M. ANTONII MURETI ORATIONES VOLUMEN PRIMUM

PRO SIGISMUNDO AUGUSTO REGE POLONIAE AD PIUM V. PONT. MAX. ORATIO XIV. HABITA ROMAE XIIX. KALEND. FEBR. ANNO MDLXVII.

Quanto opere gavisus sit universus orbis Christianus,

Huc referri possunt, quae Heusingerus Observsit. Antibarb. pag. 477. de orbe litterato dixit. “Orbis litteratus” inquit “in rerum natura nullus est. Unum tantum orbem terrarum novimus, litterarum rudibus cum eruditis communem. Itaque quantum est hominum eruditorum potius dices, quoties universam eorum multitudinem intelligi voles.” At contra defendi potest Christiana resp. (uti dicitur pag. 104. 119. R.) licet idem Heusingerus pag. 484. verissime scripserit haec: “Respublica litteraria nulla Latinis nota: nostrae aetatis novum hoc commentum est. Quae vero respublica esse potest, in qua nullum est imperium, nulla parendi necessitas? in qua a cive discerni non facile potest peregrinus?” Ipsa autem resp. Christianorum quomodo differat a Christianorum civitate, non est cur demonstrem. Fr.

posteaquam auditum est, summum honorem, iam pridem summis virtutibus tuis debitum, tandem aliquando tibi divinitus delatum esse, Pie Quinte, Pontifex maxime, vel ex hoc intelligi potest, quod concepti ex ea re gaudii vis non vicinarum se regionum ac provinciarum finibus continuit, sed solis instar,

Pro simplice instar apud nostros Appuleios saepe legas ad instar, quod prorsus vitandum est. Fr.

omnia simul ut exortus est sua luce complentis, ad remotissimas gentes et posita in ipsis Christianae ditionis finibus regna admirabili celeritate penetravit. Neque vero ei contigit, quod ventis solet, qui cum, unde oriuntur, ibi vehementissimi sint, ad longinqua fracti fere debilitatique perveniunt; sed quod ingentibus vastisque fluminibus: quae cum ab ortu ipso magna sint, perpetuo tamen aucta et tumefacta progressu, eo maiores undas volvunt, eo amplioribus ac capacioribus feruntur alveis, quo a fontibus ac capitibus suis longius recesserunt. Ut cum aliis permultis nominibus beatissimum te omnium mortalium praedicare liceat, tum hoc non minimum sit, quod ex honore tibi habito et ad illos, qui eum tibi decreverunt, immortalis gloria et ad omnes bonos, qui eum tibi [ 213 ] delatum audierunt, incredibilis laetitia redundarit. Ac ceteri quidem viciniores principes ac populi quanta omnes animorum alacritate recentem Pontificatus tui nuncium acceperint, ex legatis, quos ad te gratulandi caussa suo quisque tempore miserunt, cognoscere potuisti: hodierno autem die intelliges, etiam in illis regionibus, quibus Christianorum imperium terminatur, quanto gaudio pii omnes exsultaverint, quas inter se gratulationes fecerint, quanto consensu meliora et prosperiora omnia sperare coeperint, cum, quo iam pridem sanctitatis tuae fama pervenerat, eodem te in istam celsissimam dignitatis atque honoris sedem adscendisse, perlatum est. Potentissimus enim idemque religiosissimus Princeps, Sigismundus Augustus, Rex Poloniae, quam iucundus et exoptatus sibi suisque populis eius rei nuncius acciderit, testari cupiens, ea de caussa legavit huc illustrem virum, Petrum Barzium, senatorem regni, ex quo haec omnia non minus certo cognosceres, quam si Regis ipsius non os modo intueri et sermonem audire, verum etiam penitus perspicere intimos sensus animi posses. Is cum mihi mandaverit, ut hodie apud te, in hoc dignitatis maiestatisque plenissimo coetu, et de regni antiquitate atque amplitudine, et de rebus, quas multis abhinc saeculis

Cf. adn. pag. 88. R. Fr.

