrevi. Qui quidem multis nominibus magno apud nos in pretio esse debent. Primum quod Ciceronis sunt, hoc est, eius viri, qui perpetuo omnium aetatum consensu inter Romanos scriptores eloquentiae laude ita numeratur primus, ut ab eo nemo numeretur secundus. Deinde quod scripti a Cicerone iam sene, cum singularis ille vir natusque in posteritatis exemplum, et multo studio multisque vigiliis, et longo usu ac tractatione rerum maximarum, et multis, quibus agitatus erat, casibus, immensam sibi quandam vim sapientiae ac prudentiae comparasset. Fuit enim hic prope ultimus illius praestantis ingenii fetus: ut postea magis intelligetur. Adde quod scribit ad filium, et ad filium Athenis agentem in convictu ac contubernio hominum doctissimorum: ut verisimillimum sit, et summam ab eo curam adhibitam in colligendis undique bonis et utilibus praeceptis, quae congereret in eos libros, ex quibus unicum et unice carum
[ 337 ]
filium legem ac normam instituendae vitae petere vellet; neque quicquam praetermissum in limandis ac perpoliendis, quae ita scriberentur, ut in eam urbem, quae tum eruditionis ac sapientiae domicilium erat, acutissimorum hominum subitura iudicium, mitterentur. Constat etiam, ipsum sibi valde placuisse in confectione horum librorum, ut qui sibi unus optime conscius esset operae in eis scribendis collocatae. Nam et principio commendat eos, ut ad Latinae orationis ubertatem ac copiam profuturos; et ad finem, magnum a se munus habere filium dicit; et ad Atticum scribens, homini eruditissimo et cuius ipse saepe miniatulas ceras extimescebat, magnam huius operis exspectationem concitare non veretur. Nos hic, inquit, filosofou/meqa:| Orell. filosofou=men. Fr. |
quid enim aliud? et ta\ peri\ tou= kaqh/kontos magnifice explicamus prosfwnou=menque Ciceroni: qua de re enim potius pater filio? deinde alia. quid quaeris? extabit opera peregrinationis huius. Ac ne quis ipsius, quasi Astydamantis cuiusdam, de se testimonium elevare conetur, sciat hos libros semper fuisse in prima commendatione apud sapientissimos quosque, ut et tererentur assidue manibus, et a plerisque etiam ad verbum ediscerentur. Inter quos minime contemnendum est iudicium Alexandri Severi, Imperatoris optimi et eruditissimi, de quo ita scribit Lampridius: Post actus publicos, seu bellicos seu civiles, lectioni Graecae operam maiorem dabat, de repub. libros Platonis legens. Latina cum legeret, non alia magis legebat quam de officiis Ciceronis et de repub. Ut mihi hoc quoque perbelle cecidisse videatur, quod cum anno superiori libros aliquot Platonis de repub. interpretati simus, eis nunc subiiciamus interpretationem librorum Ciceronis de officiis, quasi praestantissimi et sapientissimi Imperatoris vestigia persequamur. Sed nihil est, quod magis invitare atque allicere nos debeat ad accuratam horum librorum lectionem, quam res ipsae, de quibus in eis disputatur. Continent enim praecepta virtutis, docent, quomodo unusquisque in omni parte vitae gerere se debeat, quid a quoque postuletur, quid quemque deceat, quid patriae praestandum sit, quid parentibus, quid propinquis ceterisque amicis, quid universo hominum generi; ea denique, quorum studium
Aeque pauperibus prodest, locupletibus aeque;
Aeque neglectum pueris senibusque nocebit.
