LIBER VI.

.1. Sed conantem dicere juvenis antevertit, qui ex improviso erumpens his Natalicium dictis aggreditur: "Quid, obsecro, mulieris mihi in matrimonium dedisti? Qua muliere nulla alia est flagitiosior ac nequior. Modo pene eam cum adolescente nescio quo caput limantem oppressi. At si mihi post hunc diem aliquid tale suboleat, faxo foris vidua te patrem suum invisat." 2. Qua re Natalicius non mediocriter perturbatus, inquit: "Adeone mirum tibi videtur, si intemperanter mulier adolescens facit? Paucas quippe invenias, quas adolescentiae aestus in has delicias ac blandimenta non abstrahat. Non possunt haec ab adolescentia sejungi, quae etiam simul cum ea deflorescunt ac desinunt. Interea sine ut det aliquid temporis ad ludum aetatis. 3. Sed quantum audio, matrissat

Cf. verbum comicum 'patrissare'.

; nam quae mater ejus, uxor mea, lusit ad hunc modum, potuerunt populo viritim dispertiri : nunc autem, aetate confecta, ita est aliena ab his nugis ut nulla sit aeque castior ac melior materfamilias." Adolescens, nihilo hac responsione placatior factus, nescio quid mussans pedem retulit. Quo abeunte, sic orsus est Zancha:

4. "Est in hac urbe Baldoccius quidam, ad forum Apollinis faber lignarius, fide ac simplicitate magis ad veterem illorum hominum famam quam ad eum morem, qui nunc increbuit, referendus. Neque quod in eo reprehendas quidquam invenias praeter studium vini, quo adeo tenetur ut horam abire nullam sinat, in qua, ut ipse loquitur, non heminam saltem vini intestinis aspergat. Ceterum nihil in eo simulatum, nihil fictum, contra nuda et aperta sunt omnia. 5. Unde fit ut opportunus injuriae habeatur. Siquidem cum omnibus sua consilia credere, fidem habere, depositum nullo teste reddere solitus sit, a veteratore aliquo circumventus saepe decipitur. Hic habet in matrimonio Antinam popularem suam, non magis vitae societate quam morum similitudine sibi conjunctam. 6. Nihilo enim est suo viro acutior, nihilo ad cavendum instructior. Quae affinitatibus conciliandis, mundis muliebribus aestimandis, novis nuptis ornandis sectandisque locat operas suas. Quo fit ut fere eam semper domo abesse contingat. 7. Haec unicam ex Baldoccio suo filiam habet, Tensa nomine, omnibus quidem Gratiis venustiorem, sed improbitate atque nequitia veteratori cuivis facile parem. Nam supra quam credi possit est cata, confidens, audax, fallax, loquax; habet os, linguam, perfidiam, malitiam; simulare ac dissimulare omnia parata, inficias ire ac jurejurando suo vincere ut nec vidissent homines quae viderant, neque fecissent ea quae fecerant. 8. Hanc, ita ut deformavi, plenae maturitatis virginem, parens uterque foras abiens, id quod minime opus erat, superioribus mensibus solam domi relinquebat, satis a praedatoribus corporis fore tutam pater existimans, si tabernulae suae ostio, digiti unius crassitudine perticam transversam objecisset. 9. Sed tanta haec tamque munita praesidia contra hostium insidias haud satis tuta fuisse res ipsa ostendit. Nam Pamphilo, adolescenti ut nosti, longe lepidissimo, pervia fuere. Ergo proximis Saturnalibus, cum Baldoccius solito maturius domo migrasset, ut amici cujusdam sui vina degustaret, nudatum propugnatoribus vallum hostis ingreditur, commissoque praelio praeda potitur. 10. Quid multa? Dum Baldoccius amplis et profundis cantharis potitans hilarem sumit diem, amatores ad ebrietatem usque sese voluptatibus explent. Neque eo tantum die suo obsecuti sunt animo, sed deinceps diebus omnibus, qua hora Baldoccius, communito ita ut dixi ostio, in popina aliqua Libero operam dabat, ut non alias tutior intra ea castra aditus esset, quam cum essent vallo munita. 11. Verum, Kalendis Maji, Baldoccio et Antina domo egressis, dum liberius genio amatores indulgent, prope factum est ut manifesto in flagitio deprehenderentur. Nam cum advesperasceret neque aliqua ludendi satietas esset, ex improviso parentes Tensae domum adveniunt. 12. Quamobrem magnus adolescentem metus invadit. Cui puella, nihil exterrita: 'Ne pave, inquit; mox tibi fugae rationem expeditam dabo. Unum mihi dolet quod voluntate mea celerius abstrahimur.' 13. A planicie recta sursum ascendendo in solariolum pervenitur, quod ad dexteram cubiculum habet adjunctum, ad sinistram in culinam exit, ubi tunc temporis tritici ingens saccus continebatur. Quo illa coltello dissuto, amplam tritico ad egrediendum fenestram aperuit et clamore sublato: 'Subvenite, inquit; saccus a muribus corrosus frumentum omne diffundit.' 14. Ac, dum parentes accurrunt, festinant ac fugiens triticum quasillis excipiunt, adolescens vasa collegit et castra commovit. At Tensa minus eam voluptatem faciens, quae cum periculo metuque conjungeretur, cogitare secum ipsamet coepit quanam ratione eam puram sine timoris cujusquam faece perciperet. 15. Et in regionem suarum astutiarum ingressa, contra parentum simplicitatem dolos instruxit atque, ut est in excogitando inveniendoque acuta, paucis diebus post cum ad se Pamphilus venisset, suamque ex eo voluptatem explesset, reversis sub vesperam parentibus, moestam se atque exanimatam ostendit. 16. Interrogata quid esset, non audebat dicere, sed pro verbis lacrimarum vim dabat. Verum aliquando coacta, dixit esse quosdam Lemures, qui humana forma atque figura domos virginum celebrarent atque eas misere deperirent. Unum ergo istorum Lemurum a se visum, forma adeo liberali, adeo venusta, ut nihil supra. 17. Cui mater: 'Quid audio? inquit; vide ne id timor oculis persuaserit.' Sed Tensa: 'Erras, mater, nunquam hilariore animo fui quam cum eum aspexi.' Tum Antina: 'Bono, inquit, animo es, atque istam aegritudinem quae te macerat, amove. Mihi enim spes est, posthac nunquam tuis istam oculis larvam occursuram.' 18. 'Ah nescis, mater, inquit Tensa, quam alte ea mihi haereat in animo.' His dictis, ad ea quibus maxime indigebat, hoc est, ad cibum quietemque, se contulit. Postridie revertitur Pamphilus novus daemon, sed ex eo genere quos incubos vocant. Qui ut se ad parentes mulieris conciliaret, inaures et torquem novo opere factum Tensae reliquit, quae ipsa laetanti animo parentibus suis ostendit. 19. Illi in manus sumere, contemplari, laudare et tanquam ex Vulcani officina profecta mirari, jamque se adigi sentiebant ut tam elegantem ac tam liberalem daemonem absentem diligerent. Sed dona perpetuando assecutus est Pamphilus ut nihil eisdem se carius existeret. 20. Antina, ut mos est mulierum, ardebat cupiditate incredibili ejus Lemuris conspiciendi, sed paululum timore perterrebatur. Verum, tum frequentibus Pamphili donis, tum filiae oratione confirmata, quae de ejus forma ac venustate mira narrabat, suis eum oculis videre constituit. 21. Est, ut probe nosti, Pamphilus annos natus undeviginti, capillo subcrispo, nigris oculis, candidisque genis leviter rubore suffusis ne tenue quidem barbae vestigium inhaeret. Praeterea vestitu ornatuque corporis, prout ejus opes ferunt, quae sunt satis amplae, semper excultus. 22. Quamobrem simul ut Antinae pervenit ad oculos: 'Hui, quam est elegans! inquit. Ubi sunt qui totum istud genus Lemurum forma esse horribili praedicant? Jam pol, si ad istam faciem sunt omnes, nihil moror quo minus quantum est ubique Lemurum meam in domum immigret, ne semper cadaverosam Baldoccii mei faciem necesse habeam aspicere.' 23. Sed jam Baldoccius rem apud vicinos omnem divulgaverat, de amoribus Lemurum, de ipsorum donis, mirosque de sua stultitia ludos sermonesque praebebat. 24. Interrogatus an daemon hic cornibus praeditus esset: 'Quid malum, inquit, vobis venit in mentem cogitare istuc de eo, quo non facile quidquam dixerim me vidisse in vita venustius?' 'At hoc ridiculum est, inquit alter, quod, cum ipse cornibus careat, te cornutissimum faciat.' 25. 'At te magnus perdat Iuppiter, inquit Baldoccius, qui umbras aere ventoque conflatas humano more concumbere existimas.' 'Quid si, excepit alter, ventus hic masculus filiae tuae ventrem impleverit, quid dicturus es?' 26. Alii quos Baldoccii stultitiae miserebat, pro amicitia et vicinitate eum ut magnam infamiam fugeret, admonebant et sycophantam illum domum fuste quantum potest ejiceret. Hos ille ex invidentia loqui dicebat; e re enim sua esse ut non unus modo, sed mille etiam Lemures domum suam incolerent. 27. Tum: 'Tu igitur, inquit unus, ob leve nescio quod lucrum tantum in existimatione tua damnum accipias? At vide ne, ubi filiam dare nuptum voles, haec mala illi umbra plurimum obsit. Nescis quantum fama ad conciliandas nuptias valeat?' Cui Baldoccius: 'Tace, inquit, inepte, non tu nunc mores hominum vides?'