Polonorum reges ad Christiani imperii fines tum tuendos, tum propagandos sine ulla propemodum intermissione gesserunt, et de ipsius Sigismundi Augusti Regis pietate, animi magnitudine,

Nostri magnanimitatem dicunt: quae tamen vox quum apud Ciceronem non legatur nisi semel (de Off. I. 43. § . 152. ubi mox dicitur magnitudo animi § . 157.) in eam magis etiam quadrare videtur, quod de attentionis aique accurationis vocab. dixit Ruhnkenius infra pag. 320., propterea quod alia nonnulla habentur, quae commode substituere liceat. Eodem tamen verbo usus est Plinius quoque in Panegyr. cap. 56. § . 6. Fr.

fortitudine ac constantia, deque quotidianis pro Christiana republica laboribus ac periculis dicerem: quaeso obtestorque te, beatissime Pater, tribue mihi hoc beneficium, ut, dum haec summatim persequor, orationis meae cursus aura lenitatis ac facilitatis tuae adiuvetur. Maximas res memoratuque ac cognitu dignissimas afferam, et quanquam notas atque illustres tum suopte splendore ac magnitudine, tum propter regiae fortunae sublimitatem, quae magnorum et potentum regum actiones obscuras esse non patitur; tamen eo minus pervulgatas, quod Polonorum gens semper in praeclaris rebus gerendis quam in iis quae gessisset memoriae prodendis occupatior fuit, semperque maiorum suorum virtutem imitari quam celebrare gloriosius duxit.

Similia de Romanis praedicat Sallust. Cat. 8. extr. Fr.

Atque ut, unde proposui, exordiar et Poloniae Rex quam longe lateque dominetur, expediam: tota illa Germaniae pars orienti soli propior, quae est inter fluvios Guttalum, quem hodie Oderam vocant, et Vistulam, qui antiquis temporibus Germaniam a Sarmatia dividebat, et Sarmatiae quantum est a Vistula ad Borysthenem, et a ponto Euxino usque ad sinum Venedicum, inter quos plus mille Italica passuum millia

Quod non dixit milliaria, placet; sed Italica adiectivum sic appositum mihi quidem parum placet. Vitari poterat, si hoc fere modo scripsisset: ut Itali metiuntur.

[ 214 ] interiecta sunt, illius imperio continetur. Regio prope tota aequa et plana, multis magnisque fluminibus et ad fertilitatem et ad mercaturas commodissimis irrigua, rebus ad vitam necessariis usque ad abundantiam

In talibus usque ab optimis scriptoribus saepius omitti solet quam addi. Cf. Hand. Tursellin. I. pag. 87. Fr.

dives: habitatorum autem ea multitudo, ut, cum equitatus regius ex solis nobilibus constet, centum quadraginta equitum millia armare et in aciem secum, si res ferat, educere Rex Poloniae possit. Homines natura fortes et animosi, quique non facile aut voluptatibus molliantur aut periculis terreantur. Mortem per decus obitam immortalitatis instar; vitam per dedecus retentam quavis morte peiorem putant. Ignominiam ut fugiant, nihil non fecerint; ut mortem, nihil. Haec hominum, haec locorum ingenia. Cinguntur autem omni propemodum ex parte ferocissimis gentibus et partim ab Ecclesiae communione dissociatis ac diremptis, partim apertis et capitalibus Christiani nominis hostibus, ut in illo confinio, tanquam in communi quadam arce ac propugnaculo, fortissimi viri ad sustinendam et propulsandam barbarorum immanitatem et ad agendas perpetuas pro Christianis omnibus excubias divino consilio constituti ac collocati esse videantur: quo essent ceteri Polonorum virtute tecti, Polonorum laboribus quieti, Polonorum periculis tuti. Neque mihi videor quidquam a suscepto munere facturus alienum, si breviter exposuero,

Non dubito quin exponam potius scribendum fuerit, aut sic: Neque mihi videbor quidquam — fecisse alienum, si breviter exposuero. aut etiam hoc modo: Neque quidquam, ut mihi videtur, a susc. mun. alienum fecero, si breviter exposuero. Fr.

quemadmodum illos Deus ante sexcentos abhinc annos,

Sic nemo Ioquutus est veterum. Dicendum fuit ante hos sexcentos annos aut abhinc annos sexcentos. Fr.

