*IXQUOFAGI/A

Personae

• Lanio
• Salsamentarius

Dic mihi, insulsissime salsamentarie, nondum emisti restim?

Restim, lanio?

Ita, restim.

Cui tandem rei?

Cui, nisi suspendio?

Emant alii; me nondum usque adeo taedet huius vitae.

At brevi taedebit.

In vatem ipsum ista vertat deus aliquis potius. Sed quid est mali?

Si nescis, dicam. Instat tibi tuisque plane Saguntina, quod aiunt, fames, ut res prorsus sit vobis ad laqueum reditura.

Bona verba, lanio. Ista sint hostibus nostris. Unde nobis ex lanio repente prodisti Pythius quispiam, ut divines tantam calamitatem?

Non est divinatio; ne tibi blandiaris; res ipsa adest in foribus.

Enecas: ede rem, si quid habes.

Edam tuo magno malo. A Romano senatu venit edictum, ut posthac liberum sit cuique vesci quibus velit. Quid igitur tibi tuoque ordini restat, nisi bulimia cum putribus salsamentis?

Per me quidem vel limacibus vel urticis vescatur, qui volet. At num interdictum est cuiquam, ne vescatur piscibus?

Non, sed data potestas vescendi carnibus, quibus fuerit collibitum.

Sive vana praedicas, tu potius dignus es suspendio: sive vera, tibi potius parandus funis. Nam mihi posthac spero quaestum uberiorem.

Imo proventum uberrimum, sed esuritionis usque ad saturitatem: aut, si mavis audire laetiora, posthac longe mundius vives, neque, quod soles, cubito nasum emunges pituitosum et scabie fruticantem.

Ohe, venimus ad summum: caecus convicia iacit in luscum: quasi vero quidquam apud laniones purius sit ea parte corporis, quae dicitur semper lotione superior. Utinam verum esset quod annuncias; at vereor, ne me coniicias in falsum gaudium.

Tibi quidem nimium vera nuncio. Sed unde tibi quaestum promittis uberiorem?

Quoniam eo video recidisse mores hominum, ut quod vetitum sit, impotentius appetant.

Quid tum postea?

Quia plures abstinebunt ab esu carnium, ubi permissa est vescendi potestas, nec ullum erit lautum convivium absque piscibus, quemadmodum apud priscos fieri consuevit. Itaque carnium esum permissum gaudeo; utinam et piscium esus esset interdictus! avidius his vescerentur homines.

Pium me hercule votum.

Hoc optarem, si, quod tu facis, nihil aliud spectarem quam pecuniae lucrum, cuius amore tu crassam istam et carnivoram animam diis Manibus devovisti.

Salsus es totus, quum insulsa sit oratio.

Quae ratio commovit Romanos, ut tot saeculis observatam legem carnariam relaxarint?

Nimirum hoc ipsa res iam dudum illis persuasit. Reputant id quod est, per salsamentarios inquinari civitatem, infici terram, flumina, aërem, et ignem, et si quod aliud est elementum: corrumpi corpora mortalium: ex piscium enim esu corpus impleri putribus humoribus: hinc febres, tabes, podagrae, epilepses, leprae, et quid non malorum?

Dic igitur mihi, Hippocrates, cur in civitatibus bene institutis vetitum est intra moenia mactare tauros ac sues? Rectius etiam consuleretur saluti civium, si nec pecudes iugularentur. Cur laniis describitur certus locus, ne si passim vivant, totam urbem reddant pestilentem? An est ullum foetoris genus corrupto animantium cruore sanieque pestilentius?

Aromata mera sunt, si ad piscium putorem conferas.

Tibi quidem, opinor, aromata mera sunt: at non idem visum magistratibus, qui vos ab urbe submovent. Porro quam suaviter oleant vestrae istae lanienae, declarant ii, qui naribus obturatis praetereunt: declarant vulgo, qui malunt habere vicinos decem lenones quam unum lanionem.

At vobis ad abluenda putria salsamenta nec lacus nec amnes toti sufficiunt: vereque, quod dici solet, inaniter aquam consumitis. Semper enim piscis piscem olet, etiamsi unguentis oblinas. Quid autem mirum, mortuos sic olere, quum plerique vivi mox, ut capti sunt, oleant? Carnes muria conditae servantur multos in annos, adeo non putentes ut aromaticum quiddam redoleant. Rursus vulgari sale conditae durant absque foetore. Duratae fumo ventove nihil molesti odoris contrahunt. Haec omnia si pariter adhibeas pisci, nihil aliud quam piscem olebit. Vel hinc coniice, nullum esse putorem cum piscium foetore conferendum, quod ab his putrefit etiam ipse sal, in hoc a natura datus, ut a rebus arceat putrefactionem, dum genuina vi claudit constringitque, simul et excludens, quod estrinsecus noxam afferre possit, et humores intus, unde putrefactio poterat oriri, desiccans: in solis piscibus sal non est sal. Nostras aedes fortassis aliquis delicatior praeteriens obturat nares; at nemo sustinet in cymba sedere, in qua vestra sunt salsamenta. Viatori si quando occurrunt plaustra onusta salsamentis, quae ibi fuga! quae narium obturatio! quae sputa! quae excreatio! Et si qua fieri possit, ut salsamenta pura in urbem adveherentur, quemadmodum nos mactatorum boum carnes apportamus, lex non dormiret: nunc quid facias iis, quae putria sunt etiam quum comeduntur? Et tamen quoties videmus ab agoranomis damnatas merces vestras coniici in flumen, vobis indicta multa! Id vero saepius etiam fieret, nisi illi corrupti per vos magis spectarent privatum commodum, quam publicam salutem. Nec hac tantum parte nocetis reipublicae; sed impia conspiratione vetatis, ne aliunde pisces recentiores advehantur in civitatem.

Quasi vero nullus unquam viderit mulcta percussum lanionem, quod porcum insincerum, et linguae maculis leprae vitium profitentem vendiderit, aut quod ovem aquis coenove suffocatam, aut alioqui verminantes armos, lotione et circumlito recenti cruore vitium dissimularit.

Atqui nullum ex nobis tale extat exemplum, quale nuper ex vobis: ex unica anguilla crusto panis incocta periere novem convivae. Talibus obsoniis vos instruitis mensas civium.

Casum narras, qui nemini vitari possit, si fortuna velit. At vobis pene quotidianum est, pro cuniculis altiles feles vendere, pro leporibus canes, si per auriculas et pedes hirsutos liceret. Quid autem commemorem artocrea ex humanis carnibus confecta?

