Nicolai Beraldi Aurelii dialogus quo rationes quaedam explicantur quibus dicendi ex tempore facultas parari potest deque ipsa dicendi ex tempore facultate: ad reuerendissimum Cardinalem Oddonem Castellionensem, tituli Diuorum Sergii, Bacchi, Apuleii, uirum utriusque linguae peritissimum.

• Spudaeus
• Leonicus

Quid esse hoc putas, mi Leonice, quod, cum tot nuper exorti sint Ciceroniani, qui Ciceronis libros assidue legant, circunferant, nunquam ponant e manibus, Ciceronianasque uoces omneis in elenchum relatas ac pene etiam numeratas ediscant; tam pauci tamen existant qui Latine roganti quidpiam Latine respondere queant?

Quos tu mihi Ciceronianos narras? Nuper ne exorti tibi uidentur, qui Ciceronem Latini sermonis Romanaeque eloquentiae principem sibi proponant imitandum? Num sano eos esse iudicio putas, qui rem longe omnium pulcherrimam assequi conantur?

Ego uero, cum tales [ 2 ] omneis laudo, tum uero, ut Ciceroni quis est similimus, ita mihi est admirandus, ut aliis omnibus cuiuscunque seculi Latinis scriptoribus anteponendus uideatur. Sed nouum ac superstitiosum genus hominum miror, qui ubi Ciceronis paginas aliquot legerunt et uoces e Ciceronis libris temere in suos commentariolos congesserunt, Ciceronis se legitimos foetus esse putant dignosque qui eloquentiam hoc seculo nobis constituant.

Tun’ genus hominum hoc nouum esse putas?

Maxime.

Atqui, ne Fabii quidem seculo noua ista, ut putas, seu superstitio, seu religio defuit.

Qui, quaeso? Morbum enim nouum credidi.

Imo uero uetus est insania. Otiosos enim ille se uidisse ait ac supinos qui, si quid modo longius circunduxissent, iurarent ita Marcum Ciceronem fuisse locuturum. Quosdam uero suo seculo fuisse scribit qui Ciceronis eloquentiam pulchre sibi expressisse uiderentur, si sensum aliquem his uerbis clausissent ESSE VIDERETVR.

Quem uero illum putas esse, qui, cum nos ad coenam Ambrosianus uocasset doctique ac clari uiri non parum multi adessent, laudaturus quendam suis aliis uirtutibus clarum: quam [ 3 ] belle, inquit, Ciceronianus est hic noster, qui orationis suae partem quandam ita exorsus est INVADAMVS IN EAM REM?

Memini, et tum risisse me solutius, fateor, quam deceret. Sed ita homo sum.

Quid quod proxime in Galliam Narbonensem euntibus nobis narrabat uir non indoctus fuisse nuper quendam magni nominis uirum et multis editis libris percelebrem qui libellum quendam suum iam prostantem ac uaenalem reuocare se uelle diceret ac retexere, quod in eo uocem deprehendisset non Ciceronianam?

Ne id quidem excidit mihi neque excidet unquam. Vbique enim fere rideo infelicem hanc uerborum calumniam quae quosdam ita male habet ut, etiamsi generoso impetu, ad optima ferantur, sibi tamen ubique negotium facessant et recte conceptas rerum imagines, styli mora frigere perire que sibi patiantur.

Audio.

Quid de eo hominum genere sentiam, hic non libet repetere. Morosiores sunt quam ut placari possint, si quis eis stomachum mouerit. In operis sui nuncupatoria, quam uocant, epistola ita scripserat ille: “grauiorem mihi abs te laborem iniunctum esse uidebam." Admonitus ab eo [ 4 ] qui ei a studiis erat, nusquam apud Ciceronem legi LABOREM INVNGI. Ad Ciceronianarum uocum promptuarium, quod ille sibi multarum noctium uigiliis parauerat, confugit: cum id nulla ex parte se proferret, concerpsit paginam in qua scriptum erat; librum etiam totum concerpturus, ni puer, qui ei legenti ac meditanti adsidebat, prohibuisset.

Atqui Fabius Quintilianus eo uerbo cum alibi, tum Institutionum libro primo utitur: “ut mihi, inquit, si non inueniendi noua, at de ueteribus iudicandi laborem iniungere non iniuste uiderentur." Sed Fabium ne nauci quidem faciunt ex eis permulti.

Nil mirum! Ab iis enim tantum amatur ille qui eius cum diligentiam, tum eximium in uerborum rerumque ponderibus examinandis acumen ac iudicium penitus inspexerunt.

CAETERVM, particulam quam negant nonnulli apud Ciceronem legi, tun’ Latinam reris esse?

Ne id quidem scio, bis ne an semel tantum (ut proxime mecum quidam contendebat) apud illum reperiatur. Latinam certe ut credam, facit Terentianus Parmeno qui ita in Eunucho: caeterum de exclusione uerbum nullum. Sed missa istaec [ 5 ] faciamus. Tuque tibi, mi Spudaee, ita persuade stultissimam hanc esse uerborum curam. Nec reformidandam uocem ullam quae autore aliquo non improbo defendi possit. Qualia posse eorum scripta esse putas qui ubique in uerborum cauillationibus haerent? Qualia tandem nisi frigida, ieiuna, exanguia et, ut Fabius ait immodica cura pessima. Verbis quidem curam suam deberi ignorare profecto non potes, sed sua rebus debetur sollicitudo. Ciceronianis istis qui scribentes ad elenchum toties suum redeunt, qui toties uoces permutant, addunt, eximunt, quae possunt alia quam lacera ac cicatricosa scripta nasci?

Adducor eo propemodum ut credam hoc hominum genus parum sapere, quibus ea cura nihil aliud conferat quam ut nihil feliciter audeant. Veruntamen etsi uereor ne tibi molesta ista sint leuia, ac plane friuola quae ad rem grammaticam proprie pertinent et a puerilibus nugis haud ita multum absunt; aequo tamen animo, ut spero, feres hoc te loco a me interpellari.

Mallem equidem tibi ad alia paulo magis utilia respondere. Sed tibi tamen mos gerendus, si non magna, at honesta tamen, neque indigna quae uel ab eruditis tradantur [ 6 ] petenti. Vtinamque adolescenti tibi liberaliter instituto et ad optima properanti per omnia satisfacere possem. Explerem profecto auiditatem istam tuam. Age igitur, si quidem tibi ita uidetur.

Quoniam iam diu perspexisse mihi uideor quid de Cicerone sentias, quantique eius non eloquentia modo, quae in eo summa fuisse dicitur, sed prudentiam etiam facias; quod ex te auditum memini, hoc loco testatum, ac uelut consignatum relinqui abs te cupio.