discussis errorum, quibus involuti crant, tenebris, ad euangelii lucem perduxerit. Quod dum facere ingredior, adeste quaeso animis, quicunque corporibus adestis,

Cf. supra pag. 26. R. Fr.

et in re maximi momenti divinae bonitatis ac sapientiae magnitudinem considerate. Omnes fere magnae et memorabiles in rebus humanis mutationes aliquanto antea aut uno aut pluribus illustribus ac notabilibus signis divinitus portendi ac praesignificari solent. Cum igitur tempus illud appropinquaret, quo se Deus Polonis patefacere, eosque impia superstitione purgatos caelesti doctrina imbuere statuerat: adventantis iam et instantis salutaris illius mutationis hanc, quam mox audietis, significationem dedit. Imperabat Polonis Ziemomislus Lesci filius, princeps (quatenus haec convenire in hominem non Christianum queunt) et iustitiae et clementiae et beneficentiae et aliarum virtutum laude cumulatus, et in quo nihil praeter Christi cognitionem desiderares. Huic, cum multos annos sine liberis [ 215 ] esset, graviterque ea re angeretur, tandem natus est filius, sed oculis captus:

Si verum est, ut nonnulli existimant, captum oculis, auribus, proprie eum dicj, qui aliquando viderit, audiverit, sed vi morbi vel alio casu hos sensus amiserit: hoc Ioco dicendum erat caecus. Fr.

ita ut non facile diiudicari posset, maioremne dolorem percepisset ex orbitate, an perciperet ex unici filii caecitate. Omnia remedia, omnes medicorum conatus mali pertinacia elusit. Iam ad septimum annum pervenerat puer, eique patrio quodam ritu primam comam tonderi nomenque imponi oportebat: cum praeter omnium spem subito oculis uti coepit. Incredibili laetitia perfusus pater convocatos ad se hariolos consulit, quid ex tam admirabili successu filio suo, quid toti Poloniae portenderetur? Respondent, eo imperante Poloniam mirabiliter illustratum iri. Ex ea spe atque omine puero nomen inditum Miecislao, quod gentis lingua significabat eum, qui sibi gloriam gladio pariturus esset. Nullo enim alio modo illustrari posse Poloniam quam bello et armis cogitabant. Iam adoleverat Miecislaus; iam ad virilem aetatem pervenerat; iam mortuo patre rerum potiebatur; et ceteris quidem virtutibus patri non absimilis, nihil ceteroqui bello egregium aut memorabile gerebat: ita ut tota Polonia et se credulitatis et vanitatis vatum suorum responsa damnaret. Sed maius quiddam, quam quod illi suspicati erant, parabat Deus. Miecislaus ductis barbarico more septem uxoribus, nullos tamen ex ulla earum liberos procreare poterat. Interea fundente se ac spargente quotidie latius Christiana religione, pervenerant et in Poloniam sancti quidam viri: qui aut solitariae vitae, ut quietioris et ad res divinas sine ullo impedimento contemplandas aptioris, studio ducti, aut periculorum metu, in abditis et remotis sylvarum recessibus delitescentes, Christo, ut poterant, serviebant. Horum quibusdam in animum immittit

Huius Ioquutionis nullum auctorem habeo, et fortasse praestabat in animum infundit: quamquam quod volebat Muretus, cum Cicerone pro Mil. 31. § . 84. (33. pr.) dicere commodius poterat, quibusdam mentem iniicit (dat). Cf. Vechuer. Hellenolex. pag. 560. ed. Heusing. Gellianum est induere aliquid in mentes huminum. Fr.