Tu quod in me damnabas, casus et hominum vitia mihi opprobras; tueantur ista qui committunt: ego quaestum cum quaestu confero. Alioqui damnentur et olitores, quod interdum imprudentes pro caule vendant cicutam aut aconitum: damnentur et pharmacopolae, quod interdum pro remediis porrigunt venena. Nulla est ars tam inculpata, quin isthaec incidant mala. Vos quum omnes officii numeros impleveritis, venenum est quod venditis. Si torpedinem, si hydrum, si leporem marinum retibus admixtum cum ceteris venderetis, casus esset, non crimen: nec magis imputari poterat vobis quam medico, qui nonnunquam occidit aegrum, quem curat. Ferri poterat hoc malum, si mensibus dumtaxat hibernis extruderetis vestra purulenta; rigor temporis mitigaret pestilentiam. Nunc aestatis incendio putrem additis materiam; autumnum, per se nocentem, redditis nocentiorem. Quumque iam se renovat annus, et humores conditi sese rursus proferunt, non absque corporum periculo, ibi vos totos menses duos tyrannidem occupatis, et anni renascentis infantiam accersito senio vitiatis. Quumque hoc meditetur natura, ut corpora succis insalubribus repurgata, novis succis repubescant, vos ingeritis meros putores merasque sanies; et, si quid est in corporibus vitii, augetis, malum malo adiicientes, et bonis insuper corporis succos corrumpentes. Tolerari poterat hoc quoque, si tantum corpora vitiaretis: nunc quoniam ex ciborum differentiis vitiantur animorum organa, fit, ut et ipsi vitientur animi. Tales fere videas homines istos pisculentos, quales sunt ipsi pisces; pallent, olent, stupent, muti sunt.

O novum Thaletem! Quid igitur sapiunt, qui betis victitant? nimirum quantum ipsae betae? Quid sapiunt, qui boves et oves et capras devorant? nimirum quod boves, oves, et caprae? Vos haedos pro deliciis venditis, et tamen hoc animal, ut est morbo comitiali obnoxium, ita gignit eundem morbum in his, qui gaudent esu carnium. An non praestabat, salsamentis placare latrantem stomachum?

Quasi solum hoc mentiti sint rerum naturalium scriptores. Et si maxime verum sit, quod narrant; corporibus morbo obnoxiis saepe, quae per se optima sunt, pessima sunt. Hecticis ac phthisicis vendimus hoedos, non vertiginosis.

Si piscium esus tantam perniciem adfert rebus mortalium, cur nobis praesulum ac principum sententia licet toto anno nostras merces divendere, vobis bonam anni partem indictae sunt feriae?

Istuc quid mea refert? Fortassis hoc procuratum est a malis medicis, quo quaestus ipsis esset uberior.

Quos malos medicos mihi commemoras, quum nulli sint piscibus hostes aeque capitales?

Ne quid erres, o bone, non faciunt hoc studio vestri, nec amore piscium, quum ab his nulli religiosius abstineant; suum agunt negotium. Quo plures tussiunt, languent, aegrotant, hoc illis annona benignior est.

Medicis heic non patrocinabor; ipsi suam vicem ulciscentur, si quando in casses illorum incideris. Mihi pro mea caussa sufficit veterum sanctimonia vitae, probatissimorum auctoritas, episcoporum maiestas, publica Christianarum gentium consuetudo; quos omnes si damnabis insaniae, malo cum illis insanire, quam cum laniis esse sobrius.

Tu recusas patronus esse medicis; ego nolim esse criminator aut censor veterum publicaeve consuetudinis. Ista venerari soleo, non incessere.

Isto quidem nomine cautus es verius, quam pius lanio; nisi te prorsus non novi.

Meo iudicio sapiunt, qui cavent, ne quid habeant rei cum his, qui fulmen habent in manibus. Attamen quid ex meis Bibliis, quae populari lingua versa nonnunquam lego, sentiam, non tacebo.

Ut nunc fies ex lanione theologus!

Arbitror, primos illos homines, simul atque ex uda argilla prodierunt, fuisse corpore salubri ac succulento. Id declarat illorum vivacitas. Deinde paradisum fuisse locum multo commodissimum situ coeloque saluberrimo. Tali loco talia corpora, vel aëris haustu, herbarum, arborum ac florum undique aspirantium fragrantia, citra cibum ullum potuisse vivere, praesertim quum vitro citra sudorem hominis affatim tellus effunderet omnia, nec morbus esset ullus, nec senium. Cultus enim talis horti voluptas erat verius, quam labor.

Adhuc verisimilia praedicas.

Ex tam vario horti feracissimi proventu, nihil interdictum est, praeter unicam arborem.

Verissimum est.

Idque non ob aliud, nisi ut per obedientiam agnoscerent dominum et conditorem suum.

Recte.

Quin et illud arbitror, recentem terram omnia progenuisse feliciora meliorisque succi, quam nunc gignit senescens ac propemodum effoeta.

Esto.

Idque praecipue in Paradiso.

Haud dissimile veri.

Illic igitur vesci, voluptatis erat, non necessitatis.

Audivi.

Et abstinere a laniandis animantibus, humanitas erat, non sanctitas.

Nescio. Animantium esum a diluvio permissum lego, prius interdictum non lego. Quorsum autem attinebat permittere, si iam permissus erat?

Quare non vescimur ranis? Non quia vetite, sed quoniam abhorremus. Qui scis, an Deus illic admonuerit, quem cibum requireret humana frugalitas, non quem permitteret?

Non sum ariolus.

Atqui in ipso statim conditi hominis initio legimus: Dominamini piscibus maris, et volatilibus coeli, et universis animalibus, quae moventur super terram. Quis usus dominii, si vesci non licet?

O crudelem herum! Itane devoras servos et ancillas, tuos liberos et uxorem? Quin eadem opera vesceris matula tua, cuius dominus es?

Sed audi vicissim, insulse salsamentarie: E ceteris usus est, nec est inane dominii nomen. Equus vehit me tergo, camelus gestat sarcinas: e piscibus vero quis usus, nisi vescaris?

Quasi vero non sint innumera ex piscibus remedia. Deinde multa sunt in hoc tantum condita, ut delectent hominem contemplantem, et in conditoris admirationem rapiant. Forte non credes, delphinos hominem tergo vehere. Denique sunt pisces, qui nobis praedicant imminere tempestatem, velut echinus. An non talem servum optares domi tuae?

Verum ut hoc largiamur, ante diluvium non fuisse fas vesci cibis, praeterquam terrae frugibus; nihil magni erat abstinere ab iis, quae non requirebat corporis necessitas, et habebant laniandi crudelitatem: illud fateris, animantium esum initio permissum ob humanorum corporum imbecillitatem. Frigus induxerat diluvium: et hodie videmus in regionibus frigidis nasci homines ceteris edaciores: ac terrae proventum vel extinxerat, vel corruperat inundatio.

Esto.

Et tamen a diluvio praeteribant annum ducentesimum.

Credo.

Cur igitur Deus, quod illis robustis citra exceptionem permisit, post imbecillioribus aevique contractions adstrinxit ad certa animantium genera, quemadmodum praecepit Moses?

Quasi meum sit, eorum quae Deus gerit, rationem reddere! Arbitror tamen, hoc tum fecisse Deum, quod solent heri, qui contrahunt indulgentiam in servos, ubi vident illos abuti lenitate dominorum. Sic equo plus satis ferocienti subducimus fabas et avenam, parcoque foeno pascimus, frenoque et calcaribus asperioribus subigimus. Excusserat hominum genus omnem reverentiam, in tantamque licentiam sese effuderat, quasi nullus omnino Deus esset. Hic inventi sunt legis cancelli, caeremoniarum repagula, minarum ac praeceptorum frena, quo vel sic resipiscerent.