Equidem sic existimo, neminem unquam aut animo aut spe magnam aliquam eloquentiae speciem concepisse, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putauerit. Quare, si qui eiusmodi fuerunt qui nihil absurdum in oratione, nihil peregrinum sequerentur, sed certas quasdam Romani generis, ut ipse ait, quasi que urbis proprias uoces ac pene uernaculas putidis ac insolentibus anteponerent, in Ciceronis lectione assidue uersatos eos fateri plane necesse est. Sed quoniam nec forensis illa eloquentia ubique necessaria est, nec omnia quae ad absolutam doctrinam pertinent executus est Cicero: non agriculturam, non rem medicam, aut herbariam, non mundi terrae ue descriptionem non alia [ 7 ] denique quae et a Graecis tradita sunt nec a Latinis omissa, mirari satis nequeo, quid istis in mentem uenerit qui omnia ad Ciceronis lineamenta exigunt. Eadem audisti cum saepe alias ex me, tum uero anno superiore quum Ciceronis locum illum qui est in Catone Maiore de agricolarum uoluptatibus una legeremus. In eo delibata sunt quaedam de terrae ui ac natura, de serendi ratione, de occatione, de herbescente e semine uapore tepefacto uiriditate, de spicae ordine, de aristarum munimento, de uitium satu, ortu, incremento, de malleolis et plantis, propaginibus, adminiculorum ordinibus, capitum coniugationibus; rursum, de agrorum irrigatione, fossione, repastinatione, stercorandi utilitate. Quae si latius explicanda essent praeceptisque ac ratione tradenda, non unus Cicero adeundus foret. Qui si omnia illa iustis uoluminibus complexus esset, longe alius uideretur quam qui nunc quibusdam uidetur qui exceptas ex illius libris particulas ac uoces aliquas ubique nobis ceu utendas proponunt.

Iam mihi propemodum uideor intelligere quod primo de te loco quaesieram, Ciceronianos ideo in nectendis sane quam paucis [ 8 ] uerbis atque extempore enuntiandis haerere quam saepissime, intersistere, offensare, quod humilis illa uerborum cura et stylum tardat et sermonis ingeniique libertatem impedit.

Langueat eorum sermo necesse est qui ad singula haerent et, dum Ciceroniana modo sequuntur, optima nonnunquam ac significantissima reformidant, quodque est in primis ridiculum, Ciceroniana ipsa. Nam dum in eam rem unam intenditur animus ueluti quaerens quod calumnietur, stupet lingua, ingenii acies anxia inutilique cogitatione retunditur, spiritus uero ille feliciter audax opprimitur. Inde elingues scilicet ac muti plerique, nonnulli haesitantes ac balbi. Pectore enim quo disserti efficimur represso, fraenata uero etiam ipsa ui mentis et in humili uerborum examine defixa, stupeat lingua cunctanterque ac aegre sermo eat necesse est. Delectum uerborum ac optimarum quarunque uocum praeparatam copiam nemo sani iudicii laudare non potest; sed quid efficiant isti quamque lente eis perpauca succedant (si quid modo succedat iis) facile uel me tacente perspicis.

Atqui quum ueram eloquentiam assecutos se, tum uero optimam scribendi dicendique rationem [ 9 ] constituisse et putant et gloriantur.

Non noua eiusmodi gloria. Nam Aristoteles quoque philosophos quosdam risisse fertur ut stultos ac arrogantes qui philosophiam suis ingeniis perfectam rerumque omnium quae ad rei tantae consummationem pertinerent accessione perductam ad summum praedicarent. Eloquentia uero an olim sit constituenda nescio, constitutam certe ut credam adduci nequeo. Tantum uero abest ut praestari ab istis posse id confidam ut rei praeclarissimae eos etiam et obesse et obfuturos putem, qui, quod toties dissuadet Fabius, uni se alicui quem per omnia sequantur semel addixere. Qua de re aliquando plura disseram tecum, si per otium licuerit. Nam in hac tam diuturna peregrinatione incertoque ac turbulento uitae genere, quantulum est quod efficere possumus? Altum haec res otium quietumque silentium postulat.

Imo uero, secessus hic, quo in Narbonensi Gallia nullum amoeniorem alium dictitant esse, nos maxime ad toties optatam mihi disputationem inuitat, praecipue arbustum illud, pratumque uariis expictum distinctumque floribus et puris pellucidisque euripis cinctum. Nec porro dubito quin, si dum frangatur hic aestus, [ 10 ] ad densissimum illud arundinetum sub adsita platano sedeamus, periucundum tibi futurum sit diei reliquum cuius matutinae horae grauioribus, ut sic dixerim, musis iam abs te datae sunt. Quod si nihil hic aliud esset quam quercus illa et recta et opaca, cuius ramis leuiter inspirant aurae, esset tamen quod paulum interquiesceres. Nunc, cum tot oleae, tot cupressi, tot platani, ac fici nobis arrideant, cur puluinos adferri non iubes ut uel sub hac, uel sub illa umbra commodius iucundiusque sedeamus?

Falleris, mi Spudaee, si uel prata uel hortos amplissimos, amplissimum denique hunc totum secessum mihi studiorum hortatorem esse putas. Mentem enim ab opere destinato auocat loci tum uarietas, tum amoenitas. Nec tam uoluptate ista intenditur cogitatio quam remittitur, dum aliud mens, aliud agunt oculi. Quamobrem, si quid uis, tectum subeamus et diurnum illud cubiculum repetamus studiisque nostris dicatum. Tibi dies hic totus dabitur siue praelegentem tibi aliquid Leonicum tuum audire uelis, siue dictante eo excipere malis aliquid quod in commentarios postea tuos referatur.

Disputantem et ad ea quae iampridem cogito [ 11 ] respondentem audire malo, idque abs te peto ac postulo. Ac primo: quoniam ex te saepius audiui nihil esse in uita hac admirabilius eo homine qui composita ornataque oratione possit tenere hominum coetus, mentes allicere, impellere quo uelit, undeque uelit deducere; scire aueo an idem at huc quod prius sensisti sentias.

Sentio equidem, neque ab hac deduci me unquam sententia patiar. Addam tamen priori sententiae aliquid, cui re explicata facile te assensurum existimo.

Quid illud, obsecro, est?