Deus, ut ad principem adeant, eique polliceantur et liberos et alia multo maiora, si repudiato falsorum numinum cultu, Christum verum Deum agnoscere et traditam ab eo doctrinam suscipere vellet. Ipse quoque divini spiritus repentino tactus afflatu, promptum se ac facilem salutaribus illorum monitis praebuit. Neque longius res ducta est, quam dum prima ac praecipua religionis nostrae capita edoceretur. Quae ut percepit, magna pompa ac celebritate publice baptizatus, brevi tempore totam Poloniam ad Christianam pietatem et exemplo suo incitavit, et cohortationibus ac praemiis allexit, et minis ac suppliciis adversus pertinaces propositis perpulit. Tum demum cognitum est, quod Miecislaus totos septem annos caecus fuisset, significatam esse hoc modo diuturnam Polonae gentis caecitatem: quod, omnibus humanis auxiliis frustra tentatis, tandem divino beneficio lucem aspexisset, fore ut populi quoque caecitas nulla humana ope [ 216 ] sanabilis divinitus depelleretur. Neque vana fuit hariolorum praedictio. Eo enim rerum potiente, Polonia splendore divini luminis illustrata est. Notum est autem, interdum fieri, ut etiam superstitiosi et impii homines, Deo permittente, vera vaticinentur. Neque temere inditum nomen. Gladio enim sibi et suis gloriam peperit, non quidem ferreo aut ulla ex alia materia confecto; sed gladio illo utrinque acuto, gladio spiritus, quod, ut ait Paulus,

Ep. ad Ephes. VI. 17. de/casqe — th\n ma/xairan tou= pneu/matos, o(/ e\sti r(h=ma qeou=. Fr.

est verbum Dei. Ut autem ab ea Ecclesia, quae ceterarum omnium mater ac magistra est, Christiane vivendi leges acciperent, et ex eo fonte haurirent, unde nihil non purum et incorruptum hauriri potest, legatos miserunt ad Ioannem Pontificem eius nominis tertium decimum, per quos et eum ut communem totius Ecclesiae pastorem venerarentur, et ab eo sibi peterent Episcopos mitti,

Insolens haec est constructio nec magis imitanda quam quae supra legitur pag. 143. vs. extr. Fr.

a quibus regi, et quae sibi credenda quaeque facienda essent, cognoscere accuratius possent. Misit ille Italorum hominum spectatae probitatis et eruditionis idoneum numerum: qui primi novellas illas ac teneras nuper in horto Christi depactas ac consitas

Consitus non tam de plantis dicitur quam de locis, in quibus sunt plantae. Fr.

plantas copiosis sanctorum praeceptorum imbribus irrigarunt. Huius Miecislai soror Adleida, cum Geisae, Ungarorum principi, nupta esset, cohortationibus suis perfecit, ut ipse quoque cum tota Ungaria Christi sacramento adigeretur. Neque vero eius filius Boleslaus primus, Poloniae Rex, aut maioribus suis laude bellica aut patri propagandae religionis studio cessit. Qui suscepto adversus Saxonas bello et ea, quae illi dudum Polonis ademerant, recuperavit, et cum universam illam oram ad Albim et Salam fluvios et Chersonesum Cimbricam, quae hodie Dania vocatur, sub imperium suum subiunxisset,

Cf. supra pag. 111. R. Cic. Verr. lib. I. 21. § . 55. Fr.

ut ostenderet, eam se victoriam Christo quaesiisse, non sibi, nihil in victos acerbe aut crudeliter statuit; sed cum eos ad accipiendam Christi doctrinam compulisset, fixis memoriae caussa in Salae ripa tribus ferreis columnis, in Poloniam se recepit. Numquid igitur, ea laude contentus, otio se postea tradidit? Imo vero declaravit, nunquam desidem atque ignavam esse virtutem; nullas ei esse a praeclaris actionibus ferias; fortes et constantes viros honestorum laborum ac munerum perfunctione non ad quietem invitari, sed ad alia ex aliis assidue suscipienda incitari. Nam cum Prussi aliquot ante annis divum Adalbertum interfecissent, eiusque corpus quidem ipse aequo auri pondere a barbaris redemisset, (mirum hoc quoque pietatis argumentum; sed in tanta temporis angustia multa necessario praetermittenda sunt) caedis autem ultionem in aliud tempus distulisset: tunc demum ratus advenisse tempus illud, cum [ 217 ] et punienda eorum audacia et armis frangenda pertinacia esset, bellum eis intulit, neque magno negotio victor non aliam eis poenam imposuit, quam ut erroribus suis depositis Christo initiarentur. Hic mihi, beatissime Pater, venit in mentem, quod olim a quodam Graeco imperatore dictum est, qui a suis in exilium pulsus cum apud hostes, ad quos confugerat, multo lautius ac magnificentius haberetur quam apud suos: Perieramus, inquit, nisi periissemus.