28.

Qui opus est verbis? Baldoccio persuasum erat posse antea asinos volaticos esse quam ullum sibi filiaeque suae dedecus ab umbris, quae aere ventoque constarent, inferri. 29. Sed opinionem suam fefellit eventus. Nam aer ille in humorem crassum carnosumque conflatus Tensae praeter modum ventrem inflavit. 30. Ac primo persuasit parentibus non in visceribus, sed in cute morbum haerere atque aqua inter cutem laborare se dixit. Tum, cum partus instaret, matri veram morbi causam aperuit, sed ejus culpam non ad daemonem illum familiarem suum nec ad virum aliquem, sed ad somnium quoddam referebat. 31. Menses enim abhinc septem se meminisse somniare ab adolescente quodam comprimi atque ab eo die paulatim ventrem intumescendo ad eam altitudinem excrevisse. 32. Antina, tametsi stulta est et mater, non continuo huic fabulae assensionem adhibuit, sed ut quemque vel medicum vel amicum occurrerat, statim num virgo absque ullo concubitu praegnans fieri posset interrogabat. Cui alius aliud respondebat. Erat tamen nonnemo, qui diceret num, quod vigilans filia passa esset, somnio tribueretur. 33. Cui illa: 'Cave, inquit, istuc de filia mea tibi veniat in mentem, qua ne columba quidem ulla est purior nec sanctior.' Tum ille: 'Quasi columbae, ait, parere non soleant!' 34. Ne multa, tantisper Antina suspenso incertoque fuit animo donec columbum columbam ineuntem intuetur. Nam cum ad rimulas ostii quid intus geritur aucupat, videt id quod jam pridem, nisi stulta esset, intelligere potuisset, ac tum demum quo ex Orco Erinnys illa prodiisset animadvertit. 35. Itaque, dolore amens, clamores tollere, popularium fidem implorare, impurissimum sycophantam, familiae suae pestem, corruptorem filiae manu tenere se dicere. Hic vicini omnes accurrere, adolescentem objurgare, qui tam impudenter honestos homines luderet et virgini ingenuae vitium afferret, ad haec minas addere, carcerem et praetorem objicere, qui ejus supplicio inustam optimis viris infamiae notam elueret. 36. Scitis quam parvo momento adolescentis animus huc illuc impellitur. Sed Pamphilum non tam illorum minae quam Tensae amor consuetudoque movebat, cui amori nisi prospectum interea esset, dissidium, distractio, vastitas imminebat. 37. Qua re permotus adolescens, locuples ac domi suae nobilis, eo descendit ut fabri lignarii filiam sibi in matrimonium dari deposceret. Quam statim Baldoccius eidem spopondit. Sed videre videor jam diem illum quo adolescentem hujus matrimonii poeniteat." 38. "At non erit illi difficile, inquit Gallonius, ab eo discedere cum volet, atque alteram genere, copiis et existimatione sibi parem adjungere." Quod ego admirans: "Audieram, inquam, matrimonia hic esse perpetua, ac tantum morte dissolvi. Qua igitur via hoc nefas aggredietur?" 39. "Ea, inquit, quae multorum jam trita itineribus patet, quamque Antiphila nuper inivit, nempe si testibus planum faciat eas nuptias non rite nec legibus, sed vi metuque conjunctas. Nam praetor vim factam restituit." 40. "Quid audio? Natalitius ait; Antiphila vidua est, viro superstite? Ea, inquam, Antiphila, quae Demophonti aromatario nupserat?" "Ea ipsa, inquit Gallonius. Etenim, cum saepius in adulterio deprehensa a viro verberaretur, quadriennio post quam in viri manum convenit, commenta est matrimonium illud metu fuisse coactum ideoque dissolvendum dirimendumque curasse. Quod statim perfectum est scribae cujusdam opera. Cujus sane ordinis ad haec atque alia nefaria perpetranda improbissimis hominibus plurimum prodest audacia." 41. Sed tanta nos voluptate affecerant docti Tensae doli et ad decipiendum tam scite instructa in corde consilia ut exclamarem: "Pluris est, o Zancha, tua isthaec lepida atque jucunda narratio quam gemmae quibus nobis opus est venditis." 42. "Si ita, inquit Zancha, tibi videtur, cedo gemmas. Atque illud insuper redde quo minoris sunt gemmae. Sed vos arbitror ludere, neque huc logos emptum tanto precio venisse. Sequimini igitur me," Manuque prehensos duxit in forum jussitque numerari nobis a trapezita tria talenta magna argenti. Nos laeti quod mercimonium nostrum tam lepide processisset ac referti pecunia, domum regredimur.