Magnam esse admirationem, Cicero scribit, copiose sapienter que dicentis: quem qui audiunt, cum acutissimum ingeniosissimumque eum esse iudicant, tum uero ea sapientia praeditum, cui caeteros omnes merito subditos esse oporteat. Ego uero illud addam, quod mihi recte sensisse uideor: maximam esse ac incomparabilem admirationem copiose, sapienter et ex tempore dicentis, quem qui audiunt, non modo plus quam caeteros intelligere ac sapere credunt sed terrenum quendam deum etiam se audire arbitrantur. Ex tempore enim dicendi facultate nihil esse admirabilius puto, dum tamen eum demum dicere intelligamus, cui disposite, ornateque [ 12 ] ac prudenter dicat. Nec immerito profecto admirabilem eam uirtutem maximum studiorum fructum ueteres iudicauere, quod non nisi multa lectione, ut tibi saepe scribere memini, cuiquam contingat tanta felicitas ac successus multa ex tempore fundendi, quem interdum labor nullus, nulla cura consequatur. Deum tunc adfuisse, cum id euenisset, ueteres oratores, ut Cicero dicit, aiebant. Diuinum utique munus id esse merito censebant, nec nisi summa coelestique beneficentia cuiquam dari ut de magnis rebus, multis nec stultis, nec indoctis audientibus, quidquam ex tempore diceret sapienter ac feliciter. Etsi enim uiam quandam uariam ac multiplicem esse non ignorabant qua ad id perueniretur, quando tamen arduam eam esse uidebant ac difficilem et a paucis uel initam, uel feliciter tentatam, diuino quodam ductu modo ad raram felicitatem perueniri posse perspiciebant. Non enim inconditum ac fortuitum sermonem sapiens uetustas admirabatur sed sanam sobriamque orationem coelesti aliquo ceu spritu ferente euoluentem sese et ad laetum optatumque exitum properantem.

Audio.

Quem aestuans animus ac concita mens tumultuarium [ 13 ] sermonem fundit, eum meretriculis rixantibus plerunque superesse sciebat. Quem uero multa lectio formasset, non perpetuum modo ipsum ac nusquam intersistentem sed eruditum etiam ac cultum recte iudicabat esse eius generis eiusque modi quem omnes uelut e coelo exceptum et commendarent et mirarentur.

Quam uellem nunc aliquem nobis dari tam excellenti ingenio ac dicendi facultate praeditum iis excultum disciplinis iis et naturae et artis adiumentis ac praesidiis instructum quae ad diuinam hanc uirtutem perficiendam attinent. Quod si me, qui te unum praecipue obseruo ac colo, non indignum putas qui uiam illam, quam dixti esse multiplicem ac difficilem, abs te accipiam, efficiam ut singularis atque incomparabilis uirtutis huius, de qua iamdudum loquimur, partem mihi aliquam e tua disputatione adsciscam. Via enim opus esse scio ac duce quopiam certo ac fido qui libens alacris que praeeat, cuius uestigia libens alacrisque sequatur rei pulcherrimae studiosus, ut, si non ad summum, ad aliquem tamen honestum gradum cum duce ipso perueniat. Viam enim qui nescit qua deueniat ad mare, oportet eum quaerere amnem comitem [ 14 ] sibi.

Tu uero, mi Spudaee, non comitem quaeris quem praestare tibi possem sed praeitorem ac ducem, quem utinam ipsi probum, ut ais, nec tanti itineris ignarum aliquem haberemus! Dux uero tibi esse qui possum? Qui, quae scire exoptas, per aetatem non didicerim, qui inter indoctos et barbaros magnam aetatis ac uitae huius partem exegerim ac propemodum inter eos consenuerim qui, quae tu, melioribus uidelicet fatis natus et annis, miraris et expetis, riderent ac nihil facerent. Quod si tamen eam inire rationem uis ac uiam ingredi, rei multo pulcherrimae Ciceronem ac Fabium habes, non egregios modo duces sed heroas etiam inuictos ac fortes, quorum alter ascendere cupientem, non modo te ex edito uocabit sed porrecta etiam manu iuuabit ascendentem, alter uero uiam planam et expeditam esse docebit obscuraque ea et ad percipiendum difficilia negabit quae scriptores diuersis opinionibus pertinaciter tuendis inuoluerunt.

Et id quidem scio neque aliud petenti mihi responsurum te praeuideram. Adii utique ad utrunque non semel et ab utroque in eam rem tradita inspexi qua potui cura obseruaui et pene etiam edidici. [ 15 ] Nec dubium est quin et optima sint et uerissima quae ab illis praecipiuntur omnia. Sed mihi, ut uerum fatear, magis probantur ea quae olim paucis abs te dicta adhuc memini, quae si fusius uberiusque explicata animoque ac memoria comprehensa hodie hinc domum tulero, magnum operaepretium luculentumque ac memorabile lucrum mihi fecisse uidebor.

Dicam et, quanquam in hac peregrinatione librorumque omnium inopia uix tibi me spero satisfacturum, repetam tamen paulo altius quae de re tanta dici posse uidentur. Primumque tuam laudabo diligentiam qui rhetorum praecepta, quae a multis leguntur, ediscuntur a paucissimis, anno superiore didiceris tractes que eadem assidue, studeasque res uerbaque commodissime inuenire, inuenta disponere, disposita ac suo quaeque loco collocata ornare. Quae uero alia de orationis partibus, earum tractatione ac arte de controuersiarum generibus, de constitutionibus causarum, de ornamentis orationis luminibusque iis quibus oratio illustratur ac distinguitur, a scriptoribus Latinis prodita sunt, ea tibi nota, perspecta ac meditata omnia arbitror, tibique eo nomine gratulor uehementer que assentior quod [ 16 ] eloquentiam non, ut quidam, exercitatione sola, non sola imitatione sed arte etiam constare ac praeceptis tibi iam inde ab initio persuaseris. Via enim prorsus aliqua, ut dixi, primum opus est ad quam, si quando aberrare forte contigerit aut necesse fuerit, sit tutissimus reditus. Promere enim quae mente conceperis et ad audientes perferre, quod eloquentiae proprium est et ad eloquentem proprie pertinet, sine arte nemo potest. Dicere uero ex tempore, id est (ut ego quidem iudico) currere, quis potest, nisi qui prius quo sit et qua perueniendum didicerit? Quare, perge, mi Spudaee, quae ab artium scriptoribus de arte dicendi praescripta sunt legere et, quoad eius fieri poterit, ediscere, sed memineris tamen praecepta illa quae kaqolika\ a Graecis, a nostris, quo fieri modo potest, uniuersalia uel perpetualia uocantur, eius generis esse quae mutari aut labefactari etiam, ut Fabio uidetur, ac subrui possint atque interdum debeant. Qui enim ad illa se tanquam ad immutabiles ac necessarias leges alligarit, dicendi cursum ac colorem stulte perdat necesse est. Qui enim solis praeceptis satis se instructos arbitrantur nec unquam quidquam audent feliciter conatumque [ 17 ] omnem reformidant, cum eloquentiae multum diurturnum que laborem impenderint, hoc assequuntur ut ab eloquentibus uel quamlongissime absint. Quare, quod praeter rhetorum institutiones alia tibi adiumenta undique comparas et quotidie multa rogando, audiendo, legendo, te ipsum uincere studes, uehementer, mihi crede, ab omnibus probatur. Nam, siue priuato iudicio ac naturae, quae se tibi beneficam profecto ac liberalissimam praebuit, sponte ac ductu, siue eruditi alicuius consilio id facis, prudenter facis, qui, quam expetis admirandam uirtutem, non nisi multis uigiliis emi posse censeas.