)*apwlo/meq) a)\n, ei) mh\ a)polw/leimen. Plutarch. Apophth. Tom. VI. Rsk. pag. 705. Imperator ille fuit Themistocles. Fr.

Ita enim et qui ab illo principe vincebantur dicere poterant, se, nisi ab eo victi essent, perituros fuisse. Quid ego iam, ut Pomerani a Boleslao tertio, Prussi a Boleslao quarto ad Christum, a quo defecerant, revocati sint, persequar? Rerum me copia, beatissime Pater, inopem consilii reddit. Quod si in me ulla dicendi vis ac facultas esset, optarem equidem aliquam mihi non tam uberem ac copiosam ad dicendum materiam dari: ut in singulis eius partibus accurate percensendis, copiose exornandis, artificiose exaggerandis, iactare atque ostentare me possem. Nunc enim, ut pictor, cui in exigua tabella ingens aliqua multitudo hominum exprimenda est, nonnullorum vultus tantum atque ora, multorum summa modo capita ostendit, totum reliquum corpus abscondit: ita me, cui innumerabilia Polonorum regum ac populorum aeternis dignissima laudibus facta in augustum unius brevissimae orationis curriculum concludenda sunt, multa, quae si pandi explicarique possent quasique spectanda proponi, incredibilem admirationem excitarent sui, delibare modo et attingere, multa etiam significare potius quam ostendere necesse est. Ideoque ne de bello quidem, quod Boleslaus quintus, cognomento Pudicus, adversus Iazygas, qui hodie partim Valachi, partim Ungari sunt, gessit, copiosius dicam: tantum quasi praeteriens

Sic Cicero Div. in Caecil. cap. 15. extr. pro vulgari nunc obiter, de quo vid. Nolten. Lex. Antibarb. pag. 1068. Cf. infra pag. 139. R. Fr.

admonebo, eum, cum gentem illam ferocissimam devicisset, illos omnes, quorum virtuti, ut ait vetus poëta,

Ennius apud Cicer. I. de Off. cap. 12. Quorum virtuti belli fortuna pepercit, Eorumdem me libertati parcere certum est. Fr.

fortuna belli pepercerat, quasi opima quaedam spolia Christo consecrasse, neque aliud eis quam ut Christiani fierent, imperasse. Ad Iagellonem enim, Sigismundi Augusti proavum, festinat animus, cuius admirabili inusitataeque virtuti utinam par a me adferri posset orationis genus! Sed ita prorsus existimo: omnes, qui ubique sunt, eloquentissimos homines, si communi studio ad eum celebrandum quidquid habent in dicendo virium conferant, omnia tamen illius dignitate inferiora dicturos. Id ita se habere, eos, qui me attente audire non gravabuntur, facile cognituros esse confido. Lituania, beatissime Pater, amplissima et fortium virorum feracissima regio, ceteris finitimis populis ad religionem Christianam adductis, in [ 218 ] veteri superstitione perstabat. Colebant autem eius provinciae homines ignem pro Deo, ei aras, ei templa ponebant, eum summa diligentia in celeberrimis quibusque oppidis perpetuum asservabant. Fulmini quoque divinitatem quandam inesse credebant, idque sua lingua Deum Percunum nominabant. Sed et lucos et selectas quasdam in sylvis eximiae proceritatis arbores venerabantur ut Deos. Viperis quoque et aliis serpentibus eundem tribuebant honorem.. Qui quid horum violasset, inexpiabile ab eo scelus conceptum putabant. Cum hoc per se miserabile erat, talem tantamque provinciam tanto tempore in tanta errorum foeditate versari, tum illud accedebat incommodi, quod gens bellicosa et ferox finitimos sibi Christianos quotidianis incursionibus lacessens, nunquam quiescere patiebatur. Ei genti annos abhinc

Immo abhinc annos. Cf. adn. pag. 88. R. Fr.