Quin igitur manent hodie legis illius repagula?

Quia sublata est carnalis servitutis asperitas, posteaquam per evangelium adoptati sumus in filios Dei; detractum est praeceptis, ubi contigit uberior gratia.

Quum Deus appellet suum testamentum sempiternum, quumque Christus negarit se solvere legem, sed consummare; qua fiducia posteriores ausi sunt bonam legis partem abrogare?

Gentibus ea lex data non erat; et ideo visum est Apostolis, eas nec onerare circumcisionis molestia, ne, quod Iudaei faciunt et hodie, in corporalibus observationibus constituerent salutis spem potius, quam in fiducia et caritate erga Deum.

Omitto gentes. Quae scriptura manifeste docet, Iudaeos, si professionem evangelicam fuerint amplexi, manumissos esse a Mosaicae legis servitute?

Quoniam id fore praedictum erat a prophetis, qui promittunt testamentum novum, et cor novum, inducuntque Deum abominantem festos Iudaeorum dies, aversantem illorum victimas, detestantem ieiunia, reiicientem donaria, desiderantem populum circumciso corde. Confirmavit illorum promissa Dominus ipse, qui porrigens discipulis corpus et sanguinem suum, appellat testamentum novum. Si nihil aboletur de veteri, cur hoc dicitur novum? Ciborum Iudaicum delectum non exemplo quidem, sed sententia sua abrogavit Dominus, quum negat hominem inquinari cibis, qui mittuntur in stomachum, et per secessum repurgantur. Docet idem Petrum conspecta visione; imo Petrus ipse cum Paulo ceterisque vescens cibis communibus, a quibus lex praeceperat temperari. Agit hoc ubique Paulus in suis epistolis; nec dubitatur, quin quod hodie sequitur populus Christianus, ab apostolis veluti per manus traditum ad nos denique pervenerit. Itaque non tam manumissi sunt Iudaei, quam a legis superstitione, velut a lacte consueto quidem et familiari, sed iam intempestivo, depulsi. Neque lex abrogata est, sed ea pars iussa est cedere, quae iam erat otiosa. Frondes et flores pollicentur fructum exoriturum; is ubi gravat arborem, nemo flores desiderat. Neque quisquam deplorat perisse filii sui pueritiam, ubi iam ad aetatem maturam pervenit. Neque quisquam requirit lucernas et funalia, ubi se terris deprompsit sol. Nec habet quod queratur paedagogus, si filius iam puber suam libertatem sibi vindicat, ac paedagogum in sua vicissim habet potestate. Pignus desinit esse pignus, ubi promissa sunt exhibita. Sponsa priusquam deducatur ad sponsum, epistoliis ab illo missis sese consolatur, exosculatur munuscula ab illo venientia, picturas illum referentes amplectitur; ceterum ubi iam ipsius sponsi data est copia, prae huius amore negligit illa prius adamata. At Iudaei primum aegre divellebantur a consuetis, velut si puer assuetus lacti iam grandis mammam inclamet, cibum solidum fastidiens. Itaque propemodum vi depulsi sunt ab illis vel figuris vel umbris vel temporariis solatiis, quo se iam totos convertant in eum, quem lex illa promiserat et adumbrarat.

Quis exspectarat tantum theologiae a salsamentario?

Soleo pisculentum commeatum suppeditare nostrae civitatis Dominicano collegio: itaque fit, ut illi frequenter prandeant apud me, ego nonnunquam apud illos. Ex eorum conflictationibus hoc decerpsi.

Nae tu dignus es, qui ex salsamentario fias piscium recentium venditor. Verum illud expedi: Si Iudaeus esses, (neque mihi satis liquet an sis) et immineret ex fame certum vitae periculum, vescereris carne suilla, an mortem praeoptares?

Quid facturus essem, scio: quid mihi faciendum esset, nondum intelligo.

Deus utrumque vetuit: Non occides, et Non vesceris carne suilla. In tali casu utrum praeceptum utri par est cedere?

Primum non constat, an hoc animo Deus vetuerit vesci suilla, ut mortem vellet oppeti potius, quam esu vitae consuli. Nam ipse Dominus excusat David, qui contra legis praeceptum comederit sacros panes. Et, in exilio Babylonico multa non observata sunt a Iudaeis, quae lex praescripserat. Proinde censerem, eam legem, quam ipsa quoque natura tulit, eoque perpetua est et inviolabilis, debere potiorem haberi ea, quae neque semper fuit, et post erat abroganda.

Cur igitur laudati sunt fratres Macchabaei, qui maluerunt duris cruciatibus exanimari, quam carnem gustare suis?

Opinor, quoniam hic esus a rege praescriptus complectebatur totius patriae legis abnegationem, quemadmodum circumcisio, quam Iudaei gentibus obtrudere conabantur, continebat totius legis professionem, non aliter quam arrha data ad universum contractum praestandum obligat.

Itaque si crassior illa legis pars post exortam evangelii lucem recte sublata est, quo consilio nunc videmus vel eadem vel his graviora revocari, praesertim quum Dominus iugum suum appellet suave, et Petrus, in Actis Apostolorum, Iudaeorum legem appellet duram, quam nec ipsi ferre potuerint nec patres ipsorum? Sublata est circumcisio, sed successit baptismus, duriore prope dixerim conditione. Illa differebatur in octavum diem; et si quis interim casus intercepisset puerum, votum circumcisionis pro circumcisione imputabatur: nos pueros vixdum e latebris uteri materni egressos, in frigidam aquam, quaeque diu in alveo saxeo constitit, non enim dicam, computruit, totos immergimus; et si vel primo die, atque adeo in ipso partus ostio perierit, nulla parentum aut amicorum culpa, deditur miser aeternae damnationi.

Sic aiunt.

Sublatum est sabbatum; imo non sublatum est, sed translatum in diem dominicum. Quid refert? Paucorum dierum ieiunia indixit lex Mosaica; nos illis quantum addidimus numerum? In delectu ciborum quanto liberiores Iudaei nobis, quibus licebat vel totum annum vesci ovibus, capis, perdicibus et hoedis? Illis nullum vestis genus erat interdictum, praeter eam quae esset lana linoque contexta. Nunc praeter tot vestium praescriptas et interdictas formas et colores accessit capitis rasura, eaque varia: ne commemorem interim confessionis onus, et constitutionum humanarum sarcinas, decimationes non simplices, astrictum arctioribus vinculis matrimonium, novas affinitatis leges, aliaque permulta, quae faciunt, ut hac parte non paullo commodior videatur fuisse Iudaeorum, quam nostra conditio.

Erras tota via, lanio: Christi iugum non aestimatur ad istam regulam, quam imaginaris. Pluribus astringitur Christianus, et astringitur ad difficiliora, denique ad poenam graviorem: sed his adiuncta copiosior vis fidei et caritatis, facit ea suavia, quae natura sunt gravissima.

Atqui quum olim Spiritus, specie linguarum ignearum e coelo delapsus, copiosissimo dono fidei et caritatis locupletarit credentium pectora, cur detractum est legis onus, velut imbecillibus ac sub iniqua sarcina periclitantibus? Cur Petrus iam afflatus spiritu vocat onus intolerabile?