Praeceptiones quidem illas, quas dicis, te hortante ac praeeunte etiam didici artem que ipsam in oratorum scriptis latentem atque abditam interdum conor eruere. Orationum etiam quarundam optimarum partes quas effingam, aut certe subsequar, memoria complecti studeo. Sed animaduerto tamen alia mihi permulta superesse adhuc quae obseruem, quae teneam, quae discam, quae tuear, quae tamen, qualia sint ipsa, nondum satis intelligo.

Recte dictum est ab antiquis difficilia omnia esse quae pulchra. Lectione multa optime formari [ 18 ] uel sermonem, uel orationem ex me saepe audisti sed e tanta tamen scriptorum turba delegendi nonnulli quos legas, quos imiteris. Et nescio an tutissima sit ea breuitas quae est apud Liuium in epistola quadam ad filium scripta, ut auctor est Fabius: legendos Demostenem ac Ciceronem, tum ita ut quisque Demostheni ac Ciceroni fuerit simillimus. Legendi oratores, legendi poetae, excutiendum omne scriptorum genus. Ad doctrinam enim omnium non improborum lectio pertinet, etiam si ad faciendam phrasin non omnes sint accommodati. Ciceronem praecipue fac non legas modo sed ames etiam inque intimam familiaritatem accersas sed memineris facito Liuiani illius: tum ut quisque erit Ciceroni similimus. Nam, si solus legatur ille, quod nonnullis placere uideo, non optimi modo omnes deserentur sed ab omnibus posthac stylus ceu clypeus abiicietur desperato tot laborum praemio. Quis enim ea sustineat scribere quae legere nemo dignetur? Porro, quid ex singulorum lectione utilitatis capi possit, ut iudicare difficilimum est, ita referre longissimum. Cum uero ex iis qui uetustatem pertulerunt uix ullum Fabius esse putet qui [ 19 ] iudicium adhibentibus non allaturus sit utile aliquid, cum que Cicero eodem autore ab illis uetustissimis autoribus ingeniosis quidem sed arte carentibus plurimum se fateatur adiutum, mirum profecto subito enatos qui, Cicerone uno recepto et in summo, ut par est, ordine collocato, alios omnes excludant, explodant, eiiciant.

Si in tam amplo theatro uni Ciceroni locus erit, anguste ille ut olim non sedebit. Sed perge porro, Leonice.

Assidua itaque lectione formari ac perpoliri orationem nemini dubium esse puto. Quae qualia que scripsit Aristoteles, philosophorum omnium, Platone excepto, princeps, ex me audisti, Aristotelisque librorum, qui quidem extent, indicem tibi a me fieri uoluisti. At illum, quantus quantus erat, multa ac pertinax lectio effecerat. Eum certe ob lectionis diligentiam Anagnosten Plato uocare consueuerat; Cicero uero, etsi in suis, amicorum publicisque negotiis erat occupatissimus, Graecorum tamen libros euoluebat assidue cum que iis certabat et ex eorum fontibus, ut testatur ipse, iudicio, arbitrioque suo quantum, quo que modo uidebatur, hauriebat. Sed eundem non minus commendat frequens scriptio, quam [ 20 ] quidem multa lectio pepererat. Ad filium uero scribens: orationem, inquit, latinam efficies profecto legendis nostris pleniorem. Audis lectione uberiorem plenioremque orationem fieri. Id quod tum demum contigisse tibi senties, cum non uerba modo ex optimis quibusque scriptoribus sed res etiam ac sententias idoneas, quibus et communis sensus alitur et paratur iudicium, tibi selegeris memoriaque comprehenderis.

Tibi facile assentior illa omnia. Sed alia etiam quaedam expecto quae me adoptatam illam recte nonnulla ex tempore dicendi facultatem sensim perducant. Nam forensem illam et antiquam, ut hoc seculo parum necessariam, haud ita multum expeto.

Quid expectes aliud nescio, nisi forte rursum audire uis quae de stylo eiusque utilitate tecum saepe et Luteciae et in hoc Pontisergiano secessu disserui.

Cupio, eademque ut uel repetas, uel augeas disputando, te etiam atque etiam rogo.

Styli, quem optimum effectorem ac magistrum dicendi Cicero uocat, laborem a seipso unusquisque debet exigere. Huic post multam lectionem locus opportunus erit. Eius autem duplex mihi ratio esse uidetur: diligentia et usus frequens, [ 21 ] siue exercitatio. Primum enim tardus quidem sed diligens esse stylus debet ita ut emendata sint quae scribes omnia. Nam aliae deinceps maiores uirtutes succedent, perspicuitas et cultus siue splendor quidam quem optimorum lectio simul et imitatio suppeditant. De styli autem exercitatione dicere superuacaneum puto, cum sine ea nihil effeci rectum nemini dubium esse possit. Quod uero de eius tardatitione dictum est, neque ratione caret, neque exemplo. Verborum enim delectus et rerum collocandique ratio temporis spatium desiderant. Itaque scripsisse Sallustium Quintilianus autor est et Vergilium Donatus paucos die uersus componere solitum tradit quos ceu informes foetus lambendo ursum** more sensim se formare dicebat. Stylum ergo in manu sumpturus, rem totam de qua dicturus es animo concipe, sic et sensus et uerba succedent. In sententiis ne quid stultum, ne quid ineptum sit aut ridiculum uide. Verborum momenta ita tibi sunt examinanda ut calumniatricem sui curam illam ac immodicam diligentiam fugiendam ducas. Aude itaque et incipe, progressus aliquantulum, siste, et ut antecedentibus posteriora iungantur, proxime [ 22 ] scripta repete. Inuentis adhibe iudicium, iudicatis et probatis ordinem ac dispositionem. Sic, fateor, styli calor ille nonnihil refrigescet sed receptis de integro uiribus prior impetus recurret ac sese tibi ultro reddet. Si scribenti tibi taedium obrepserit, scripta in aliquod tempus repone ad quae redeas integer. Tum rursus explica uela aptatis que uelis ac dispositis rudentibus ferentibus uentis nauiga. Quod si mutata aura, ut saepe fit, retrorsum ibis, bono animo ut sis facito. Nam si tibi constiteris, nec, quod plerique faciunt, turpiter desperaueris, impleri mox sinus redditis armamentis mirabere et optatum portum continges laetus nec secundam aggredi nauigationem uerebere. Accensus olim eius, ut sic dixerim, musae, quam deamas, et ipse uehementer adhuc expeto, amore ac desiderio, si quid deesset serium quod scriberem, exercendi styli causa historiam fabulosam scribebam, non multum iis uidelicet dissimilem, quae a Graecis aliquot scriptoribus dicuntur esse compositae. Valentini enim et Vrsinii, quem Orsonem uulgo uocant, qui in sylua Aurelia educati dicebantur, Gallico sermone conscriptam historiam Latinam facere tentabam [ 23 ] adhibitis tamen ornamentis et figuris quae ad rem per sese humilem ac exiguam decorandam pertinere uiderentur, fictas conciones nonnunquam intertexebam, fictas legationes ac tabellarios, consilia euentus affingebam. locos describebam et Aureliam quoque ipsam, ad quam expositi illi ferebantur, depingebam, supputabam tempora, ueteres historicos, qui nunquam extarent, testes citabam et rem a ueritate remotam otiosis que mulierculis scriptam conabar uerisimilem efficere. Qua ex re assecuturum me sperabam narrandi pure ac dilucide suadendique ac dissuadendi rationem aliquam; scribendarum praeterea epistolarum facultatem et artem, si qua modo scribendarum epistolarum esset ars nec in natura usuque ac exercitatione studiorum pars illa potius tota posita esset. Scripsi et comoedias aliquot, quas non succedente stylo et damnaui postea et aboleui. Sed dialogorum mihi tamen libertas sicuti facilior uidebatur, ita longe gratior erat. In quibus, etsi decoro ac personis esse seruiendum non ignorabam, oeconomia tamen illa, qua ueterum constant comoediae, non postulatur.