amplius ducentos viginti imperabat Iagello, idemque praeterea et Samogitiam et magnam Russiae partem obtinebat, fortis et strenuus princeps, et quanquam religionis nostrae mysteriis nondum initiatus, tamen, ut qui Christiana matre genitus esset, animo ab ea non prorsus alieno. Cum igitur per id tempus mortuo Hludovico, Ungariae et Poloniae rege, regni proceres de Heduigi eius filia, ad quam regnum delatum erat, in matrimonium collocanda deliberarent, ecce ab Iagellone legati, qui renunciarent, eum cum omnibus suis velle Christianum fieri, petere, ut sibi Heduigis uxor daretur: hoc si fieret, paratum esse omnes ditionis suae provincias cum Poloniae regno ea lege coniungere, ut nunquam divellerentur. Quam lubentibus animis Poloniae proceres eam legationem audierint, nihil opus est dicere. Sustulerunt manus ad caelum et gratias egerunt omnium bonorum auctori Deo, qui tandem illorum populorum misertus, eam mentem immisisset Iagelloni. Ipsa tamen Heduigis, in qua eximiam formae pulcritudinem singularis modestia aequabat, nihil de matrimonio suo sine matris auctoritate statuere voluit: totamque rem ad illius voluntatem reiecit. Missi ad eam oratores in Ungariam, quo se mortuo viro contulerat: quibus illa responsum dedit pietatis et prudentiae plenum. Longe a se abesse eam mentem, ut quidquam impedire vellet, quod et ad amplificandum regnum Poloniae et ad religionem latius spargendam pertineret. Cogitarent Poloni et in commune consulerent, reque mature deliberata id facerent, quod et Deo acceptissimum et regno utilissimum putarent fore. De procerum igitur sententia, constituto ad nuptias celebrandas die, Cracoviam magno septus comitatu venit Iagello: et quia fortassis a matre puer acceperat, sanctos illos reges, quorum memoriam nuper Ecclesia recolebat, ad adorandum Christum recens natum non sine muneribus venisse, ne ipse quidem immunis ad Christum venire voluit, eique pro munere non thus, non aurum, non myrrham, sed fratres suos, quos secum baptizari voluit, sed Lituaniam, sed Samogitiam, sed Russiam, sed omnes uno verbo, quos in potestate habebat, populos [ 219 ] obtulit. Quam iucundum illud non hominibus modo, sed Angelis ipsis fuisse spectaculum credimus, cum vir fortissimus ad sacros fontes incredibili alacritate properaret; cum se in vas ad eam rem praeparatum cupidissime immergeret; cum magna et clara voce Deum et homines testaretur, ut in se aqua illa spargeretur, ita se pro Christo sanguinem suum, ubi res ferret, sparsurum esse! Baptizatus igitur et novo nomine Vuladislaus Iagello dictus, postridie Idus Februarias, eodem die reginam in matrimonium duxit, neque multo post consecratus et inunctus ac coronatus Rex Poloniae, totum eum annum in pacando regno consumpsit. Eo autem anno, qui proxime secutus est, cum ei nihil longius videretur, quam dum populos suos in Christianorum numerum aggregatos videret,

Cic. in Verr. lib. IV. cap. 18. § . 39. Nihil ei longius videbatur, quam dum illud videret argentum. Cf. Tusc. Disp. IV. 21. extr. ad Fam. XI. ep. 27. pr. nihil sibi longius fuisse, quam ut me videret. pro Rabir. Post. cap. 12. extr. Nec mihi longius quidquam est, iudices, quam videre hominum vullus. Fr.

comitatus uxore et multis principibus viris, multis item Episcopis ac sacerdotibus in Lituaniam profectus, quam multis, quam certis, quam inusitatis documentis pietatis suae magnitudinem testatus est! Nam cum populum aegre ab inveterata superstitione avelli videret, ipse omnibus inspectantibus manu sua illis quas aliquando coluerat arboribus magna vi secures impingens easque ab radicibus deturbans, tum ingentem vim aquae profundens in illos tam diu adoratos ignes: Non est, clamabat, non est Deus, quod exscindi ac deiici, non quod exstingui potest. O mirificos Deos, quorum alter alteri pro pabulo est, alter alterum absumit! In venenatis autem et mortiferis animalibus quae potest esse divinitatis similitudo? Agnoscite, agnoscite miseri errorem vestrum et resipiscite et tandem aliquando mentis oculos ad Deum omnium rerum effectorem convertite: ne, dum aeternum (ut falso putatis) ignem colitis, in alium ignem vere aeternum incidatis. Simul haec, simul eis religionis nostrae principia, ut poterat, edisserebat: ut eodem tempore et vetus ille ignis pro Deo habitus exstingueretur, et novus ignis divini amoris in eorum pectoribus accenderetur. Cumque neque sacerdotes, quos secum adduxerat, Lituanicam linguam, neque Lituani ullam aliam intelligerent, ipsemet