Socrates quidem, qui in his et talibus quaerendis studium omne consumerent, eos sapere unos praedicabat: qui, his neglectis,
[ 338 ]
de natura mundi, de rebus superis, de caussis ventorum, imbrium, fulgurum philosopharentur, desipere hallucinarique dicebat. | Vid. Xenoph. Mem. Socr. I. 1. 11. sqq. Fr. |
Eo autem hi libri a cordatis, ut Ennii| Vid. adn. pag. 144. R. Fr. |
verbo utar, et intelligentibus pluris fieri debent, quod, cum ducti sint e Stoicorum disciplina, quorum fuit quidem severum inprimis et ut ita dicam, masculum philosophandi genus, sed pleraque tamen praecepta rigidiora et a communi hominum captu remotiora: ita se Cicero temperavit, ut ab illis, quae absurda aut erant aut videri poterant, abstinuerit omniaque ad civilis vitae institutionem apta et accommodata protulerit. Sed de caussis, cur hi libri nobis cari ac commendati esse debeant, abunde dictum puto. Nunc antequam progrediar longius, non erit alienum, breviter respondere quibusdam reprehensoribus, qui me non tantum absentem in circulis et conviviis vellicant, sed esse interdum etiam praesenti molesti solent. Aiunt enim, perperam facere me, qui cum iussus sim, quantum quidem vires meae ferunt, eloquentiae praecepta tradere, eiusmodi tamen fere libros interpreter, qui non tam bene dicendi quam bene vivendi praecepta continere videantur. Quam reprehensionem, si ambitioni meae servire vellem, nunquam equidem refellerem. Quid enim esse mihi gloriosius potest, quam si vobis, iuvenes, ea praecepta quotidie instillare dicar, quibus non tam oratio comptior quam vita melior fiat? O benevolos reprehensores et existimationi meae amicos! o reprehensionem cuilibet laudi anteponendam! Quis non eos a me ipso appositos atque allegatos putet? Nam orichalcum pro auro aut vitrum pro gemma si quis vendiderit, merito, ut improbus, accusetur; aurum quidem pro orichalco aut gemmam pro vitro qui dederit, nemo se, ni fallor, ab eo delusum ac deceptum conqueratur. Sed ne quis sit error, hoc sibi responsum habeant, iam inde ab heroicis temporibus coniunctam fuisse harum rerum professionem, idque vel illo cognosci Homeri loco, ubi Phoenix datum se Achilli a Peleo dicit, ut eum et ornate dicere et fortiter facere doceret:
Tou)/neka/ me proe/hke, didaske/menai ta/de pa/nta,
Mu/qwn te r(hth=r) e)/menai prhkth=ra/ te e)/rgwn.
[ 339 ]
Et certe, sive vera est M. Catonis | Cf. adn. pag. 245. R. Fr. |
illius sapientis definitio, oratorem esse virum bonum dicendi peritum: qui, quomodo vir bonus fias, docet, potiorem ac praestantiorem partem artis oratoriae docet; sive Aristotelem| Cf. adn. pag. 245. R. Fr. |
sequi malumus, ut quamlibet bonum oratorem esse posse dicamus, etiam qui non sit vir bonus: facere tamen nullo modo possumus, quin eam partem Philosophiae, qua formantur mores, oratori futuro necessariam esse fateamur. Quomodo enim apte et copiose aut laudabit aut vituperabit, nisi qui virtutum vitiorumque naturam, ex quibus omnis vera laus et omnis vituperatio nascitur, diligenter cognitam ac pertractatam habuerit? Quomodo potens et efficax in suadendo aut dissuadendo futurus est, qui, quae secundo horum librorum de utili atque inutili traduntur, nunquam didicerit? Quid aget in iudiciis, qui iustitiae iniustitiaeque cognitionem e Philosophorum fontibus haurire neglexerit? An ego, si troporum ac schematum exempla traderem et quotidie illa ludimagistrorum dictata cantarem, de exordio, de divisione, de narratione, de confirmatione, de epilogo, de generibus caussarum, de statibus, ad quae puto iam multorum e vobis aures occalluisse, plus vobis ad eloquentiam prodessem, quam cum aut libros Platonis de republica aut Ciceronis philosophica interpretor? Vera et solida eloquentia non tantum in verbis posita est, sed in rebus. Praeclare autem Horatius:
Scribendi recte sapere est et principium et fons.
Rem tibi Socraticae poterunt ostendere chartae:
Verbaque praevisam rem non invita sequentur.
Sed ut Ixion in fabulis pro Iunene nubem: | Cf. supra pag. 238. R. Fr. |
ita hodie magna pars hominum pro eloquentia amplectitur inanem loquacitatem. Atque hoc deterius eunt res, quod qui omissis rebus verba curant, ne verba quidem satis curant, suntque in illo ipso suo puerili ac ludicro studio negligentes. Vos, si me auditis, utrumque curate, et date operam, ut olim oratio vestra et copia rerum madeat et bonis ac lectis verbis constructa sit. Ad utrumque vobis operam meam profiteor et, magis ut vos excitem, quam ut me extollam, iam nunc praedico ac praemoneo, nisi ad aliquam in hoc genere laudem perveniatis, daturum me operam, ut omnes homines intelligant, quidvis potius vobis quam, me vivo, hortatorem ac ducem ad eloquentiam defuisse.
[ 340 ]
|