Nunc demum intelligo, pulcherrimo cuique operi suam [ 24 ] esse difficultatem appositam.

Carmina (quid enim negem?) scripsi et scribo nonnunquam quoque sed qualia Cherili fuisse dicit Horatius, inculta et male nata. Legendi tamen tibi sunt poetae, mi Spudaee, et in eos studiorum recessus interdum excurrendum: hoc prisci omnes oratores factitarunt ut attrita asperitate forensi ingenia poeticis blanditiis reficerent. Haec sunt studiorum amoenissima diuerticula, haec sunt ingenua laxamenta iucundissimae que remissiones ingeniorum, quas captasse M. Tullius dicitur inde que maximum eloquentiae lumen intulisse. Nouerat uir prudentissimus forensi contentione pugnaque illa quotidiana ingenii mucronem retundi, poeticis autem, ac prope dixerim, musicis his delitiis redacui et excitari. Latet enim, mi Spudaee, latet in optimis quibusque carminibus musarum ceu spiritus quidam ab iis ipsis tibi petendus, petenda et illa uerborum sublimitas, petenda quaedam ornandi genera ac uelut orationis lumina quae Cicero oratoribus cum poetis scribit esse communia. Quod uero tibi in primis esse duco necessarium eximiaeque uirtutis illius, quam expetis, ad quam niteris, condimentum [ 25 ] quoddam praecipuum quo que sine necesse est quidquid ex tempore funditur, quamlibet alioqui perpolitum ac nitidum, insulsum esse atque insipidum, a poetis tibi potissimum est petendum.

Quid illud tandem?

Mouendorum animorum ratio sine qua infirma et iacentia caetera sunt omnia. De qua, quoniam quid sentirem alibi tibi me explicare memini, nihil dicam hoc loco. Ex Aristotelis libris, quos de arte rhetorica scripsit, et ex Fabio Quintiliano haec olim commodius intelliges. Interim, quando affectus omneis, uel mites illos, quos comoediae, uel hos concitatos, quos tragoediae similes esse uolunt, non modo optime tenent poetae sed eos etiam in sua quodam modo potestate habent, euoluendi tibi saepe sunt ediscenda que in illis quam plurima quae ad hanc praecipue rationem pertinent. Cuius rei exempla satis multa ex Vergilio adducere huc possem, nisi ea anno superiore tibi, quum poetarum principem enarrarem, uelut digito commonstrassem.

Id ipsum anni huius hyeme, simul atque uidelicet aulica hac molestia defunctis in pristinam que assertis libertatem Lutetiae quiescere licebit, in Homero non minus, ut spero, [ 26 ] diligenter praestabimus. Multa alia nobis (ut sperare posse uideor) unus Homerus suppeditabit.

Ita spero quoque, itaque tibi facturum me polliceor. Sed tunc licebit tibi communem etiam locum aliquem, aut quaestionem infinitam, quemadmodum coepisti, tractare, aut graecas paginas aliquot septimo quoque die latinas facere. Quod si latina carmina soluere et, quod a Fabio probari uideo, paraphrasi explicare (qua una exercitatione uiros excellentissimos usos esse traditum est) institeris, plurimum ad id quo properas promouisse te senties. Multiplex labor, inquies. Sed simplex, mihi crede, nec ingratus fuerit, si meditationem unam uicissim exceperit alia, quando et uarietate leuatur taedium et uoluptas, qua cuiuscunque rei studium sustineri solet, conciliatur.

Ita profecto credo ac persuasum habeo expertus: unum modo aliquid agere semper difficile esse ac molestum.

Graeca uertere, quod tu pulchrum ac magnificum esse putas, olim licebit tibi, qua de re quid tibi anno superiore dixerim, cum Isocratis orationes tibi fratribus que tuis praelegerem, meministi adhuc, opinor, et ipse repetens iterum iterumque [ 27 ] monebo. Nunc caue audias istos nescio quos, qui tot studiis uariis que commentationibus in diuersum tendentibus, non iuuenilia modo sed robusta etiam ingenia onerari atque obrui putant. Nam neque supradicta illa in diuersum tendunt, ut illi stulte putant, sed natura ita sunt coniuncta ac copulata ut separari neque possint, neque debeant. Lectione requiescit stylus, lectionis uero ipsius taedium uicibus leuatur. Quod cum sit a Fabio, non eruditissimo modo praeceptore sed optimo etiam ac prudentissimo ingeniorum formatore traditum idipsumque non paulum modo in honestioribus studiis uersatus quotidie experiatur, mirum est tamen non deesse qui diuersum tueantur. Quales autem sint illi quantum que effecerint in studiis ex eorum uel infantia uel stulta loquacitate, protinus intelligere cuique licet.

Licet.

Sed Fabii ipsius uerba, quae me nescio quomodo suffugerant, hic tibi, quoniam elegantissima mihi esse uidentur, referam. Ea sunt libro primo: quamlibet multa, inquit, egerimus, quodam tamen modo recentes sumus ad id quod incipimus. Quare, mi Spudaee, tantum abest ut ipse, cui et ingenium tuum notum est ac [ 28 ] saepe tractatum, multa praecipiendo offendere te uerear aut onerare ut, quoniam libenter te et cupide audire uideo, addere alia uelim, non utilia modo instituto tuo, ut quae supra iam dicta sunt, sed etiam necessaria, necubi negligens tibi inconditus ue sermo excidat. Falluntur enim multi qui scriptis tantum curam adhibent ac diligentiam, securi quo quid modo uel in amicorum conuiuio, uel in quotidianis colloquiis ac congressibus loquantur. Quo uitio ne Hermolaum quidem ipsum, uirum alioqui doctissimum et adnotandis et scribendis multis diligentissimum, caruisse, qui illum audierunt, dicunt ut non modo, cum eruditissimus esset ac disertissimus, indocti ac barbari speciem praeberet sed ad stylum reuersus anxie cum uerbis ipsis ac rebus luctaretur. Atqui, ut intelligas quantum ad id quod moliris et cogitas collatura sit domestici sermonis diligentia, accipe quid ipse olim adolescentulus uiderim Aureliae, cum ibi iuri Caesareo cum Ioanne Pyrrho operam primum darem. Germanus erat illic iurisprudentiae et ipse candidatus disputationibus congressibus que quotidianis ita assuetus ut nihil prope aliud ageret. Quam quidem ad rem [ 29 ] ita se ille comparauerat ut eorum quae magno studio scripserat colorem ac speciem referrent quae effundebat ex tempore. Porro quae ille scribebat eiusmodi erant quibus neque cultus neque iudicium deesse uideri posset. Hac ille latini sermonis facilitate consequebatur ut non mihi modo, qui rem tantam nec intelligerem, nec sperarem, sed permultis etiam aliis neque stultis, neque indoctis mirabilis uideretur.