Detractum est ex parte, ne Iudaismus, ut coeperat, obrueret evangelii gloriam, et ne legis odio gentes alienarentur a Christo; inter quas erant infirmi plurimi, quibus instabat duplex periculum: alterum, ne crederent, sine legis observatione neminem posse salutem consequi: alterum, ne potius haberent in paganismo manere, quam Mosaicae legis iugum accipere. Horum imbecilles animos oportebat velut esca quadam libertatis allicere. Rursus quo mederentur illis, qui negabant ex Evangelii professione salutis esse spem citra legis observationem; circumcisionem, sabbatismos, delectus ciborum, aliaque id genus aut prorsus sustulerunt, aut in aliud verterunt. Porro quod Petrus negat se legis onus portare potuisse, non est referendum ad eam personam, quam tum gerebat, quum illi iam nihil est intolerabile, sed ad crassos et infirmos Iudaeos, qui non sine taedio arrodebant hordei tunicam, nondum gustata spiritus medulla.

Satis tu quidem crasse disseris. Atqui mihi videtur et hodie non minus esse caussarum, cur observationes istae carnales hactenus tolli debeant, ut arbitrariae sint, non obligatoriae.

Qui sic?

Nuper in linteo quodam amplissimo vidi totum orbem depictum. Illic didici, quantula esset mundi portio Christi religionem pure sincereque profitens: nimirum Europae particula vergens ad occidentem: rursus altera vergens ad septentrionem; tertia tendens, sed procul, ad meridiem: ad orientem vergentis quartae postrema videbatur Polonia. Reliquus orbis aut barbaros habet, non ita multum a brutis animantibus differentes, aut schismaticos, aut haereticos, aut utrumque.

At non vidisti totum illud litus Austrinum, et sparsas insulas Christianis insignibus notatas?

Vidi, didicique illinc avectas praedas; Christianismum inductum non audivi. Quum igitur tam ampla sit messis, videtur hoc esse consultissimum ad religionem Christianam propagandam: quemadmodum apostoli sustulerunt onus legis Mosaicae, ne gentes resilirent, ita nunc ad illiciendos etiam imbecilles, tolli quarundam rerum obligationes, sine quibus initio servatus est orbis, et nunc servari posset, modo adsit fides et caritas evangelica. Rursus audio videoque plurimos esse, qui in locis, vestibus, cibis, ieiuniis, gesticulationibus, cantibus, summam pietatis constituunt, et ex his proximum iudicant, contra praeceptum evangelicum. Unde fit, ut, quum omnia referantur ad fidem et caritatem, harum rerum superstitione extinguatur utrumque. Procul enim abest a fide evangelica, qui fidit huiusmodi factis: et procul abest a caritate Christiana, qui ob potum aut cibum, quo recte quis uti potest, exasperat fratrem, pro cuius libertate mortuus est Christus. Quam amarulentas contentiones videmus inter Christianos! quam inimicas calumnias ex veste aliter cincta tinctave, ex cibo quem porrigunt aquae, et quem porrigunt pascua! Hoc malum si ad paucos serpsisset, contemni poterat. Nunc videmus universum orbem ob haec dissidiis exitialibus concuti. Haec et huiusmodi si tollerentur, et nos maiori concordia viveremus, neglectis ceremoniis, ad ea tantum contendentes quae docuit Christus, et reliquae nationes citius amplecterentur religionem cum libertate coniunctam.

Extra Ecclesiae domum non est salus.

Fateor.

Extra Ecclesiam est, quisquis non agnoscit pontificem Romanum.

Non reclamo.

Sed hunc non agnoscit, qui illius praescripta negligit.

Atque ideo spero futurum, ut hic pontifex, nomine Clemens, animo pietateque clementissimus, quo magis omnes nationes ad Ecclesiae sodalitatem alliciat, omnia mitiget, quae hactenus visa sunt aliquot populos a Romanae sedis foedere alienare; potiusque habeat Evangelii lucrum, quam suum in omnibus ius persequi. Audio quotidie veteres querimonias de annatis, de condonationibus, de dispensationibus, deque reliquis exactionibus, de gravatis Ecclesiis: sed arbitror, hunc ita moderaturum omnia, ut posthac impudens sit, qui pergat queri.

Utinam idem facerent omnes monarchae! Nihil addubito, quin res Christiana nunc in arctum coacta felicissime sit proferenda, si gentes barbarae senserint se vocari non ad servitutem humanam, sed ad libertatem evangelicam; nec ad rapinam expeti, sed ad felicitatis et sanctimoniae consortium. Ubi coaluerint, et in nobis mores vere Christianos compererint, ultro plus offerent, quam ab eis ulla vis queat extorquere.

Id brevi futurum auguror, si pestilens Ate, quae duos potentissimos orbis monarchas funesto bello commisit, abierit E)S KO/RAKAS.

Atque ego demiror iam dudum non esse factum, quum Francisco nihil fingi possit humanius, et Carolo Caesari arbitror a praeceptoribus instillatum, ut quo per fortunam plus accesserit imperii finibus, hoc ipse plus addat clementiae benignitatique. Ad haec habere solet et aetas ea peculiarem facilitatis ac mansuetudinis dotem.

Nihil est quod in utroque desideres.

Quid igitur remoratur publicum orbis votum?

Adhuc iureconsulti de finibus ambigunt: et scis, comoediarum tumultus semper desinere in nuptias: itidem principes suas finiunt tragoedias; sed in comoediis subito coëunt nuptiae; hic inter magnos magnis moliminibus res agitur. Et praestat, aliquanto serius obduci cicatricem, quam mox iterum hulcus erumpere.

An credis istas nuptias esse firma concordiae vincula?

Vellem quidem; sed ex his video fere nasci maximam bellorum partem; et si quod bellum ortum fuerit, dum affinis adest affini, latius se spargit incendium, et difficilius componitur.

Fateor, et agnosco verissimum esse quod dicis.

Sed aequumne tibi videtur, ut ob iureconsultorum rixas et contractuum moras totus orbis tantum perpetiatur mali? Nunc enim nihil usquam tutum est, et pessimis licet plurimum, dum neque bellum est neque pax.

De principum consiliis non est meum dicere. Verum si quis me faciat Caesarem, scio quid sim facturus.

Eia, facimus te Caesarem, simulque Romanum pontificem, si libet. Quid facis?

Fac me potius Caesarem et regem Galliae.

Age, esto utrumque.

Protinus concepto pacis voto edicerem per universam ditionem meam inducias, dimissis copiis, denuntians poenam capitis, si quis vel gallinam alterius attigerit. Ita pacatis rebus meo commodo, vel, ut melius dicam, publico, transigerem de ditionis finibus, aut de coniugii conditionibus.

Habesne firmiora foederis vincula, quam matrimonium?

Arbitror.

Imparti.