Cf. adn. pag. 221. R. Fr.

eos summam fidei nostrae ab apostolis traditam, quam symbolum vocamus, ipse formulam precandi a Christo Iesu institutam, ipse cetera, quae dicere solent ii, quos Catechumenos vocamus, in Lituanicum sermonem convertens neque ullum in ea re laborem subterfugiens edocebat. O regem rari et singularis exempli! o ardorem animi commemorabilem! o pietatem omnibus saeculis praedicandam! Ita igitur inflammavit Lituanorum animos, ut ad danda Christo nomina et ad sacrosanctam illam aquae aspersionem simul omnes facto agmine concurrerent, seque longiorem moram pati non posse clamarent. Ideoque solis nobilibus singulatim baptizatis, cetera multitudo idem sacramentum [ 220 ] catervatim distributa suscepit. Quid ego nunc exstructarum ab eo sacrarum aedium multitudinem, quid divitiarum ecclesiastici ordinis hominibus attributarum magnitudinem exponam? quid susceptos in Samogitia ad Christum traducenda labores et obita eadem illa munera, quae in Lituania obierat? Illud vero minime praetereundum est, quod ne regnandi quidem suavitas, maxima illecebra peccandi, quae saepenumero multos adversus alia omnia satis firmos abstulit, ullam vim habuit ad Vuladislai fidem ac constantiam labefactandam. Nam cum Bohemi, quorum animis paullo ante Ioannes Hus et Hieronymus Pragensis pestiferum opinionum suarum virus afflaverant, mortuo Vencislao rege suo, legatos ad eum misissent, per quos ei regnum deferebant multisque precibus obsecrabant, ut id aut ipse aut Vitoudus frater ipsius patruelis susciperet: maximo uterque animo eorum preces repudiavit, addita illa nobili et nunquam satis celebrata voce: religionem sibi esse haereticis imperare. Non patitur temporis brevitas, ut aut plura de hoc dieam aut de eius filio Vuladislao tertio, Poloniae et Ungariae Rege, qui, ut Pontificis maximi auctoritati pareret, cum Turcis, quos diu vexaverat multisque praeliis fuderat, fregerat, afflixerat, redintegrato adversus pactas cum eis inducias bello, tum quoque magna eorum edita strage, in ipsa tandem acie fortissime dimicans interfectus est. Eademque me caussa cogit, tum alios aliquot reges silentio involvere,

Silentio involvere si quisquam veterum dixit, non est, quod h. l. requiritur, silentio transire (praetermittere, praeterire sil.) sed silentio suo aliquid obtegere, dissimulare et occultare, vel quod est apud Sueton. Tiber. 22. et Ner. 40. silentio oblitterare. Vereor autem, he haec Ioquutio eiusdem pretii sit atque illud, quod exagitat Nolten. Lex. Antibarb. pag. 1745. sq. silentii peplo aliquid involvere. Fr.

tum in Sigismundo primo, Sigismundi Augusti patre, laudando esse breviorem. Cuius pietatem quidem ac religionem magnificentissima templa partim instaurata et refecta, partim ditata, partim etiam a fundamentis excitata, et perpetuum prohibendarum a regno suo novarum opinionum studium; bellicam vero fortitudinem tam multae tamque memorabiles de Moschis, de Valachis, de Tartaris, de Turcis victoriae, et, ut cetera taceam, octoginta Tartarorum millia uno ad Borysthenem praelio profligata testantur. Qui cum octoginta duos vixisset annos, carus suis, metuendus hostibus, utrisque venerandus, satur vitae, satur gloriae, moriens, Sigismundum Augustum non regni magis quam virtutum suarum heredem reliquit. Hic si praesens adesset, beatissime Pater, sanctissimos pedes tuos deosculatus hac ad te oratione uteretur: Magno gaudio affectus sum, Pater sanctissime, cum te ad Ecclesiae gubernacula admotum et in isto celsissimo inter mortales solio collocatum esse cognovi. Qualem enim iam dudum certa et constanti fama esse te acceperam, tali gubernatore navim Ecclesiae