Non iniuria.

Quid autem is postea effecerit (a iuris enim Caesarii professoribus, qui tum Aureliae florebant rude donatus in patriam rediit nec mihi unquam postea uisus est aut auditus) nescio. Quod si facultati illi quam tum iam sibi pepererat et ostentabat rerum cognitionem ac scientiam, sine qua uerborum strepitus omnis est inanis ac ridiculus, addendam curauit, dubium non est quin ad eam e(/cin, quam tu omnibus admirandam, tibi optandam ac necessariam etiam esse putas, tandem peruenerit. Eo profecto neminem unquam libentius audiui. Nam quantum mihi per aetatem iudicare tum licebat, dignum omnino illum censebam quem non ipse modo qui eiusmodi exemplis egerem ac stimulis sed eruditi etiam omnes audirent [ 30 ] ac mirarentur. Fac ergo, mi Spudaee, ut cum sociis, cum amicis, cum aequalibus coenans, inambulans, equitans pure omnia, latine quoad eius fieri poterit, loquaris. Idipsum ita cunctanter primum ac tarde faciendum tibi est ut neque cura illa desit aut diligentia qua quotidianus sermo fingi ac formari debet, mox accedet optata ac tuta celeritas.

Quam tu celeritatem tutam uocas?

Innoffensum orationis cursum aut sermonis.

Quod uero etiam dixisti sine rerum cognitione ac scientia uerborum strepitum esse inanem, unde petendam illam putas et ad hanc dicendi facultatem accersendam? A poetis ne, an ab oratoribus rerum ue gestarum scriptoribus?

Erunt hi quidem tibi ad id adiumento maximo et iam, quod citra assentationem dicere me posse puto, fuerunt. Graues in primis poetae sicuti Homerus et Vergilius quos nonnulli contendunt Quidquid sit pulchrum, quid turpe, quid utile, quid non planius meliusque reliqua nosti. Quod enim de Homero Flaccus, de nostro quoque Vergilio recte dici posse arbitror, qui Homero ipsi adeo in hac parte non caedit ut in Aenea suo fortis ac sapientis uiri imaginem aliquantum [ 31 ] melius quam in Vlysse ille suo expressisse quibusdam uideatur. Verumenimuero, mi Spudaee, tibi unum hoc persuadeas necesse est: uitam nostram totam nihil aliud esse debere quam uigiliam quandam, ut Plinius ait, perpetuam. Pluribus uigiliis multoque maiori studio ac sudore aliunde illa tibi est ad haec studia aduocanda. Vt enim in poetis fortasse rerum scientia ita sit adumbrata ac immersa ut eius species quaedam ex illis existat interdum aut in eis extet etiam ac emineat, philosophorum tamen ac praecipue ueterum tota haec laus est. Philosophiae enim, qua nihil a diis immortalibus utilius, pulchrius, ac magnificum magis hominibus dari potuit, ingenuae artes omnes seruiunt et ad illam ut ad oceanum fontes ac flumina ferri ac reflecti disciplinas omnes necesse est. Verborum scientiam tradunt qui grammatici, qui rhetores, qui dialectici uocantur; rerum cognitionem, quae et uberior est et multo profecto splendidior, philosophi. Recte enim ille in Poetica:

Audio. Sed ars ea, quam profitentur ii qui dialectici uocantur, philosophia ne est, an philosophiae pars aliqua?

Est… [ 32 ]

Philosophiae pars, ut ex te proxime audire memini, cum me ad Aristotelis lectionem hortabare.

Nae. Cum enim tres habeat partes philosophia quas uirtutes etiam generalissimas ab eruditis quibusdam Graecis uocari non est dubium, eas quidem Graeci suis magisque propriis nominibus uocant quam Latini qui partem unam moralem, naturalem alteram, tertiam rationalem quo, uidelicet modo possunt, appellant. Porro rationalem hanc, dialecticam etiam, id est, disputatricem seu, ut quidam, sermocinatricem dici posse, grauis autor est Plutarchus, etiam si nostri temporis pseudodialecticos quosdam discriminis nonnihil inter eas facere non nesciam.

Graecae linguae inscitia.

Recte putas. Sed uide, obsecro, quam late pateant singulae partes illae, quamquam multa earum unaquaeque nobis, si uolumus, nec incommoda nobis tanta inuidemus, dare ac suppeditare possit ut plane persuasum habeas precario ab illis petenda esse quibus oratio locupletetur, immo uero, sine quibus nulla est oratio. Rationalis, quam tertiam Aristoteles Theophrastusque faciunt quae que in disserendi ratione uersatur uocum proprietatem [ 33 ] explicare docet, docet ambigua aperire, perplexa dissoluere, colligere, falsa a ueris internoscere. Moralis uitae ac motus rationem constituit, totaque in ea re est occupata quae non nisi multis magnisque uoluminibus explicari ac tradi potest. Naturalis, de mundo, de que iis quae in mundo sunt, quae sunt infinita, quaerit ac disputat. Ex iis recte, ordineque animaduersis dicendi segetem ac syluam potius uberrimam que materiam ampla que ac perpetua orationis argumenta pene innumera decerpi, nemo homo est qui non intelligat. Perdiscenda ac pertractanda haec tibi erunt quibus dicendi uis alitur et crescit et in eloquentiam ceu corpus adducenda. Nunc quando de philosophiae utilitate satis dictum est, redeundum ad reliqua quae mihi in mentem ueniunt, sunt autem ea sane pauca.

Expecto. Sed unum mirari me ac saepe miratum esse primum ut fatear oportet. Cur, cum tot sint nationes ac linguae, duae tamen tantum (sanctiorem linguam, qua Hebraeus legum lator dei colloquio dignus habitus scriptam dei digito legem tullisse creditur, excipio) non ab iis modo qui eas pueri a nutricibus etiam suis ac materculis acceperunt sed ab hospitibus [ 34 ] etiam ac peregrinis tanta cura acceptae sunt et hoc tempore etiam discantur graeca latina que? An quod adepto multarum gentium imperio sibi subditos populos graece latine que plurimum et scribere et loqui uoluerunt linguamque illic suam, sicuti et leges, quibus parerent Graeci Latinique imperarunt?