Si Caesar essem, sic absque mora transegissem cum rege Gallorum: Frater, malus quispiam genius bellum hoc inter nos excitavit; neque tamen inter nos certamen fuit de capite, sed de ditione. Tu quod in te fuit, fortem ac strennuum bellatorem praestitisti. Fortuna mihi favit, teque ex rege fecit captivum. Quod accidit tibi, mihi potuit accidere; et tua calamitas omnes nos admonet humanae conditionis. Experti sumus, quam hoc certaminis genus utrique sit incommodum. Age, diverso genere inter nos conflictemur. Dono tibi vitam, dono libertatem; pro hoste recipio te in amicum. Sit omnium praeteritorum malorum oblivio; redi ad tuos gratis ac liber; habe tibi tua; esto bonus vicinus, et posthac geratur unum hoc certamen inter nos, uter alterum fide, officiis ac benevolentia vincat; neque certemus, uter altero latius regnet, sed uter sanctius administret suam ditionem. In priori conflictu fortunati laudem tuli: heic qui vicerit, longe splendidius auferet decus. Mihi quidem haec clementiae fama plus adferet verae laudis, quam si universam Galliam meae ditioni adiunxissem: et tibi gratitudinis opinio plus decoris conciliabit, quam si me tota Italia depulisses. Noli invidere mihi laudem quam affecto; ego vicissim tuae sic favebo, ut huic amico libenter sis debiturus.

Profecto sic possit adstringi Gallia, imo totus orbis. Etenim si conditionibus iniquis ulcus hoc obducatur verius, quam sanetur, vereor ne mox per occasionem rupta cicatrice pus vetus erumpat maiore cum malo.

Quam magnificam, quamque plausibilem gloriam haec humanitas per universum orbem pararet Carolo? Quae natio se non lubens tam humano, tamque clementi principi submitteret?

Egisti Caesarem sat feliciter; nunc age Pontificem.

Perlongum sit singula persequi: dicam compendio. Sic agerem, ut universus orbis intelligeret, esse principem ecclesiae, qui nihil aliud sitiret quam Christi gloriam et salutem omnium mortalium. Ea res vere mederetur invidiae pontificii nominis, et solidam ac perennem pararet gloriam. Sed interim ab asino, quod aiunt, delapsi, multum aberravimus ab instituto.

Ego te mox reducam in viam. Ais igitur, obligare Pontificum leges omnes, qui sunt in ecclesia?

Aio.

Ad poenam gehennae?

Aiunt.

Etiam episcoporum?

Sic arbitror; in sua cuiusque ditione.

Etiam abbatum?

Haereo: nam hi certis conditionibus accipiunt administrationem; nec possunt suos gravare constitutionibus, nisi ex auctoritate totius ordinis.

Quid si episcopus iisdem conditionibus accipiat suam functionem?

Addubito.

Quod episcopus constituit, pontifex potest rescindere?

Opinor.

Quod pontifex decrevit, nemo potest abrogare?

Nemo.

Unde igitur audimus, rescissas pontificum sententias hoc titulo, quod parum recte fuerint edocti; et priorum constitutiones a posterioribus antiquatas, quod a pietate delirarent?

Ista subrepticia sunt ac temporaria. Nam et in pontificem, ut hominem, cadit ignorantia personae factive. Ceterum quod ex auctoritate concilii universalis proficiscitur, coeleste oraculum est, et pondus habet par Evangeliis, aut certe proximum.

Licetne de Evangeliis dubitare?

Bona verba; ne de conciliis quidem rite in spiritu sancto congregatis, peractis, editis et receptis.

Quid si quis dubitet, an haec competant in concilium, quod obiicitur; quemadmodum audio Basiliense concilium a nonnullis reiici, nec omnibus probari Constantiense? loquor de his, qui nunc habentur orthodoxi; ne quid dicam de proximo concilio Lateranensi.

Dubitent qui velint suo periculo; ego nolo dubitare.

Petrus igitur habuit auctoritatem condendi novas leges?

Habuit.

Habuit et Paulus cum ceteris apostolis?

Habuerunt in suis quisque ecclesiis, a Petro, seu Christo commissis.

Et Petri successoribus par est potestas cum ipso Petro?

Quid ni?

Tantundem igitur honoris debetur rescripto Romani Pontificis, quantum epistolis Petri; et tantundem constitutionibus episcoporum, quantum epistolis Pauli?

Equidem arbitror, etiam amplius deberi, si praecipiant et legem ferant cum auctoritate.

Sed fasne est dubitare, an Petrus et Paulus scripserint afflatu divini spiritus?

Imo haereticus sit, qui dubitet.

Idem censes de rescriptis et constitutionibus pontificum et episcoporum?

De Pontifice censeo; de episcopis ambigo; nisi quod pium est, de nullo perperam suspicari, ni res ipsa palam clamitet.

Cur spiritus citius patitur errare episcopum, quam pontificem?

Quia gravius est a capite periculum.

Si tantum valent praesulum constitutiones, quid sibi vult, quod Dominus in Deuteronomio tam rigide comminatur, ne quis quid addat aut adimat legi?

Non addit legi, qui latius explicat quod latebat, qui ea suggerit, quae spectant ad legis observationem: neque detrahit, qui pro viribus audientium legem dispensat, alia promens, alia celans pro ratione temporis.

Num obligabant Pharisaeorum et scribarum constitutiones?

Non arbitror.

Cur ita?

Quia docendi habebant auctoritatem, non condendi leges.

Utra potestas videtur amplior, condendi leges humanas, an interpretandi divinas?

Condendi humanas.

Mihi secus videtur. Etenim cui ius est interpretandi, huius sententia pondus habet legis divinae.

Non satis assequor quod dicis.

Dicam explanatius. Lex divina iubet subvenire parenti; Pharisaeus interpretatur, hoc esse datum patri, quod missum est in corbonam, eo quod Deus pater sit omnium. Nonne huic interpretationi cedit lex divina?

Ista quidem falsa interpretatio est.

Sed posteaquam illis semel tradita est interpretandi auctoritas, unde mihi constabit, cuius sit vera interpretatio, maxime si ipsi inter se dissentiant?

Si minus satisfecit tibi sensus communis, sequere praesulum auctoritatem; id tutissimum est.

Ergo Pharisaeorum et Scribarum auctoritas devoluta est ad theologos et concionatores?

Est.

Sed nullos audio frequentius inculcantes, Audite, ego dico vobis, quam eos qui nunquam versati sunt in palaestris theologicis.

Audies omnes candide, sed cum iudicio, modo ne simpliciter insaniant. Tum enim oportet populum cum sibilo surgere, quo suam agnoscant dementiam. Ceterum quibus contigit titulus doctoris, his oportet fidere.

Verum in his quoque comperio nonnullos multo rudiores ac stultiores illis, qui prorsus sunt illiterati: et inter doctissimos miram video controversiam.

Elige quae sunt optima; inexplicata aliis relinquito, ea semper amplectens, quae procerum et multitudinis consensus approbavit.

Scio, istuc esse tutius. Sunt igitur et constitutiones iniquae, quemadmodum sunt interpretationes falsae?

An sint, alii viderint; arbitror esse posse.

Annas et Caiphas habebant potestatem condendi leges?

Habebant.

Num horum quavis de re constitutiones obligabant ad poenam gehennae?

Nescio.

Puta Annam constituisse, ne quis reversus a foro sumeret cibum, nisi loto corpore: qui illotus caperet cibum, num crimen gehenna dignum admitteret?