Reip. navem habes apud Cic. pro Sext. cap. 20. ubi vid. Manut. Ceterum in optimis Ciceronis Codd. fere semper exstare formam nave et navem, ibid. adnotavit Orellius. Fr.

in his turbulentissimis [ 221 ] tempestatibus egere intelligebam. Quem in locum Christiana respub. deducta sit, etsi dubitandum non est quin tu ex ista edita ac praecelsa specula optime videas: nos tamen qui ab hostibus undique circumsessi sumus, certe propius intuemur.

Similiter Horat. I. epist. 1. vs. 67. Ut propius spectes lacrimosa poëmata Pupi. Cicero de Senect. 14. § . 48. adolescentia voluptates propter [al. prope] intuens magis fortasse laetatur, sed delectatur etiam senectus procul eas spectans tantum. quod sat est. Cf. Quinctilian. X. 1. § . 91. propius audire. Fr.

Et ab hoste immanissimo ac potentissimo invadimur, et domesticis seditionibus laboramus. Neque ulla res maiores ei animos facit, quam quod intelligit, graviori et implacabiliori odio Christianos a Christianis quam Christianos a Turcis dissidere. Ita qui coniuncti ac conspirantes terrori essemus, divisi ac dissentientes ludibrio et despectui sumus. Iamque mali vis, invitissimis et nequidquam renitentibus nobis, non obscure per partes usque adhuc

Sic Cicero quoque de Rep. I. 20. § . 36. ad hunc morem, inquit, qui usque adhuc est retentus. Fr.

integras serpit. Et alia hoc regna nuper magno bonorum omnium moerore senserunt; et nos, quanquam omnia prohibendi caussa facimus, pervincere tamen non possumus, ut nihil populis nostris vicinitate ac contagione noceatur. Hem, nunquamne his tot, tam gravibus, tam diuturnis calamitatibus remedium aliquod reperietur? At tu, beatissime Pater, cuius et apud Deum preces, propter sanctitatem, et apud homines iussa, propter auctoritatem, plurimum valent, per illam, qua genus humanum complecteris, caritatem, per illam curam, quam Christianis omnibus et debes et praestas, per illum ipsum, cuius in terris vice fungeris, Iesum Christum, succurre ac subveni communibus malis, et omnes cogitationes, omnia consilia, omnem auctoritatem ac potentiam tuam confer ad Christianos populos et purgandos ab erroribus et firma ac stabili concordia inter se devinciendos. Quod igitur rex ipse per se facere propter locorum distantiam

Meliores scriptores potius dicunt intervallum. D. R. — Itaque Cicero ad Fam. I. 7. pr. quoniam, inquit, interrallo locorum et temporum diiuncti sumus. Sed per translationem de differentia et dissimilitudine dicitur apud eund. de Amic. 20. § . 74. morum studiorumque distantia. Fr.

non potest, id per hunc clarissimum virum oratorem ad te suum facit: per eum tibi gratulatur: per eum ad te omnes vires ac copias suas defert: per eum tibi et huic sanctae Sedi obedientiam praestat: quamque laudem a maioribus suis hereditariam accepit excubandi assidue pro Christianis, et quicunque hostes Christi atque Ecclesiae fuerint, eosdem semper habendi pro suis, eam se diligentissime, ut semper fecit, conservaturum, neque unquam ab eorum virtute degeneraturum esse promittit. Tibi autem, beatissime Pater, cum omnia fausta et prospera precatur, tum quo facilius ea, quae a te exspectantur, perficere possis, illud a Deo votis omnibus petit, ut publico Ecclesiae bono non minus diu Pontifex vivas, quam te Pontificatu dignum vixisse, omnes, qui vere et incorrupte iudicant, confitentur. DIXI.