Valuerit ne olim ea ratio haud satis scio. Nunc certe, etsi nec Graecis paremus nec Senatui Populo que Romano aut Caesaribus, latinam tamen linguam studiose amplectimur omnes eos que laudamus qui latine et loquuntur et scribunt. Graecam uero longo tempore intermissam atque ignotam docti omnes antiquarumque literarum, id est, uerae germanae que eruditionis cupidi tanto hodie labore ac studio in Gallia hac nostra et didicerunt et discunt ut professores iam eius linguae claros ac eruditos pueros etiam graece scribentes loquentes que habeamus sane quam multos. Duplicem eius rei rationem mihi perspexisse uideor. Nam cum linguae aliae omnes uagae sint, incompositae nullis que artium praeceptis illigatae, latina graecaque iis praeceptionibus, obseruationibus que comprehensae sunt quae et certissimae sunt et certo ordine [ 35 ] digestae ac distributae. Gallicam nonnulli ac britanicam in artem nominumque ac uerborum flexus quosdam exitusque redigere tentarunt sed quam feliciter uiderint alii. Sunt praeterea inopes linguae omnes externae uocum que perpaucarum. Graeca multis et optimis uerbis ac figuris abundat. Latina, etsi ubertate et copia graecae cedere existimatur, est tamen et locuples satis amplaque et proprietatem quandam suam habet ceu uernaculam idiotismos que perelegantes nec graecis, ut ego quidem arbitror, inferiores. Huc accedit quod et disciplinae omnes non liberales modo sed sellulariae etiam et quae mechanicae seu machinales dicuntur philosophiaque adeo ipsa artium mater his linguis ducibus (mysticam enim illam eiusque gentis propriam ex qua Christus Optimus Maximus nasci uoluit semper excipio) et tradita est et exculta etiam ac celebrata. Externis si quid est proditum quod legi debeat nec cognitu sit indignum nec eam tamen dignitatem habet ac nitorem quem graeca ac latina, nec nisi a paucis legitur; amatur ac defenditur a paucissimis.

Audire reliqua gestio: itaque iam ad illa.

Reliqua paucis finiam: nam, etsi tota haec disputatio [ 36 ] nec iniucunda mihi esse potest, quando ea tibi est non mediocriter, ut spero et opto, profutura, quoniam tamen alio uocamur, mihi, ut uere dicam, incipit esse submolesta. Cogitatione, quam inter scribendi laborem extemporalem que fortunam medium quiddam Fabius esse scribit, quam plurima ut utare facito. Est enim ut frequentissimi, ita maximi usus. Haec ne ipsis quidem noctis tenebris te deseret, nec modo sermonem tibi totum aliquem aut epistolam sed orationem etiam complectetur ac praetexet. Haec te in quantauis solitudine librorumque penuria in studiis cognitionis ac literarum officio continebit. Haec te in otio, in solitudine acuet et excitabit praestabit que ut, quod Scipionem Aphricanum dicere solitum ferunt, nunquam minus solus futurus sis quam cum solus fueris.

Maximum otii solitudinis que leuamen, Leonice, mentis agitatio quam tu cogitationem rectissime uocas, cogitandi uim recte etiam dici posse opinor.

Maximum, mi Spudaee, praesertim si quis multa lectione ac cura sibi iam phrasin formauerit. Nam, ubi ad cogitationem secesseris, aut ubi te illa caeperit, libros que ac stylum tibi e manibus excusserit [ 37 ] , forma illa sese cogitationi sociam addet. Quod si memoriae quoque fides et ea ingenii uis, quibus praestare te tuis aequalibus omnibus affirmare posse uideor, ad phrasin ac cogitationem accesserint, nihil non efficies eorum quae tibi sunt animo ac expectatione praesumpta.

Interpellare te, Leonice, tantum abest ut uelim, ut uerear ne cuiusquam nobis interuentus impedimento sit. Et si enim sine pertinacia refellere soles et refelli etiam te uel ab indoctis aequo animo pateris, orationis tamen istius cursum, etiam si quid sit quod assentiri omnino tibi non debeam, impediri prorsus nolim.

Praetermittere nullo modo possum quod tibi, cum audieris, et gratum et memoriae fideliter inhaesurum existimo, Ianus Pyrrhus, quo olim amico singulari ac studiorum socio usus sum, eleganti uir ingenio dignus que cui longior uita contingeret, cum huius generis laudem aliquam speraret ac uehementer etiam expeteret, multa dicere ex tempore solebat conuocatis amicis, iis praesertim de quorum iudicio ac opinione plurimum esset sollicitus. Quod ubi fecisset, quanquam uerecunde, saepe tamen ac pene etiam quotidie fecisset, [ 34 ] id assecutus est ut inter suos facile princeps et esset et haberetur. Magna erat hominis cum rebus in omnibus, tum in dicendo uis et acrimonia. Sed eam frenabat pudor quidam liberalis oris que modestia, uocis sonus elegans ac perurbanus, emendata ac expedita lingua, quae durum nihil, nihil rusticum ac peregrinum sonaret. Ipse, cum ad illum saepe ac familiariter adirem, non raro solum offendi ex tempore dicentem, meditantem longum que sermonem ac narrationem, quam audiente me postea recitaret, tacite connectentem. Id ipsum ut facerem, amice me interdum magnopere que rogabat affirmabat que nihil non euasurum quod in eo genere tentarem. Eius precibus ac consilio si ita, uti coeperam, perpetuo fuissem obsecutus, Leonicum nunc tuum, si non talem, qualem ille fore sperabat, at certe non contemnendum studiorum tuorum adiutorem ac socium haberes.

Sic plerique omnes sumus qui ob consilii imbecillitatem saepe grauiter offendimus et ob rerum imperitiam, quae ineuntis aetatis est propria, in summa opinionum peruersitate uersamur.

Sed, quoniam uereor ne subitus quispiam nuntius ex hoc Pontesergiano [ 39 ] secessu nos nec opinantes in regiam abducat, unum adiiciam modo a nostris raro aut animaduersum, aut obseruatum, ea tamen lege ut, si Claromontani iussu ad coenam, quae ei ac reliquis conuiuis iamdudum esse dicitur apposita, uocati fuerimus, e uestigio liceat ac cito in coenationem descendere.

Coenulae unius facilis est iactura.