Non arbitror, nisi contemptus publicae potestatis crimen exacerbaret.

An omnia praecepta Dei obligant ad poenam gehennae?

Non opinor. Nam Deus prohibuit omne peccatum, quamlibet veniale, si theologis habenda fides.

Fortassis et veniale pertraheret in gehennam, nisi Deus sua misericordia sublevaret imbecillitatem nostram.

Non est absurdum dictu; affirmare non ausim.

Quum Israëlitae exularent in Babylone, praeter alia plurima quae lex praescripsit, in multis fuit omissa circumcisio. An omnes hi perierunt?

Deus novit.

Si Iudaeus clam fame periclitans vesceretur carne suilla, committeretne crimen?

Mea quidem sententia necessitas excusaret factum: quandoquidem ore Domini defensus est David, quod contra legis praeceptum comederit panes sacros, quos appellant propositionis: nec solum comedit ipse, sed et fugae comites prophanos iisdem pavit.

Si quem ea necessitas constringeret, ut aut pereundum sit fame, aut furtum committendum, utrum eligeret, mortem an furtum?

Forsitan in eo casu furtum furtum non esset.

Hem quid audio? ovum non est ovum?

Praesertim si caperet animo reddendi placandique dominum, quum primum liceret.

Quid si pereundum homini, nisi falsum testimonium ferat adversus proximum? utrum eligendum?

Mors.

Quid si commisso adulterio possit servare vitam?

Potior erit mors.

Quid si simplici stupro possis effugere mortem?

Moriendum potius, ut aiunt.

Cur heic ovum non desinit esse ovum; praesertim si nulla fiat vis aut iniuria?

Fit iniuria corpori puellae.

Quid si periurio?

Moriendum.

Quid si simplici nullique noxio mendacio?

Docent praeoptandam mortem. At ego crediderim, gravi necessitate, aut ingenti proposita utilitate mendacium huiusmodi aut nullum esse crimen, aut levissimum, nisi quod aperta fenestra periculum est, ne discamus et perniciosis mendaciis assuescere. Finge incidisse casum, ut innoxio mendacio possit servare et corpora et animas totius patriae suae; utrum eliget vir pius? fugiet mendacium?

Quid alii sint facturi, nescio: ego vel quindecim Homerica mendacia non verear dicere, moxque labeculam illam abstergerem aqua sacra.

Idem ego facerem.

Igitur non quidquid Deus praecipit aut interdicit, obligat ad poenam gehennae.

Non videtur.

Modus igitur obligationis non est ab auctore legis tantum, sed ex materia. Quaedam enim cedunt necessitati, quaedam non cedunt.

Sic videtur.

Quid si sacerdos periclitetur de vita, servandus, si ducat uxorem? utrum eliget?

Mortem.

Quum divina lex cedat necessitati, cur haec lex humana Terminum agit, nulli dignans concedere?

Non lex obstat, sed votum.

Quid, si quis vovisset visere Hierosolymam, nec id posset, nisi certo vitae dispendio: non ibit, an morietur?

Morietur, ni voti relaxationem impetrarit a pontifice Romano.

Cur alterum votum relaxatur, alterum minime?

Quia alterum solemne, alterum privatum.

Quid est solemne?

Quod solet fieri.

An non igitur solemne et alterum quod quotidie fit?

Fit, sed privatim.

Proinde monachus si privatim apud abbatem profiteretur, non esset votum solemne?

Nugaris. Ideo facilius relaxatur votum privatum, quia minore offendiculo solvitur; et is qui facit, hoc animo facit, ut, si commodum sit, mutet sententiam.

Hoc igitur animo vovent, qui privatim profitentur perpetuam castimoniam?

Deberent.

Perpetuum igitur, et non perpetuum? Quid si Cartusianum monachum hic constringat casus, ut aut vescendum sit carnibus aut moriendum: utrum eliget?

Docent medici, nullas esse carnes tam efficaces, quin idem efficiat aurum potabile et gemmae.

Utrum igitur conducibilius, gemmis et auro succurrere periclitanti, an earum rerum pretio multos de vita periclitantes servare, et aegroto dare pullum gallinaceum?

Haereo.

Atqui piscium aut carnium esus non est ex eorum numero, quae vocant substantialia.

Cartusianos suo iudici relinquamus.

Dicamus in genere. Diligenter, frequenter, multisque verbis inculcatur in lege Mosis sabbatismus.

Verum.

Utrum igitur succurram urbi periclitanti violato sabbato, an non?

At interim me vis esse Iudaeum?

Volo, et quidem recutitum.

Istum nodum secuit ipse Dominus. Sabbatum enim hominis caussa est institutum, non contra.

Ista lex igitur valebit in omnibus humanis constitutionibus?

Valebit, nisi quid obstet.

Quid si conditor legis non hoc animo ferat legem, ut quenquam obliget ad poenam gehennae, imo ne ad reatum quidem ullum, sed constitutionem nihilo plus velit habere ponderis quam exhortationem?

O bone, non est in manu conditoris, quantum obliget lex. Usus est sua potestate ferendo legem; ceterum ad quid obliget aut non obliget, id Deo in manu est.

Cur igitur audimus quotidie parochos nostros e suggesto clamantes, Cras ieiunandum sub poena damnationis aeternae; si nobis non constat, quomodo lex obliget humana?

Id faciunt, quo magis terreant contumaces: nam ad hos arbitror ea verba pertinere.

Sed interim an contumaces talibus dictis territent, nescio: certe infirmos vel in scrupum vel in periculum coniiciunt.

Difficile est utrisque consulere.

Eadem autem est vis consuetudinis et legis?

Aliquando maior est consuetudinis.

Proinde tametsi non adest animus consuetudinem inducentibus iniiciendi laqueum cuiquam, tamen obligat volentes nolentes?

Arbitror.

Onus imponere potest, tollere non potest?

Admodum.

Iam itaque vides, opinor, quantum sit periculi, novas leges ab hominibus ferri, si nulla necessitas urgeat, aut nulla magna invitet utilitas.

Fateor.

Dominus quum ait, Nolite omnino iurare; num quemvis iurantem obnoxium facit gehennae?

Non arbitror. Consilium est enim, non praeceptum.

At istud unde mihi liquet, quum vix aliud accuratius aut severius interdixerit, quam ne iuremus?

Disces a doctoribus.

Et Paulus quum dat consilium, non obligat ad gehennam?

Nequaquam.

Cur ita?

Quia non vult iniicere laqueum infirmis.

Est igitur in manu condentis, legem obstringere ad gehennam aut non obstringere. Et sanctum est cavere, ne quibuslibet constitutionibus illaqueemus imbecilles.

Est.

Et, si Paulus heic cautionem adhibuit, multo magis sacerdotibus adhibenda; de quibus incertum, quo spiritu agantur.

Fateor.

Atqui paulo ante negabas, esse in manu conditoris, quatenus obstringeret lex.

Iam consilium est, non lex.

Nihil est facilius, quam commutare vocabulum. Noli furari, praeceptum est?

Est.

Noli omnino resistere malo?

Consilium est.

At hoc posterius magis habet speciem praecepti, quam illud prius. Saltem hoc est episcopis in manu, utrum velint esse praeceptum, quod instituunt, an consilium?

Est.

At istud paulo ante fortiter negabas. Etenim qui non vult, suam constitutionem quenquam ad ullum crimen adstringere, nimirum vult eam esse consilium, non praeceptum.

Verum; sed non expedit hoc scire vulgus, ne protinus clamitent esse consilium, quod servare non libet.

At quid interim facies tot infirmis conscientiis, tam misere confusis tuo silentio? Verum age, dic mihi, nullisne notis docti deprehendere possunt, utrum consilii vim habeat constitutio, an praecepti?

Possunt, sicut audivi.

Non licet scire mysterium?

Licet, nisi velis effutire.

Ah, pisci dixeris.

Qum nihil audis, nisi: hortamur, ordinamus, mandamus, consilium est; quum audis: iubemus, districte praecipimus, praesertim si accedant minae excommunicationis, praeceptum est.

Quid si debeam pistori meo, quumque solvendo non sim, fugere malim quam coniici in carcerem; num pecco criminaliter?

Non arbitror: nisi desit solvendi voluntas.

Cur igitur excommunicor?

Istud fulmen territat improbos, non adurit innocentes. Scis enim et apud priscos Romanos fuisse leges diras ac minaces, sed in hoc ipsum tantummodo latas; qualis illa fertur e duodecim tabulis de dissecando corpore debitoris: cuius ideo nullum extat exemplum, quod non in usum, sed ad terrorem esset prodita. Iam ut fulmen non agit in ceram aut linum, sed in aes: ita tales excommunicationes non agunt in miseros, sed in contumaces. Et tamen, ut ingenue dicam, in huiusmodi frivolis adhibere fulmen a Christo traditum, propemodum esse videtur, quod veteres dicebant, in lente unguentum.

Num idem ius patrifamilias in sua domo, quod episcopo in sua dioecesi?

Arbitror, proportione.

Et huius praescripta similiter obligant?

Quidni?

Edico, ne quis vescatur caepis; quomodo periclitatur apud Deum qui non paruerit?

Ipse viderit.

Posthac non dicam meis: praecipio, sed admoneo.

Sapies.

Verum perspicio, vicinum meum proximum esse periculo, et arreptum clam admoneo, ut sese subducat ab ebriosorum et aleatorum commercio: ille monitorem aspernatus, perditius incipit vivere, quam antea: num heic illum obstringit admonitio?

Videtur.

Igitur neque consulendo neque exhortando fugimus laqueum.

Imo non adfert laqueum admonitio, sed admonitionis argumentum. Etenim si frater admonitus, ut crepidis uteretur, negligeret, nullo crimine teneretur.

Non heic percunctabor, quantum obligent praescripta medicorum. Votum obstringit ad poenam gehennae?

Maxime.

Omne?

Omnissimum; modo sit licitum, legitimum ac liberum.

Quid appellas liberum?

Quod nulla extorsit necessitas.

Quid est necessitas?

Est metus cadens in constantem virum.

Etiam in Stoicum? quem si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae.

Istum Stoicum mihi ostende, et respondebo.

Sed extra iocum; num famis aut infamiae metus cadit in constantem virum?

Quid ni?

Si filia nondum emancipata clam nubat insciis parentibus, nec passuris si sciant: legitimum erit votum?

Erit.

An sit, nescio: certe si qua sunt, hoc est unum ex illorum numero, quae licet vera sint, tamen ob scandalum imbecillium silenda sunt. Quid si virgo, quae ex auctoritate parentum contraxit matrimonium cum sponso, clam et invitis parentibus voto semet addicat collegio sanctae Clarae: eritne licitum et legitimum?

Si fuerit solenne.

Num solenne est, quod in agro fit, in obscuro monasteriolo?

Sic habetur.

Si eadem domi paucis testibus voto profiteatur perpetuam corporis integritatem, non erit legitimum?

Non.

Quam ob rem?

Quia sanctius votum obstat.

Eadem puella si vendat agellum, valebit contractus?

Non opinor.

Et valebit, si se ipsam dederit in potestatem alienam?

Si se Deo dicaverit.

An non et votum privatum dicat hominem Deo? Et qui suscipit sanctum coniugii sacramentum, nonne se dicat Deo? Et quos Deus iungit, dicant se diabolo? De solis coniugibus dixit Dominus, Quos Deus iunxit, homo ne separet. Ad haec, quum adolescens vixdum pubescens, aut puella simplex, minis parentum, saevitia tutorum, improbis instinctibus monachorum, blanditiis et odiis protruditur in monasterium: num liberum est votum?

Si sint doli capaces.

Ea aetas maxime capax est doli, ut cui facillime possis imponere. Quid si proponam in animo, diebus Veneris abstinere a vino: perinde obstringit propositum ut votum?

Non arbitror.

Quid igitur interest inter certum propositum, et votum tacita cogitatione conceptum?

Animus obligandi.

Negabas ante, heic valere animum. Propono si queam; et voveo, sive queam, sive non queam?

Habes.

Habeo nebulas in pariete depictas, hoc est, nihil. Est igitur et in proposito dispicienda materiae ratio?

Opinor.

Et ut illic a legis, ita heic a voti nomine cavendum?

Recte.

Si Romanus pontifex statueret, ne quis iungat matrimonium intra septimum propinquitatis gradum; admitteret crimen, qui duceret cognatam gradu sexto?

Opinor; certe periclitaretur.

Quid si episcopus suis ediceret, ne quis haberet rem cum uxore, nisi die Lunae, Iovis et Sabbati: committeret crimen, qui clam aliis diebus uteretur uxore?

Arbitror.

Quid si ediceret, ne quis bulbis vesceretur?

Quid istuc ad pietatem?

Quia bulbi provocant libidinem. Quod de bulbis dico, idem dictum puta de erucis.

Haereo.

Quid haeres? Unde est humanis legibus obligandi vis?

Ex dictis Pauli, Obedite praepositis vestris.

Hinc igitur obligat omnis episcoporum ac magistratuum constitutio?

Modo sit aequa, iusta, et legitime lata.

Sed istius rei quis erit iudex?

Ipse qui condidit. Nam eius est interpretari, cuius est condere legem.

Ergo citra delectum est obediendum quibuslibet constitutionibus?

Opinor.

Quid si praepositus stultus et impius ferat legem impiam et iniquam? Ipsius iudicio standum erit; et populus, cui nullum est iudicandi ius, obtemperabit?

Quorsum attinet ea somniare quae non fiunt?

Qui subvenit parenti, non subventurus nisi lex cogeret, num implevit legem?

Non arbitror.

Qui sic?

Primum non satisfacit animo eius, qui condidit legem: deinde voluntati impiae addit hypocrisin.

Qui ieiunat, non ieiunaturus nisi praeciperet ecclesia, num satis facit legi?

Mutas et auctorem legis et materiam.

Confer igitur Iudaeum sic ieiunantem diebus praescriptis, ut, ni lex huc adigat, non sit ieiunaturus, cum Christiano servante ieiunium ab hominibus indictum, haudquaquam servaturo si legem tollas: aut si mavis, Iudaeum abstinentem a carne suilla, et Christianum abstinentem a carnibus et lactariis die Veneris.