Tibi facilis, mihi non aeque fortasse. Duplicem mihi uideri barbariem ex me saepe audisti: mentis alteram, alteram linguae. Mentis barbariem ineptam ac molestam loquacitatem esse puto; quo uitio, quo quaeque magis est barbara natio, eo magis laborare corrupta que esse dicitur. Linguae barbaries oris et linguae uitia sunt latini sermonis candorem ac sonum polluentia. Ea adeo late patet ut ne ipsos quidem, qui in Latio nati sunt latinis que et literis et disciplinis exculti, ab ea omnino possis uindicare. Vtrunque si fugere uis (uelle autem profecto debent studiosi ac sani omnes), ab indoctorum ac barbarorum colloquio ac consuetudine, quam longissime fieri abs te poterit, absiste. Vbique tibi occurrent stulti sophistae indoctique ac loquaces legulei: eorum regnum fastum que, etsi iam longo [ 40 ] tempore pertulimus, uitandi tamen magis sunt nobis adhuc quam iritandi. Vetustum illum suum praestigiosum que splendorem sensim aboleri atque exolescere aut nondum profecto uident, aut, depulsa nebula nescio qua suis artibus ac dolis obducta, in theatrum mox suum sese claram que in lucem redituros sperant.

Intolerabiliores ne sint hi an illi, difficile est iudicare. Sophistis ac pseudotheologis (sic crassos istos uocant non illos autem ueteres aut uerae theologiae studiosos) putabam nihil esse stultius. At in leguleos (iurisconsultos enim non uoco, rubricarios istos Accursianos) nuper incidimus quibusuis sophistis arrogantiores.

Eorum tibi uitanda consuetudo eorum que qui elegantiores disciplinas omnes aut rident, aut oderunt. Fieri enim non potest ut, qui assidue cum barbaris uersatus fuerit, non inde contrahat et sermonis barbariem aliquam et opinionum prauitatem: dedit hanc (uidelicet) contagio labem et dabit in plures. Illud ne admonendum quidem, ad perferendos studiorum labores necessariam esse frugalitatem ex qua bona ualetudo est. Hanc non eruditorum [ 41 ] ac bonorum conuiuia sed nepotum ac helluonum crebrae intempestiuae que compotationes uitiant. Nec mirum senes (quanquam ne multi quidem senes) tam exhausto effoeto que corpore hodie uideri, cum libidinosa ac intemperans adolescentia corporis neruos omneis ac uires frangat. Curanda itaque tibi corporis ualetudo, quae tenui ac modico cibo modicis que exercitationibus seruatur. Illud quod dicam nescio an primum ac praecipuum: ludis, otiosis sermonibus, alea, pila, uenandi aucupandique uoluptate, spectaculis, corporis immodica cura reique familiaris nimium solicita diligentia plurimum auferri studiis nostris, plurimum eripi, plurimum subduci. Verum que illud est eiusdem satyrici:

et alterius item:

Sed iisdem de rebus aliquando pluribus agere licebit; nunc, quoniam colligendae sarcinae nos que instrati iamdudum equi ante fores expectant et ad tertium quartum ue lapidem nobis a coena equitandum [ 42 ] est, surgamus.

Surgo et te sequor.

Narbonensem hanc Galliam tibi e uulgatis tabellis non ignotam esse gaudeo.

Continebo me adhuc intra eam, quae montium et fluminum, oppidorum, urbium ac regionum nomenclaturam non egreditur, terrae descriptionem. Nam subtiliora illa quae traduntur ab iis qui mathematici uocantur nondum attingo.

Verum dicis. Sed quae e Procli libello, quo uniuersi ratio quaedam describitur, hoc anno autore me didicisti, ne tibi etiam excidant facito.

Teneo.

Quae de mundo, de mundi axe deque axis extremis, quae Graecis Latinis que a uertendo appellationem sortita sunt, de que sphaerae, quae dicitur, circulis, qui aequidistantes, qui que obliqui, quique per mundi uertices ducti ratione atque intelligentia magis quam sensu ullo corporis comprehenduntur, quae de illorum et occultatione et emersu, magnitudine, ordine, potestate, interuallo ex Procli lectione didicisti. Quae de illis quoque qui manci quodammodo ac mutili intelliguntur. Quae de Signifero, finitore et iis qui meridiani dicuntur, de que illo cui a candore lactei cognomentum est additum, qui [ 43 ] coelestium circulorum unus conspicuus nec certa latitudine definitus sed aliqua sui parte latiore, angustiore aliqua. Quae de terrae fasciis quinque non a Proclo modo sed a Vergilio etiam accepisti, tenenda tibi sunt omnia et inter equitandum etiam repetenda. Nam perlonga erit, ut uideo, equitatio haec nostra, siue tota haec Gallia Narbonensis obeunda nobis est, siue nostra illa, quod magis et opto et spero, repetenda. Veterum quidem auctoritate facile adducor Narbonensem hanc, cuius partem nos satis magnam iam emensi sumus, multo omnium pulcherrimam esse ut credam. Sed me uitae huius, aut fabulae potius motoriae ac turbulentae, iam nimium taedet: taedet Thrasonum calamistratorum ac nitidorum, taedet parasitorum, morionum ac scurrarum, trossulos que istos ac pogonias diutius ferre nequeo.

Nil mirum. Sed laborem tamen hunc spero tibi ad corporis ualetudinem non parum profuturum. Segnitiem enim ab istis tibi toties obiectam excutient longa itinera mentis que tristitiam ac grauitatem discutient et ad cogitanda, inuenienda, iudicanda multa spatium dabunt.

Si magna laboris fuga segnities uocanda est, [ 44 ] agnosco crimen sed mihi cum illis (ut arbitror) commune. Magnum laborem sani omnes fugiunt, praesertim inutilis si sit. Sin legere aliquid quotidie, scribere, discere, magnum laborem esse putant ac non uoluptatem potius quandam eximiam et singularem, uehementer errant. Est enim dulcis illa ac incorrupta uoluptas ingeniorum altrix mentium que ac animorum alimentum quoddam suauissimum. Multae uariae que lectionis taedium plerique fugiunt, a scribendi labore, a nocturnis lucubrationibus, antelucanis uigiliis, hybernis praesertim abhorrent quamplurimi, sed ii modo quibus adhuc non satis est persuasum uirtutem sibi ipsi pulcherrimam mercedem esse. Sed ne ea quidem, quam non nisi sudore parari posse recte scripsit Hesiodus, a quoquam exegit unquam ut immodicis, insanis ac praeposteris aerumnis ac laboribus se ipse conficeret. Quare, seu serio illud mihi, seu, quod magis puto, ioco obiicitur ab illis, haud equidem in magno ponam discrimine te que hortabor modo ut, quae recte tibi sunt instituta studia, magno inuicto que animo urgeas ac persequaris, tibique persuadeas nihil eorum quae expetis non euasurum, si tibi constiteris [ 45 ] neque ab honestis te ac antiquis artibus ad ineruditas nugas abduci siueris uoluptates que, homine libero indignas, non secus ac pestilentissimum coelum aut luem quampiam immanissimam cuncta longe late que uastantem effugeris, expueris, oderis. Colloquium hoc plus satis magnum ac uerbosum iis uersibus claudam qui Vergilio a multis tribuuntur, sunt enim elegantes ac perpoliti dignique qui adolescentulis omnibus inculcentur et musaeis adpingantur omnibus:

FINIS