Infirmitati non nihil reluctanti legi puto paratam esse veniam; certo proposito legem aversanti et obmurmuranti non item.

Atqui fateris, leges divinas non semper obligare ad poenam gehennae?

Quidni fatear?

Nec audes fateri esse legem humanam, quae non obligat ad eandem poenam, sed hominem relinquit in ancipiti? Videris igitur aliquanto plus tribuere legibus hominum, quam Dei. Mendacium et obtrectatio suapte natura sunt mala et a Deo prohibita; et tamen fateris, esse aliquod mendacii et obtrectationis genus, quod non obliget ad poenam gehennae; nec audes eum, qui quomodocunque vescitur carnibus in die Veneris, liberare a poena gehennae.

Non est meum, quenquam absolvere aut damnare.

Si divinae leges et humanae pariter obstringunt, quid igitur interest inter has et illas?

Nimirum quod qui violat legem humanam, immediate peccat adversus hominem (si mihi concedis scholasticorum flosculis uti), mediate adversus Deum; qui violat legem divinam, contra.

Quid refert, utrum prius miscueris, acetum an absynthium, quum mihi utrumque sit ebibendum? Aut quid refert, utrum lapis a me vulnerato repercussus feriat amicum, an ordine verso?

Hoc didici.

Et si ex materia circumstantiisque sumitur obligandi modus in utrisque legibus: quid interest inter auctoritatem Dei et hominum?

Impia percunctatio.

Attamen multi credunt, plurimum interesse. Deus tulit legem per Mosen, nec licet violare; idem fert leges per pontifices, aut certe Concilium; quid interest inter has et illas? Lex Mosis per hominem, leges nostrae per homines. Et videntur minus ponderis habere, quae Deus tulit per unum Mosen, quam quae spiritus sanctus edit per frequens episcoporum et eruditorum concilium.

De spiritu Mosis dubitare non licet.

Paulus in episcoporum vicem venit. Quid igitur interest inter Pauli praecepta et cuiuslibet episcopi?

Quia sine controversia Paulus scripsit afflatus spiritu.

Haec scriptorum auctoritas quousque se porrigit?

Arbitror, non ultra apostolos, nisi quod conciliorum est inviolata auctoritas.

Quare de Pauli spiritu dubitare non licet?

Quia obstat ecclesiae consensus.

De episcopis dubitare licet?

De his nihil temere suspicandum, nisi res ipsa palam clamitet quaestum aut impietatem.

Quid de conciliis?

Non licet, si fuerint rite et per spiritum sanctum congregata peractaque.

Est igitur aliquod concilium, in quod ista non competunt?

Esse potest. Quod ni esset, theologi nequaquam adderent hanc exceptionem.

Videtur igitur et de conciliis dubitari posse.

Non arbitror, posteaquam fuerint Christianarum gentium iudicio consensuque recepta comprobataque.

Posteaquam excessimus pomoeria, quibus Deus voluit circumscribi sacrosanctam illam et inviolabilem scripturae auctoritatem, videtur mihi et aliud esse discrimen legum divinarum et humanarum.

Quod?

Leges divinae sunt immutabiles, nisi si quae sunt eius generis, ut significandi coërcendive gratia videantur ad tempus datae, quas et prophetae desituras iuxta carnalem sensum praedixerunt, et apostoli iam omittendas docuerunt. Deinde, inter leges humanas existunt nonnunquam iniquae stultaeque et pestilentes; unde et abrogantur vel auctoritate superiorum, vel consentiente neglectu populi. Tale nihil est in legibus divinis. Rursus, humana lex suapte sponte cessat, ubi cessarit caussa, propter quam lata est: veluti si constitutio iuberet singulos quotannis aliquid conferre in structuram templi, templo absoluto cessat rigor legis. Ad haec, lex ab hominibus lata non est lex, nisi fuerit utentium consensu comprobata. Lex divina nec expendi debet, nec potest abrogari. Quanquam et Moses legem laturus suffragia populi collegit, non quod hoc esset necesse, sed ut illos magis haberet obnoxios. Impudens enim est, legem contemnere, quam tuo suffragio comprobaris. Postremo quum leges hominum, quae fere corporalia praescribunt, paedagogi sint ad pietatem, cessare videntur, ubi quis profecit ad spiritus robur, ut iam talibus cancellis non egeat, modo pro virili vitetur scandalum infirmorum, non malitiose superstitiosorum. Velut si pater praescribat filiae impuberi, ne bibat vinum, quo tutior sit illius virginitas usque ad nuptias; quum adoleverit, iamque viro tradita fuerit, non tenetur praecepto patris. Multae leges habent instar pharmacorum; ea vero mutantur et cedunt pro re nata, ipsis etiam medicis approbantibus; qui si semper iisdem uterentur remediis a veteribus proditis, plures occiderent quam sanarent.

Multa tu quidem congeris, quorum nonnulla placent, aliqua displicent, quaedam non intelligo.

Si lex episcopi quaestum evidenter oleat, hoc est, statuat ut singuli parochi bis in anno emant aureo ducato ius absolvendi a casibus, quos vocant episcopales, quo plus extorqueat a suis: obtemperandum censes?

Censeo; sed interim clamandum adversus legem iniquam, exclusa semper seditione. Sed unde hic mihi percunctator lanio? Tractent fabrilia fabri.

Huiusmodi quaestionibus saepe torquemur in conviviis; interdum diatriba fervescit ad pugnam et sanguinem.

Pugnent qui volent: ego censeo, leges maiorum esse reverenter suscipiendas, et observandas religiose velut a Deo profectas; nec esse tutum, nec esse pium, de potestate publica sinistram concipere aut serere suspicionem. Et si quid est tyrannidis, quod tamen non cogat ad impietatem, satius est ferre, quam seditiose reluctari.

Ista quidem ratione fateor bene consultum rebus eorum, qui dignitate pollent; et tecum sentio, nec illis invideo. Ceterum lubens audiam rationem, qua consulatur et populi vel libertati vel commodis.

Deus non destituet populum suum.

Verum ubi interim illa libertas spiritus, quam apostoli promittunt ex evangelio, quam Paulus toties inculcat, clamans, Regnum Dei non est esca et potus; et quod filii non simus sub paedagogo, nec amplius serviamus elementis huius mundi; aliaque innumera: si tanto pluribus constitutionibus onerantur Christiani, quam Iudaei, et si arctius obligant hominum leges, quam pleraque a Deo tradita praecepta?

Dicam, Lanio. Non in hoc est Christianorum libertas, ut liceat illis facere quae velint, liberis a constitutionibus humanis: sed quod ex fervore spiritus ad omnia prompti, lubentes et alacres ea faciunt, quae praescribuntur, nimirum filii potius quam servi.

Expedite: sed erant et sub lege Mosaica filii, et sunt sub evangelio servi; atque adeo vereor ne maxima pars hominum; siquidem servi sunt, qui lege coacti suum officium faciunt. Quid igitur discriminis inter novam et veterem?